Talabalarning mustaqil ishini tashkil etish kasbiy kompetensiyalarni shakllantirish omili sifatida

TALABALARNING MUSTAQIL ISHINI TASHKIL ETISH KASBIY KOMPETENSIYALARNI SHAKLLANTIRISH OMILI SIFATIDA


Karimova Dilfuza Abduraxmat qizi Namangan muhandislik qurilish instituti, stajyor - tadqiqotchi
Annotatsiya: Ushbu maqolada talabalar mustaqil ishini kadrlar tayyorlashda kasbiy kompetentsiyalarini shakllantirishdagi o’rni va uni tashkil etish haqida fikr yuritiladi.
Kalit so’zlar: ta’lim, mustaqil ish, kompetentsiya, mustaqil fikrlash, ijodiy fikrlash, motivatsiya, innovatsiya, keys, bilim, malaka, ko’nikma.
Аннотация: В данной статье рассматривается роль самостоятельной работы студентов в формировании профессиональных компетенций при подготовке кадров и ее организации.
Ключевые слова: образование, самостоятельная работа, компетентность, самостоятельное мышление, творческое мышление, мотивация, инновация, кейс, знание, компетентность, умение.
Annotation:This article discusses the role of students' independent work in the formation of professional competencies in the training of personnel and its organization.
Key words: education, independent work, competence, independent thinking, creative thinking, motivation, innovation, case, knowledge, competence, skill.
Jahon iqtisodiyotidagi hozirgi tendensiyalar, yuqori malakali “inson kapitali” asosiy resursga aylangan “bilimlar iqtisodiyoti”ning rivojlanishi oliy ta’limining yangi sifatiga erishishni taqozo etmoqda. Mamlakatimiz rahbarining asosiy nutqlarini sinchkovlik bilan tahlil qiladigan bo'lsak, O’zbekistonning raqobatbardoshligini oshirish haqiqatda milliy g'oyaga aylanmoqda degan xulosaga kelishimiz mumkin. Bu bevosita xodimlarning professionalligi va malakasiga bog'liq bo'lgan alohida tarmoqlar va kompaniyalarning raqobatbardoshligidan iborat.
Shu munosabat bilan ta'limning roli sezilarli darajada oshib bormoqda va ta'limda innovatsion yondashuvlar tobora ommalashib bormoqda, bunda asosiy e'tibor talaba tomonidan nafaqat ma'lum miqdordagi bilim va ko'nikmalarni olishga, balki tizimli to'plamni shakllantirishga ham qaratilgan. Inson faoliyatining turli sohalari - iqtisodiy, siyosiy, madaniy, axborot va boshqa muammo va vazifalarni hal qilish qobiliyati kompetensiyalarda namoyon bo'ladi. Ta'lim jarayonining shakli, lekin uning asosi, kasbiy mustaqillikni, bilimlarni tez yangilash sharoitida o'z-o'zini tarbiyalashga va uzluksiz o'rganishga tayyorlikni shakllantirish usuli bo'lishi kerak. Boshqacha qilib aytganda, umumiy xulosa shuki, biz ta'limda inqilobiy o'zgarishlar yoqasida turibmiz va uning asosiy elementlaridan biri o'quvchining o'zi mustaqil bilish faoliyatini faollashtirishdir. Shu bois oliy o‘quv yurtlarida o‘quv soatlarida o‘quv ishining “narxi”ni belgilovchi, fan o‘quv dasturlarini tayyorlash va amalga oshirish uchun mas’ul bo‘lgan o‘quv jarayoni tashkilotchilari va o‘qituvchilarning o‘zlarining asosiy vazifasi tizimli ravishda sa’y-harakatlarni birlashtirishdan iborat.
Hozir kunda oliy ta’lim tizimidagi dolzarb muammolardan biri mustaqil ta’lim va uni tashkil etishdir. Mustaqil ta’lim, uni rejalashtirish, tashkiliy shakli va usullari, natijalarni kuzatish tizimi oliy ta’lim amaliyotidagi eng zaif nuqtalardan biri va pedagogik nazariyaning, ayniqsa, zamonaviy o‘quv-uslubiy ta’limga nisbatan kam o‘rganilgan muammolaridan biridir. Talabalarni mustaqil ishlashga va o’zini-o’zi nazorat qilishni o’rgatish kelajakda ularni professional va malakali yetuk kadr bo’lib yetishishlarida alohida ahamiyat kasb etadi. Jahonning yuqori reytinggida turuvchi universitetlarning tajribasida mustaqil ta’limga alohida e’tibor qaratilgan. Mustaqil ta’lim mavzularini o’zlashtirish natijasida talabalarda mustaqil ishlash ko’nikma va malakalari rivojlanadi, Mustaqil ta’lim natijasida egallangan bilim malaka va ko’nikmalar kishiga bir umr hamrohlik qiladi. Kishining bilimga ega bo’lishi barobarida uning mustaqil fikrlash va qaror qabul qilish konikmalari ribojlanadi. Mustaqil ravishda olingan bilimlar orqali to’plagan ma’lumotlarnilarini tahlil qilishini o’rganadi, yanada ko’proq bilim va ko’nikmalarga ega bo’ladi.
“Ta’lim to’g’risida” gi qonunda mustaqil fikrlaydigan, yuqori malakali mutaxassis kadrlar tayyorlash tizimi aks ettirilgan [2]. Shuningdek, bu qonun mustaqil fikrlaydigan, yuqori malakali mutaxassis kadrlar tayyorlashda mustaqil ta’limni tashkil etishda huquqiy me’yoriy asoslar bo’lib xizmat qiladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktyabrdagi “O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi PF-5847-sonli Farmoni [1], O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-2909-sonli qarori [3] O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 31.12.2020 yildagi “Oliy Ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonini tashkil etish bilan bog’liq tizimni takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 824-sonli qarorlari [4] kadrlar tayyorlashda mustaqil ta’limni o’quv jarayonidagi ahamiyatini qanchalik balandligini anglatadi.
Talabalarning mustaqil ishlarini rejalashtirish va tashkil etishga bag‘ishlangan tadqiqotlarni L.G.Vyatkin, M.G.Garunov, B.P.Esipov, V.A.Kozakov, I.Ya.Lerner, M.I.Maxmutov, N.A.Polovnikova, P.I.Pidkasisty, o’zbek olimlaridan A.K. Hamraqulov olib borgan. Bu tadqiqot ishlarida umumiy didaktik, psixologik, tashkiliy faoliyati, bu faoliyatning uslubiy, mantiqiy va boshqa jihatlari ko‘rib chiqiladi, o‘rganilayotgan muammoning ko‘p jihatlari, ayniqsa, an’anaviy didaktik rejada ochib beriladi.
Markova A.K., Matis T.A., Orlov O.B lar mustaqil ishni tashkil etishda o'quv motivatsiyasini shakllantirish bayon etilgan [4]. Bu ishda talabalarga motivatsiya berish usullari berilgan. Verbitskiy A.A., Platonova T.A.lar talabalarning kognitiv va kasbiy motivatsiyasini shakllantirish usullari keltirilgan[11]. D.Nosirova, Z.Pardaeva va K.Xummamatova o’zlarining ilmiy maqolasida talabalarning mustaqil ta’lim olishini tashkil etishning asosiy shakllari to’g’risida fikr yuritilgan. M.I.Quvondiqova ilmiy maqolasida mustaqil fikrlash, mustaqil bilim olish faoliyatini tashkil etish bo’yicha tavsiyalar bergan. Talabalar mustaqil ishlarini tashkil etish (Dilnozaxon Ulugʼbekovna Yakubova)¹, mustaqil ta’lim jarayonida talabalarning tashkilotchilik qobiliyatlarini rivojlantirish (Musaxanova Gulnora Mavlyanovna)², mustaqil ta’limda kompyuter texnologiyalarini o’rni (A.Xamrakulov) maqolalarida aks etgan. Ilmiy uslubiy va o’quv adabiyotlarning tahlili shuni ko’rsatadiki, oliy ta’im tizimida mustaqil ta’lim o’quv jarayoning asosiy bo’g’imi hisoblanadi.
Tadqiqot metodlari: Tadqiqot davomida talabalarning mustaqil ishlarini tashkil etish ishlariga bag’ishlangan ilmiy uslubiy adabiyotlar o’rganildi va tizimli yondashuv va tahlil kilish usullari hamda kuzatish, suhbat metodlaridan foydalanildi.
Talabalarning mustaqil ishi tushunchasining ko'plab ta'riflari mavjud, ammo ular mohiyatiga ko'ra talabalarning mustaqil ishi uslubiy va ilmiy bo’lib, o'qituvchi nazorati ostida o'quv jarayonining bir qismi sifatida amalga oshiriladigan, rejalashtirilgan, individual yoki jamoaviy o'quv va ilmiy ish hisoblanadi. Mustaqil ish o'quv faoliyatining eng yuqori shakli sifatida qaraladi, u tabiatan uzviy bo'lib, aslida o'z-o'zini tarbiyalash shaklidir. Shu bilan birga, ta’limni modernizatsiyalash sharoitida mustaqil ishlar, uni rejalashtirish, tashkiliy shakl va usullar, natijalarni kuzatish tizimi pedagogik nazariyada to‘liq o‘rganilmagan. Talabalarning mustaqil ishini bajarishda ularga motivatsiya berish juda muhim hisoblanadi. Ma'lumki, motivatsiya bu shaxsni ma'lum faoliyatni amalga oshirishda uni bajarishga undovchi omillar va harakatlar yig’indisi hisoblanadi. Shu bilan birga, faoliyat, qoida tariqasida, polimotivatsiyalangan, ya'ni bir vaqtning o'zida bir nechta motivlar tomonidan qo'zg'atiladi.
Motivatsiya harakatga nisbatan uchta tartibga solish funktsiyasini bajaradi:
• Motivatsiya, ya’ni odamning harakatga kirishishi uchun vosita impulsi yoki motivini berish.
• Ma’noli, ya’ni faoliyatga chuqur shaxsiy tus berish ma’nosi
• Tashkil etish, ya’ni maqsadni belgilash asosida, ongli motivlar motiv maqsadga aylangan.
Har bir o‘qituvchining va umuman ta’lim jarayonining asosiy vazifasi talabani o‘zining intellektual, psixologik, ijodiy va motivatsion resursidan mustaqil foydalanishga o‘rgatish, uni faktik materialdan bexabarlikda ayblamaslikdir. Talabaga "rasmiy" motivdan (masalan, qoniqarsiz baho olmaslik uchun materialni o'rganish) to'liq ongli mustaqil kognitiv faoliyatga o'tishga yordam berish kerak (masalan, talaba kasbiy mahoratni oshirish maqsadini qo'yadi va yuqori raqobatbardosh mehnat bozorida o'ziga ustunlik berish uchun muhim bilim va ko'nikmalar olishga harakat qialdi). Shunday qilib, umumiy xulosa shuki, motivatsiya mustaqil ta’lim muvaffaqiyatining muhim elementi hisoblanadi. Universitetda mustaqil ta’lim tizimli, uzluksiz va murakkablashib borishi kerak. Fanlarni o‘qitish metodikasida mustaqil ta’limning murakkabligining uch darajasi mavjud:
• Mustaqil ta’limning reproduktiv (reproduktiv yoki o‘quv) darajasi, bunda boshqa darajalar uchun asoslar yaratiladi. Ushbu darajada yangi materialni o'zlashtirish va mustahkamlash mavjud.
• Mustaqil ta’limning rekonstruktiv (o‘tish yoki yarim ijodiy) darajasi avvalgisidan kelib chiqadi. Ushbu bosqichda o'quv materialini keyingi sintez bilan tahlil qilish kerak. Bu yerda olingan bilim, ko'nikma va malakalar o'xshash vaziyatlarga o'tkaziladi, shuningdek, o'xshash vaziyatlarda bayonlarni shakllantirish. Bu darajadagi mustaqil ish ko'proq aqliy faollik va ijodkorlikni talab qiladi.
• Mustaqil ta’limning ijodiy (ijodiy yoki izlanish) darajasi murakkabroq kommunikativ muammolarni hal qilishda izlanishni amalga oshirish ko'nikma va malakalarini shakllantirish bilan bog'liq. Bu yerda ijodkorning shaxs va kasbiy mustaqillik shakllanadi.
Mustaqil ishlarni tashkil etishning maqbul shakllarini tanlab, o'qituvchi o'rganish uchun maksimal motivatsiyani ta'minlashga, topshiriq hajmini aniq belgilashga va har bir talabaning individual imkoniyatlarini hisobga olgan holda uni amalga oshirish uchun optimal vaqtni hisoblashga intiladi. Vazifaning hajmini ko’pligi va haddan tashqari yuqori talablar mashg'ulot samaradorligini keskin pasaytiradi.
Talabalar tomonidan har xil turdagi loyiha topshiriqlarini individual yoki jamoaviy amalga oshirishga asoslangan loyiha texnologiyasi o'qituvchi va talabaning birgalikdagi faoliyatining muvaffaqiyati ko'p jihatdan mustaqil ta’limni tashkil etish uchun maqbul shakl va auditoriya turlarini tanlashga bog'liq. Fanlarni o'rganishda mustaqil ta’limni tashkil etishning uchta shakli mavjud:
• auditoriyadagi mustaqil ish;
• auditoriyadan tashqari mustaqil ishlar;
•Ijodiy, shu jumladan tadqiqot.
Mustaqil ishlarni tashkil etishning maqbul shakllarini tanlab, o'qituvchi o'rganish uchun maksimal motivatsiyani ta'minlashga, topshiriq hajmini aniq belgilashga va har bir talabaning individual imkoniyatlarini hisobga olgan holda uni amalga oshirish uchun optimal vaqtni hisoblashga intiladi.
Hozirgi kunda fanlarni o'qitish amaliyotida til va kasbiy kompetentsiyani, o'z-o'zini tarbiyalashga tayyorlikni shakllantirishni ta'minlash uchun zamonaviy shaxsga yo'naltirilgan texnologiyalar muvaffaqiyatli qo'llanilmoqda. Bularga quyidagilar kiradi:
• O‘quvchidan muammoli qidiruv topshiriqlarini yechishni talab qiladigan, maqsadi o‘rganilayotgan fanni faol rivojlantirish va qo‘llash, bunday turli vaziyatlarni yaratishni o‘z ichiga olgan muammoli-qidiruv texnologiyalari;
• Ta’limni tashkil etuvchi o‘yin texnologiyalari. ish o'yinlari, rolli vaziyatlar ko'rinishidagi jarayon;
• Samarali mustaqil ta’limning keng qo‘llaniladigan yana bir turi
bu holat tahlili deb ataladi. Keyslar ko'pincha muhokama qilish, muammoni
baholash, uning sabablari, ichki mantiq va uning yuzaga kelishi mumkin bo'lgan oqibatlari (baholash holatlari) uchun asos va mavzunini ta'minlaydigan yoki muqobil yechimlarni tahlil qilish va eng yaxshi variantni tanlashni (qaror qabul qilish holatlari) o'z ichiga olgan haqiqiy biznes vaziyatlaridir;
• Talabalar tomonidan har xil turdagi loyiha topshiriqlarini individual yoki jamoaviy amalga oshirishga asoslangan loyiha texnologiyasiga ijodiy yondashish. Ijodiy loyiha ustida ishlash jarayoni avvaldan shakllangan barcha ko'nikmalardan foydalanishga, bilimlarini birlashtirishga, shaxsning ijodiy imkoniyatlarini maksimal darajada jalb qilishga imkon beradi, masalan, muammoni qo'yish, uni hal qilish tartibini tanlash, dastlabki ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilish, xulosalarni shakllantirish taqdim etish. O'z-o'zini o'qitishning yuqoridagi barcha zamonaviy shakllarini yordamchi vositalardan, ayniqsa, axborot texnologiyalaridan foydalanib amalga oshirish juda mumkin. Ulardan foydalanishning mashhur va samarali usuli multimedia kurslari bo'lib, ularning afzalligi o'rganishni individuallashtirish, katta hajmdagi ma'lumotlar bilan ishlash, o'quv jarayonini faollashtirish, bilimlarni nazorat qilishdir. Talabalarning mustaqil ishlarining samaradorligi ko'p jihatdan oraliq va yakuniy nazoratda uni nazorat qilishning mavjudligi bilan belgilanadi. Nazorat shakllari xilma-xil bo’lib, ular og'zaki yoki yozma, individual yoki guruhli, ma’lum vaqtda yoki doimiy bo'lishi mumkin. Mustaqil ishlarni nazorat qilish an’anaviy shakllar bilan bir qatorda reyting tizimiga asoslanishi mumkin, bunda bilim va ko’nikmalarni o’zlashtirish sifatini, mustaqil ishning rejalashtirilgan hajmining bajarilishini muntazam nazorat qilishni nazarda tutadi. Baholash tizimi talabalarning o'quv jarayonining turli bosqichlarida ishini maksimal xolislik bilan baholash imkonini beradi, semestr davomida talabaning yanada ritmik ishlashiga imkon beradi, talabaning reyting natijalarini yaxshilash istagini rag'batlantiradi, uning kognitiv va ijodiy faoliyatini rivojlantiradi.
O'z-o'zini nazorat qilish - o'quvchining o'z tashabbusi bilan o'z harakatlarini tanqidiy baholay olish qobiliyati. Talabalarda o'z-o'zini nazorat qilish mexanizmining shakllanish darajasi har xil bo'lib, fanni bilish darajasiga, o'quvchining psixologik "portretiga" bog'liq. O'z-o'zini nazorat qilish mexanizmi, agar talaba o'quv harakatlarini to'g'ri bajarsa va bundan xabardor bo'lsa yoki harakatning xatosini anglab etsa, uni tuzatishga qodir bo'lsa, shakllangan va optimal ishlagan deb hisoblash mumkin. Shunday qilib, o'z-o'zini nazorat qilish va mustaqil ishlash ko'nikmalarini shakllantirish o'zaro bog'liqdir.
Xulosa qilib shuni yana bir bor ta'kidlash kerakki, oliy ta’lim tizimida mustaqil ta’limning to’g’ri tashkil etilishi mamlakatimizni yanada rivojlanishi uchun mustaqil fikrlaydigan va ijodiy yondashadigan yetuk kadrlar tayyorlashning asosiy omili bo’lib xizmat qiladi. Mustaqil ta’lim o'quv jarayonining asosiga, kasbiy ahamiyatga ega bo'lgan kompetensiyalarni shakllantirish omiliga aylanishi kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun. O’RQ-637-son. 2020-yil 23-sentyabr
   

https://lex.uz/
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada
rivojlantirish chora –tadbirlari to’g’risida”gi qarori. “Xalq so’zi” gazetasi. 2017 yil, 21 aprelь, № 79 (6773).
3. Tojiboeva D. Maxsus fanlarni o’qitish metodikasi. - T.: Fan va texnologiya,
2007. -271 b.

4. 
   O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 31.12.2020 yildagi “Oliy Ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonini tashkil etish bilan bog’liq tizimni takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 824-sonli qarori https://lex.uz/
   
5. 
   Markova A.K., Matis T.A., OrlovO.B. O'quv motivatsiyasini shakllantirish. - M.,1990
   
6. 
   Oganisyan N.T. Faol ijtimoiy-psixologik tarbiya usullari. – M 2004
   
7. 
   Passov E.I., Tsarkov V.B. Kommunikativ ta'lim tushunchasi. - M., 1993. 10. Unt N.E.
   
8. 
   Treningni individuallashtirish va differentsiallashtirish. - M., 2003 Dilnozaxon Ulugʼbekovna Yakubova. Talabalar mustaqil ishlarini tashkil etishning zamonaviy shakllari pedagogik muammo sifatida. "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 December 2021 / Volume 2 Issue 12.
   
9. 
   Musaxanova Gulnora Mavlyanovna. Mustaqil ta’lim jarayonida talabalarning tashkilotchilik qobiliyatlarini rivojlantirish pedagogik muammo sifatida. “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 222-226 sahifalar. 2020 yil
   
10. 
    Borisova N.V. Bo'lajak mutaxassisning raqobatbardoshligi ko'rsatkich sifatida jarayon // Zamonaviy Rossiyadagi universitet talabalarining qiymat-motivatsion yo'nalishlari (Ta'lim sifatini monitoring qilish muammosi to'g'risida): Sat. ilmiy tahriri ostidagi maqolalar prof. I.A. Qish. - M.: Mutaxassislarni tayyorlashda sifat muammolari ilmiy markazi, 2000.
    
11. 
    Azizxo‘jaeva N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. T.:―O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi‖, 2006 y.
    
12. 
    Bekmuradov A.Sh., Golish L.V., Xoshimova D.P. Proektivnie i planirovanie pedagogicheskix texnologiy . T.: ―O‘zbekiston‖, 2009 y.
    
13. 
    Verbitskiy A.A., Platonova T.A. Talabalarning kognitiv va kasbiy motivatsiyasini shakllantirish. – M.: NIIVSH, 1998 yil.
    

1^ Dilnozaxon Ulugʼbekovna Yakubova. Talabalar mustaqil ishlarini tashkil etishning zamonaviy shakllari pedagogik muammo sifatida. "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 December 2021 / Volume 2 Issue 12.

2^ Мусаханова Гулнора Мавляновна. Mустақил таълим жараёнида талабаларнинг ташкилотчилик қобилиятларини ривожлантириш педагогик муаммо сифатида. “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 222-226 sahifalar. 2020 yil