Таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети

NPV

70

(0,15-0,04)-510

70

0,11-510

636,4-510

126,4 млн.сўм. 
Инвестициялар самарадорлигини NPV асосида аниқлаш усули 
кенг тарқалганига сабаб бу кўрсаткичнинг дастлабки шарт-
шароитлар 
турли 
комбинацияларида 
барқарор, 
ўзгармай 
туришидир. NPV инвестициялашнинг ушбу варианти фирма 
бойлиги ўсишига олиб келадими, деган саволга жавоб берса-да, 
бундай ўсишнинг нисбий ўлчамлари ҳақида ҳеч қандай маълумот 
бермайди. Бундай маълумот эса инвестор учун жуда зарур. Бу 
камчиликни тўлдириш учун бошқа бир кўрсаткич инвестициялар 
рентабеллигини ҳисоблаш усулидан фойдаланилади.
Инвестиция рентабеллиги РI (ингл. profitability index) 
қилинган ҳар бир сўм инвестицияга қандай даражада фойда 
олинганлигини, ёки инвестор бойлиги қанчага кўпайганини 
ифодалайдиган 
кўрсаткичдир. 
Кўпинча, 
фойда 
меъёри, 
дейиладиган бу кўрсаткични қуйидаги формула билан аниқлаш 
мумкин (15-формула): 


o
I
/
n
1
t
t
k
1
t
CF
PI












Бунда: I0 – дастлабки инвестиция суммаси; 
CF – пул тушумлари;
t – давр. 
Агар «узоқ муддатли харажатлар - узоқ муддатли тушумлар» 
ҳолати бўлса бунда формула қуйидаги шаклга эга бўлади(16-
формула): 











n
1
t
t
k
1
t
I
/
n
1
t
t
k
1
t
CF
PI
Олдинги мисолга (модалар уйи) қайтиб лойиҳанинг 
рентабеллик даражасини аниқлаймиз:
PI

100 * 6.1446 

500 

1.23 

123фоиз 
яъни лойиҳа учун сарф этилган ҳар бир сўм 0,23 сўм соф жорий 
даромад олиб келмоқда. 
17-формула (IRR)дан кўриниб турибдики, унда соф жорий 
қийматнинг икки томони – даромад ва инвестиция томони ўзаро 
таққосланади. 
Агар 
дисконтнинг 
қандайдир 
даражасида 
лойиҳанинг рентабеллиги бирга тенг бўлса, у ҳолда келтирилган 

---

51 
инвестиция харажатлари келтирилган даромадларга, тенг бўлади ва 
лойиҳанинг соф келтирилган дисконтланган даромади нолга тенг 
бўлади.
Агар NPV мусбат бўлса, PI албатта 1 дан катта бўлади. Демак, 
PI 1 дан катта бўлса, инвестициялар самарали ҳисобланади. Шуни 
таъкидлаш жоизки, PI инвестицияларнинг мутлақ самарадорлиги 
кўрсаткичи бўлиши билан бирга инвестиция лойиҳаларини яна 
икки жиҳатдан туриб баҳолаш имконини беради. 
Биринчидан, бу кўрсаткич ёрдамида лойиҳанинг барқарорлиги 
даражасини текшириб кўриш мумкин. Яъни PI қанча катта бўлса, 
лойиҳанинг мустаҳкамлиги (барқарорлиги даражаси) шунча катта 
бўлади. Бундай лойиҳа шароитлар ўзгариши таъсирида дарҳол 
фойда келтирмайдиган лойиҳага айланиб қолмайди.
Иккинчидан, PI мутахассисларга турли инвестицияларни 
уларнинг самаралилиги нуқтаи назаридан таққослаш имконини 
беради. 
Ички фойда меъёри (ингл. Internal rate of return-IRR) – 
даромадлиликнинг шундай меъёрики, унда пул тушумларининг 
дисконтланган қиймати пул чиқимларининг дисконтланган 
қийматига тенг бўлади. Бошқача қилиб айтганда, IRR лойиҳа 
бўйича 
инвестициялашдан 
олинган 
соф 
тушумларнинг 
дисконтланган 
қиймати 
инвестицияларнинг 
дисконтланган 
қийматига тенг бўлишини таъминловчи коэффициентдир. Уни 
ҳисоблаш учун соф жорий қийматни ҳисоблашда қўлланиладиган 
формулалар қўлланилади. Аммо бунда берилган минимал фоиз 
меъёрида (дисконт ставкасида) пул оқимларини дисконтлаш ўрнига 
фоиз меъёри (дисконт)нинг 
NPV ни нолга тенг бўлишини 
таъминловчи 
миқдори 
топилади. Шундай қилиб, 
IRR 
– 
дисконт 
коэффициентининг шундай 
миқдорики, бунда NPV 0 га 
тенг бўлади. Буни графикда
қуйидагича 
тасвирлаш 
мумкин: 
NPV нинг дисконтлаш 
коэффициентига боғлиқлиги 
графиги. 
+ 
- 
NPV 
IIR 
k 
0 

---

52 
Юқоридаги графикдан куриниб турибдики, IRR дисконтлаш 
коэффи-циентининг шундай миқдорики, унда NPV горизонтал ўқни 
кесиб ўтади, яъни нолга тенг бўлади. 
Иқтисодий адабиётда ички фойда меъёрини ички даромад 
меъёри, қоплаш коэффициенти ёки самараси, баъзида эса капитал 
қўйилмалар самараси, деб ҳам аталади. IRR ни ҳисоблаш усули 
NPV ни ҳисоблаш усули сингари дисконтлаш консепциясига 
асосланади. IRR миқдо-рини икки усулда топиш мумкин: 
Биринчи усулда соф жорий қийматни ҳисоблаш формуласида 
NPV 
миқдори 
нолга 
тенглаштириб 
олиниб, 
дисконлаш 
коэффициенти ҳисоблаб топилади. Яъни қуйидаги формулалардаги 
k миқдори топилади (17, 18 –формулалар).


o
I
n
t
t
k
t
CF





1 1
0
 
 

 


 

n
t
t
k
t
I
n
t
t
k
t
CF
1 1
1 1
0
Бу формулалар ёрдамида аниқ жавоб олиш қийин. Олинган 
натижалар маълум даражада тақрибий бўлади. Ички фойда 
меъёрини топиш учун «синов ва хато» усулидан фойдаланилади, 
яъни формулага дисконтнинг анча катта ва кичик миқдорлари 
берилиб олинган натижа солиштирилади. Агар олинган 
натижалардан бири нолга яқинроқ бўлса, бунга сабаб бўлган 
дисконт ставкасига яқин миқдорлар берилиб, формула, натижа токи 
нолга максимал даражада яқинлашмагунча ечилади. 
Иккинчи усулда IRR миқдорини топиш учун келтириш 
коэффициентлари жадвалларидан фойдаланилади. 
Мисол: Айтайлик, транспорт фирмаси 40 млн. сўмга юк 
ташиш машинасини сотиб олмоқчи. Уни эксплуатация қилиш 20 
йил давомида йилига 3,2 млн. сум пул тушумларини келтириши 
кутилмоқда. Пул тушумлари йил охирида бўлади деб ҳисобласак, 
аннуитет ҳолатига дуч келамиз.