Talim vazirligi
-Mavzu O’ZBEKİSTONNİNG AXOLİSİ. AXOLİ SONİ, DİNAMİKASİ
Download 441.5 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- O’zbekiston Respublikasi mamuriy birliklari ah’olisi va uning o’sishi (1979-2009 yy.)
- Viloyatlar
- O’zbekiston shah’ar va qishloq joylari ah’olisining o’sishi (ming kishi)
|
3-Mavzu O’ZBEKİSTONNİNG AXOLİSİ. AXOLİ SONİ, DİNAMİKASİ, JOYLAShİShİ. MEXNAT RESURSLARİ.
muqim ahamiyati shundan kelib chiqadigan aholi jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchidir. Mamlakat, uning iqtisodiy rayonlari xalq xo’jaligini xududiy tashqil qilish va rivojlanishida aholini soni, tarkibi, takror barpo qilinishi rejasi, ishlab chiqarish malakalari, kabi kursatkichlar katta ahamiyatga ega. Aholi kupgina xususiyatlariga kura mamlakatning turli mintaqalarida bir-biridan farq qiladi. Aholi dinamikasi. O’zbekiston respublikasining aholisi 2007 yilning 1 yanvar xisobiga kura 26,6 mln kishidan iborat bulsa, 2009 yil 1.01 xisobi 27533,4 ga etti, aholisining soniga kura O’zbekiston Xamdustlik davlatlar orasida Rossiya Federatsiyasi va Ukrainadan keyin 3-urinda turadi. Aholining o’rtacha zichligi 1 kv.km da 59,4 kishiga teng. Aholining son jixatidan usishi (dinamikasi) uning takror barpo qilinish jarayoni (tug’ilish, ulim va tabiiy usish), hamda mexanik h’arakati (migratsiya) bilan chambarchas bog’liqdir. Shuningdek shakllangan murakkab tarixiy - ananaviy va ijtimoiy va iqtisodiy xususiyatlar ham katta tasir kursatadi. O’zbekiston juda murakkab tarixiy rivojlanish yulini bosib utdi. Madaniy yuksalish va siyosiy qarashlar davrinig demografik va migratsion h’olatiga kuchli tasir etdi. O’zbekiston aholisiga Oktyabr inqilobidan avvalgi rasmiy malumotdar juda kam. Shu bilan birga, xali turmush darajasining va unga tibbiy xizmat kursatishning pastligi, aholi sonini usishi ancha sust borgan. 1865 yilda h’ozirgi O’zbekiston xududida, 3 mln 320 ming aholi yashagan. 1897 yilga kelib esa uning aholisining soni 3 mln 948 ming kishiga etgan, yani 32 yil moboynida 19% kupaygan, bu davrda aholining usish darajasi atiga 0,55% ni tashqil etgan. Sovet xokimiyati davrida O’zbekiston aholisining soni ancha tez usa bordi. 1913-1940 yillarda O’zbekiston aholisi yiliga 1,5% dan usib bordi.Bu davrda aholi dinamikasidagi eng yuqori suratlar , ting qurilishlar payti - dastlabki besh yilliklar davriga tug’ri keladi. Aholining soni jih’atdan o’sish bosqichlarida Vatan urushi yillari aloh’ida ajralib turadi. Urush tufayli, erkaklarning uzoq muddatga oilasidan tashqarida qolishi, joylarda xalok bulishi, amalga oshirilishi lozim bulgan kuplab nikoh’larning kechiktirilishi, aholining jinsiy tarkibining buzilishi h’ollari faqatgina urush yillaridagina emas, balki undan keyin ham kup yillar davomida aholining demografik tarkibiga tasir kursatib turadi. Urush yillarida ah’olli dinamikasida chuqur uzilishlar kuzatilgan bulsada, undan keyingi yillarda, demografik statestikada rasman tan olinganidan, aholini tuldirish davri demografik faolligi tufayli O’zbekistonda aholi soni nisbatan tez usdi. 1940-1959 yillarda aholining yillik usish suratlari 1,1%ni tashqil qildi. 1959 va 1970 yillarda utkazilgan aholi ruyxatlari oraliu davrida O’zbekiston aholisining yillik usish suratlari 3,35% ni tashqil etdi, aholining umumiy soni esa 3,7mln kishi (45%)kupaydi. Shu davrda O’zbekiston aholisining usish suratlari sobiq sovet davri aholisi usish suratlariga nisbatan 2,9 martaba yuqori buldi. 1970 va 1979 yillarda utkazilgan aholi ruyxatilari oraliu davrida O’zbekiston aholisining urtachi yillik usish surati 3% ni sobiq sovet davri da 0,9% tashqil etdi. Garchi 60 yillardagi tug’ilish pasaygan davr avlodi tiklanish (reproduktiv) yoshga kirgan bulsada, aholi sonining yuqori suratlarda usishi 80-yillarda ham davom etdi, 1979 va 1989 yillarda utkazilgan aholi ruyxati mamumotlariga kura, keyingi 10-yilda O’zbekiston aholisi 4,5 mln kishiga kupayib, uning urtacha yillik usish surati 2,6% ni tashqil etdi. Bu kursatgich, O’zbekistonda, sobiq sovet davrining boshqa respublikalarida va jaxonning deyarli barcha davlatlarida aholining kupayishi suratlarida kuzatilayotgan tabiiy sustlashish jarayoni sodir bulayotganidan dalolat beradi. Aholi dinamikasi malumotlari shuni kursatadiki, sovet
h’okimiyati yillarida O’zbekiston aholisi tez kupayib bordi. 1926-1990 yillar orasida O’zbekiston aholisi 436,1% kupaydi. Bu kursatgich Tojikistondan keyin barcha hamdustlak davlatlari orasida eng yuqori kursatgich xisoblanadi, yani sobiq itfoq davrining ushbu davrdagi aholi kupayish suratlariga nisbatan 2,2 marta ortiqdir. Aholi sonining oshib borishi va ancha yuqori suratlar bilan usib borishi natijasida O’zbekiston ning sobiq itfoq davridagi bu salmog’i tobora ortib bordi. O’zbekiston aholisining bunday yuqori suratlar bilan usishi asosan aholining tabiiy kupayishi xisobiga ruy bermoqda. Keyingi yillarda respublika aholisining soni h’ar yilli 420-440 ming kishi (bundan 10 yil oldin 360-380ming kishi edi) kupayayotgan bulsa, bu usishning asosiy qismi tabiiy o’sish h’isobiga sodir bulmoqda. Tabiiy usish kursatgichlarining kattaligiga ko’ra O’zbekiston sobiq Respublikalar ichida faqat Tojikistondan keyingi urinda turadi. 1989 yilda ularda tabiiy usish kursatgichlari tegishli tarizda 27,00 va 32,2 %0 ni tashqil etdi. Bu kursatgichlar sobiq İttifoq urtacha kursatgichidan 3,6 , Rossiya Federatsiyasidagidan 6,9, Gruziyadagidan 3,3, Latviyadagidan 11,3 , Ukrainadagidan 15,9 marta yuqoridir. O’zbekistonda tabiiy usish kursatkichlari 1989 yilda 1979 yildagiga nisbatan atiga 0,4 promilliga kamaygan h’olda bu kamayish jarayoni shu davr ichida sobiq itfoqda 0,6 , Rossiya Federatsiyasida 1,1, Gruziyada 1,4, Ukrainada 2,0 promelleni tashqil etdi. O’zbekitonda aholi tabiiy ko’payishi ko’rsatkichlarining keyingi vaqtlarda ham bu qadar yuqori h’olda saqlanishi bir qator ijtimoiy - iqtisodiy sabablar bilan bog’lig’dir. Ularning asosiylari ko’ydagilar. O’zbeklar va boshqa mah’alliy millat vakillari orasida ananaviy ko’p bolalikning barqaror h’oldaligi; Rivojlangan mamlakatlarga xos h’ozirgi zamon ilmiy va industrial ishlab chig’arish madaniyatining nisbatan pastligi; Urbanizatsiya darajasining pastligi tufayli aholi asosiy qismining qishloq xo’jaligi va u bilan bog’liq ishlab chiqarish soxalarida bandligi; Oilada bolalar sonini oldindan belgilash va tug’ilishni cheklash choralari qo’llashning keng tarqalmaganligi; Mah’alliy millat ayollari orasida ijtimoiy - ishlab chiqarishda ishtirok etmaydiganlar salmog’ining ancha ekanligi va boshqalar; O’zbekistonda tug’ilishninig yuqori bo’lishida nikox bo’lganlarning ko’pligi va oilalarning ajralishi kamligi ham malum rol o’ynaydi. 1989 yilda h’ar 1000 kishiga nisbatan sobiq itfoqda 9,4 ta nikox qayd etilgan bo’lsa, O’zbekistonda u 10,0 ni tashqil etdi. 1989 yilda h’ar 1000 kishiga nisbatan sobiq itfoqda 3,4 ta ajralish qayd qilingan bo’lsa, O’zbekistonda esa 1,5 ajralish, yani 1,5 barobar kam ajralish qayd etilgan. Tabiyki, nikoqda turganlar va nikoq qurayotganlar soning ko’p bo’lishi, ajralishning kam bo’lishi tug’ilish ko’rsatkichlarining sezilarli darajada yuqori bo’lishiga olib keladi. Hozirgi paytda O’zbekistonda bolalar o’rtasida o’lim anchagina bo’lsada, lekin dastlabki davrlardagiga nisbatan jiddiy tarzda kamaydi. İlmiy xulosalar, O’zbekistonda aholi tabiiy o’sishining yaqin kelajakda ham nisbatan yuqori suratlarda davom etishini ko’rsatadi. Shu bilan birga, tabiiy o’sishning mutloq ko’rsatkichlari asta-sekin pasayib borayotganligini ko’rsatadi. Masalan, 1960 yilda O’zbekistonda h’ar 2000 kishiga 33,9 tug’ilish tug’ri kelgan bo’lsa, bu ko’rsatkich.1979 yilda 27,4 , 1989 yilda 27,0 ni tashqil qildi. O’zbekiston ah’olisi soni va uning ko’payishi Jami
Shah’ar ah’olisi Qishloq ah’olisi Yillar Ming kishi Foiz Ming kishi Foiz Ming kishi Foiz 1991 20607,7 2,42 8305,2 1,74 12302,5 2,88 1992 21106,3 2,35 8450,0 0,90 12656,3 3,32 1993 21602,2 2,27 8526,0 1,04 13076,2 3,07 1994 22091,9 1,67 8614,8 0,65 13477,1 2,33 1995 22461,6 1,98 8670,9 1,12 13790,7 2,52 1996 22906,5 1,93 8768,1 1,26 14138,4 2,35 1997 23348,6 1,81 8878,4 1,29 14470,2 2,13 1998 23772,3 1,53 8993,2 1,04 14779,1 1,83 1999 24135,6 1,46 9086,5 0,87 15049,1 1,81 2000 24487,7 1,33 9165,5 0,65 15322,2 1,73 2001 24813,1 1,22 9225,3 0,67 15587,8 1,55 2002 25115,8 1,24 9286,9 0,58 15828,9 1,63 2003 25427,8 1,08 9340,7 0,43 16087,2 1,49 2004 25701,4 1,25 9381,3 0,65 16326,1 1,55 2005 26021,4 1,12 9441,9 0,56 16579,4 1,44 2006 26312,7 1,33 9495,1 0,94 16817,6 1,56 2007 26663,8 1,53 9584,6 1,19 17079,2 1,72 2008 27072,2 1,70 9698,2 46,8 17374,0 -23,5 2009
27533,4 - 14236,0 - 13297,4 - Jadval O’zR Davlat statistika qo’mitasi malumotlari asosida tuzildi. O’zbekiston Respublikasi mamuriy birliklari ah’olisi va uning o’sishi (1979-2009 yy.) Ah’oli soni (ming kishi) Ah’oli sonining o’sishi (foiz) O’rtacha yillik ko’payish (foiz) Mamuriy birliklar 1979 1989 1999 2009 1979-89
1989-99 1999-09
1979-2009 1979-89
1989-99 1999-09
1979-2009 O’zbekiston 15372,7 19780 24135,6 27533,4 128,7 122,0 114,1 179,1 2,87 2,20 1,41
2,64 QR
900,4 1210,6 1478,8
1615,7 134,5 122,2 109,3 179,4 3,45 2,22 0,93 2,65 Viloyatlar:
Andijon
1347,6 1719,6 2151,7 2499,9 127,6 125,1 116,2 185,5 2,76 2,51 1,62 2,85
Buxoro 885,3 1135,7 1400,8 1588,8 128,3 123,3 113,4 179,5 2,83 2,33 1,34 2,65 Jizzax 510,7 747,7 958,4 1098,3 146,4 128,2 114,6 215,1 4,64 2,82 1,46 3,84 Navoiy
500,7 652,8 775,5 839,3 130,4 118,8 108,2 167,6 3,04 1,88 0,82 2,25
Namangan 1098,4 1469,1 1890,7 2217,2 133,7 128,7 117,3 201,9 3,37 2,87 1,73 3,40
Samarqand 1657,1 2110,8 2627,3 3061,6 127,4 124,5 116,5 184,8 2,74 2,45 1,65 2,83
Sirdaryo 447,9 548,3 635,4 703,4 122,4 115,9 110,7 157,0 2,24 1,59 1,07 1,90 Surxondaryo 893,7 1247,8 1701,8 2033,8 139,6 136,4 119,5 227,6 3,96 3,64 1,95 4,25 Toshkent 1757,5 2086,3 2326,9 2552,6 118,7 111,5 109,7 145,2 1,87 1,15 0,97 1,51 Farg’ona 1692,8 2139,7 2627,3 3022,1 126,4 122,8 115,0 178,5 2,64 2,28 1,50 2,62
Xorazm 746,3 1010,9 1298,7 1530,8 135,5 128,5 117,9 205,1 3,55 2,85 1,79 3,50 Qashqadaryo 1118,7 1592,9 2119,6 2563,6 142,4 133,1 120,9 229,2 4,24 3,31 2,09 4,31
Toshkent sh. 1815,6 2107,8 2142,7 2206,3 116,1 101,7 103,0 121,5 1,61 0,17 0,30 0,72 Jadval Butunittifoq ah’oli ro’yxati va O’zR Davlat statistika qumitasi malumotlari asosida h’isoblandi. O’zbekiston shah’ar va qishloq joylari ah’olisining o’sishi (ming kishi) 1979 yil 1989 yil 1999 yil 2008 yil Mamuriy birliklar shah’ar
qishloq Shah’ar ah’olisi ulushi (%) shah’ar qishloq Shah’ar ah’olisi ulushi (%) shah’ar qishloq Shah’ar ah’olisi ulushi (%) shah’ar qishloq Shah’ar ah’olisi ulushi (%) O’zbekiston 6356,7
9016,0 41,4 8059,3 11720,7 40,7 9086,5 15049,1 37,6 9698,2 17374,0 35,8 QR. 381,5 518,9 42,4 579,6 631,0 47,9 713,9 764,9 48,3 774,5 820,9 48,5
Viloyatlar:
Andijon 386,4 961,2 28,7 554,5 1165,1 32,2 642,6 1509,1 29,9 716,9 1734,3 29,2 Buxoro
291,3 594,0 32,9 392,6 743,1 34,6 438,3 962,5 31,3 456,8 1109,3 29,2 Jizzax 139,8 370,9 27,4 217,3 530,4 29,1 291,2 667,2 30,4 321,2 758,3 29,8
Navoiy 209,0 291,7 41,7 267,8 385,0 41,0 314,2 461,3 40,5 327,8 501,2 39,5
Namangan 377,4 721,0 34,4 546,1 923,0 37,2 711,4 1179,3 37,6 806,3 1368,0 37,1 Samarqand 690,1 967,0 41,6 651,5 1459,3 30,9 720,7 1906,6 27,4 755,0 2248,4 25,1 Sirdaryo 140,6 307,3 31,4 194,8 353,5 35,5 205,3 430,1 32,3 215,8 477,2 31,1 Surxondaryo 172,0
721,7 19,2 241,1 1006,7 19,3 340,0 1361,8 20,0 381,3 1610,8 19,1 Toshkent 756,7 1000,8 43,1 922,5 1163,8 44,2 945,4 1381,5 40,6 990,8 1531,6 39,3 Farg’ona 564,7 1128,1 33,4
693,0 1446,7 32,4
766,6 1860,7 29,2
827,2 2145,0 27,8
Xorazm 149,4 596,9 20,0 278,5 732,4 27,5 311,5 987,2 24,0 328,1 1176,2 21,8 Qashqadaryo 282,2 836,5 25,2 412,2 1180,7 25,9 542,7 1576,9 25,6 616,5 1892,9 24,6 Toshkent sh. 1815,6 - 100,0 2107,8 - 100,0 2142,7 - 100,0 2180,0 - 100,0
Jadval Butunittifoq ah’oli ro’yxati va O’zR Davlat statistika qumitasi malumotlari asosida h’isoblandi. Aholining jinsiy va yosh tarkibi. Aholining jinsiy va yosh tarkibi muxim demografik ko’rsatkichlardan biri bo’lib, ular meh’nat resurslarining, maktabgacha hamda maktab yoshidagi bolalarning, h’ozirgi va kelajakdagi sonini aniqlash, turli jins va yoshdagi aholi uchun zarur bo’lgan keng istemol mollari ishlab chig’arishni rejalashtirish imkoniyatini beradi. Jinsiy va yosh tarkibiga talluqli malumotlar yaqin kelgusida aholining takror borpo qilinishi qay darajada bo’lishini ham oldindan aytib berish imkonini beradi. Agar jinslar nisbati teng yoki yaqin bo’lsa, shuningdek aholi tarkibida yosh avlod salmog’i yuqori bo’lsa, nikoxlanish va o’z navbatida, tugilish imkoniyatlari ham yuqori bo’ladi. shunday ko’rsatkichlar, ishlab chig’aruvchi ko’chlarni xududiy rijalashtirishga ham tasir ko’rsatadi. O’zbekiston aholisining jinsiy va yosh tarkibi o’ziga xos xususiyatlarga egadir. İnqilobdan oldingi davrlarda O’zbekistonaholisining jinsiy tarkibida erkaklar ayollarga nisbatan ko’pchilikni tashqil qilar edi. bu xol avvolo usha davrlarda ayolning uzoq tarixiy rivojlanishi jarayonida shakllangan ijtimoy h’ayotda tutgan o’rni xususiyatlari bilan bog’lig’ligini takidlash lozim. Oiladagi uy-ruzuor yumushlari asosiy xismining ayollar zimmasiga tushishi, odatga ko’ra uizlarning borvaqt erga berish va ko’p bolali, tibbiy xizmati , hamda onalikni muh’ofaza qilishdagi qoloqlik, ayollar o’rtasida o’limning yuqori bo’lishiga va oqibat nitijada ularning kam umir ko’rishiga olib kelgan. O’zbekiston aholisining jinsiy tarkibidagi bunday xususiyatlar 1939 yilgi butun ittifoq aholi ro’yxati malumotlarida ham aks etgan. Usha yili respublika aholisining 51,6 % i erkaklar , 48.4 % ni xotin-qizlar tashqil qilgan. Vatan urushi sobiq ittifoqda bo’lganidek, O’zbekistonda ham aholining jinsiy tarkibiga chuqir tasir qildi. Urushdan keyingi utkazilgan 1959 yilgi Butun ittifoq aholi ro’yxati yakuniga ko’ra O’zbekistonda erkaklar jami aholining 48% ni tashqil qildi. Urushdan keyingi yillarda bu nomuvofiqlik asta -sekin yo’qola bordi. 1989 yilgi Butun ittifoq aholi ro’yxati shuni tasdiqlaydi. Endilakda O’zbekistonaholisining 49,4% i erkaklar va 50,6% ayollardir. erkaklar 47,3% , ayollar 52,7 % ni tashqil qiladi. aholi tarkibidagi ortiqcha xotin - qizlarning asosiy qismi yukori yoshdagilarga tug’ri keladi. Tabiiy o’sish suratlarining yuqoriligi O’zbekiston aholisining yosh tarkibiga tasir ko’rsatadi. Unda butun aholi orasida yosh bolalar o’smirlar salmog’i ancha yuqori. Tabiiy o’sish suratlari ko’p yillardan buyon yuqori bo’lgan O’rta Osiyo va Ozorbayjon respublikalari aholi tarkibida yosh avlod asosiy ko’rsatkichni tashqil qiladi. hamdustlik davlatlarning ko’pchiligida aholining "qarib borishi" kuzatilmoqda, O’zbekistonda aksincha tug’ilish ko’rsatkichlarining yuqori darajada saqlanib turishi sababli aholining "yosharib borishi" davom etmoqda. Respublikada 120 ta shaxar va 115ta shaxarcha bo’lib, 9 400 migga yaqin kishi yashaydi, bu barcha aholining 37 foizini tashkil qiladi. Urbanizatsiya va shaxarlarning rivojlanganlik darajasi milliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi hamda ixtisoslashuvida, maxalliy xalqning tarixiy urf- odatlari va xo’jalik yuritish ananasiga mos keladi. Namangan, Samarqand, Farg’ona, Buxoro, Qarshi, Urganch, Termiz, Nukus, Jizzax, Navoiy, Andijon iyrik shaxarlari, Chirchiq, Angran, Kuqon, Olmaliq, Marg’ilon shaxarlari, Asaka, Qorvulbozor, Muborak, Qo’ng’irot, Zarafshon rivojlanayotgan sanoat shaxarlardandir. MAVZU: O’ZBEKISTON AHOLISINING AHOLI BANDLIGI VA MEHNAT RESURSLARI. Reja: Aholining ijtimoiy tarkibi va bilim malaka darajasi.
O’zbekiston aholisi ko’p millatliligi bilan ajralib turadi. Uning tarkibini 120 dan ortiq millat va elat vakillari tashqil qiladi. İnqilobdan oldingi davrlarda respublika aholisining milliy tarkibi tug’risida aniq malumotlar yo’q. İnqilobdan keyin sovet xokimiyatining dastlabki yillarida O’rta Osiyoning erli xalqlarida, shu jumladan o’zbeklarda milliy shakillanish jarayoni tula tugallanmagan edi. shu sababli 1926 yilgi va 1939 yilgi aholi ro’yxatlarida millat degan savolga o’zbeklarning "Qipchoqlar", "Qung’irot", "Qurama", "turk" kabi qadimiy yirik o’rulari
nomlari qayd qilingan. 1959-1989 yilgi aholi ro’yxatlari malumotlari shuni ko’rsatadiki respublikada yashagan barcha millat vakillarining soni va salmog’i ko’paygan. Masalan, o’zbeklarning umumiy soni qayd qilingan davr moboynida 2,8 marta ko’paydi va ularning soni respublika aholisi salmog’ining 62,1% dan 71,4% gacha o’sdi. Shuningdek, maxalliy millatlardan tojiklar 3 barobar, qozoqlar va qoraqalpoqlar 2,5 barobarga yaqin o’sdi. Tojiklarning umumiy aholiga nisbatan salmog’i 3,8 % dan 4,7% gacha oshdi. Ruslar soni 624; boshqa millat vakilarining soni 545 ming o’sdi. Lekin ularning respublika aholisi o’rtasidagi salmogi ancha kamaydi. Masalan, agar 1959 yil aholi ro’yxati bo’yicha rus millatiga mansub aholi umumiy aholi salmogining 13,5% ni tashqil qilgan bo’lsa, 1989 yilgi aholi ro’yxatida 8,3% ni tashqil qildi. Boshqa millat vakillari salmog’i 12,5% dan 7,9% gacha kamaydi. hamdo’stlikdagi aholini o’rganish shuni ko’rsatadiki, boshqa respublikada shu respublika aholisining 90% i o’z respublikalarida yashamoqdalar. Xamdo’stlik davlatlarida yashayotgan o’zbeklarning 84,7% O’zbekistonda yashamoqda. Boshqa respublikalarda 2556 ming, yoki barcha o’zbeklarning 15,3% boshqa respublikalarda yashamoqda. Shularning ham asosiy xismi o’rta osiyo respublikalari va Qozoqistonda yashamoqdalar. aholisi milliy tarkibi dinamikasidagi bunday o’zgarishlarga asosiy sabab, bir tomondan ularda tabiiy o’sishning yuqoriligi va ikkinchidan ularning respublikalararo migratsiyada kam ishtirok etishidir. Boshqa millat vakillarining nisbatan sekin o’sishi ularda tabiiy o’sishning kamligidir, hamda migratsiya h’aroratlarining kuchliligi xisoblanadi. Aholining ijtimoiy tarkibi va bilim malaka darajasi. Har qanday mamlakat aholisining ijtimoiy-sinfiy tarkibi o’sha mamlakatda xukmron bo’lgan ijtimoiy munosabatlar xususiyati bilan belgilanadi. İjtimoiy munosabatlarning o’zgarishi aholining ijtimoiy-sinfiy tarkibi o’zgarishiga sabab bo’ladi. Sobik itfoqdagi muxim o’zgarishlar, unda mustaqil davlatlarning bozor İqtisodiyoti munosabatlariga o’tish tez orada aholining ijtimoiy-sinfiy tarkibida sezilarli o’zgarishlarga olib keldi. Aholining ijtimoiy tarkibi uning sinfiy tarkibiga nisbatan kengroq tushunchadir. aholining ijtimoiy tarkibi deganda, uning mashquloti kasbkor asosida birlashgan guruxlar tushuniladi. Respublika aholisida ishchilar sinfi shakllandi va 1989 yilgi respublika statistik bo’limining boshqarmasi malumotiga ko’ra, meh’natda band aholining 29,7% sanoat, qurilish, transportda ishlayotgan ishchi va xizmatchilardan iborat. 1913 yilgi malumotlariga ko’ra barcha ishchi va xizmatchilar O’zbekiston aholisining atigi 5% ni tashqil qilgan. İshchilarning butun aholi orasidagi salmog’i O’zbekistonda hamdo’stlikdagi respublikalardan (47%) kamroq bo’lsada lekin respublikada ishchilar sinfi ortganligini ko’ramiz. Respublikada ijtimoiy meh’natda band bo’lgan deh’qonlarning soni va aholi orasidagi salmog’i kamayib bormoqda. Jumladan: deh’qonlar salmog’i 1939 yilda 64,9% ni tashqil qilgan bo’lsa, 1979 yilga kelib u 24,7% ga tushib qolgan. 1989 yilda u 24,8% ga tushib qoldi. Bu h’olat avvalo qishloq xo’jaligining mexanizatsiyalashtirilganligidan, meh’nat unumdorligi ortib borishi, kam quvvatli jamoa xo’jaliklarning davlat xo’jaliklariga aylantirish, xo’jalikda sanoat, qurilish, transport va aloqa soh’asida ishchilar ko’payib, ishchilar soatiga qo’shilganligidadir. Ko’p yillar davomida O’zbekiston aholisining bilim darajasida ijobiy o’zgarishlar ro’y berdi. O’zbekistonda xalq maorifida tarkib topib, rivojlandi. İnqilobgacha respublika aholisining 2% savodli deb kelgan noto’g’ri, aslida revolyutsiyaga qadar aholining 18-19% savodli bo’lgan.h’ozirgi vaqtda Respublikada barcha o’quv muassasalarida o’qiyotganlar soni 6779 ming kishidan ortdi. O’zbekistonda 1914-1915 yil o’quv yilida bor yo’g’i 171 ta umumiy talim maktablari bo’lib, ularda 4649 ming o’quvchi talim oldi va ularga 340 ming pedogog meh’nat qilmoqda. Respublikamizda oliy va o’rta maxsus talim soxalarida ham katta yutuqlarga erishildi. 1914-15 yil o’quv yilida O’zbekistonda bor-yo’g’i 2 ta maxsus o’quv yurti bo’lib, bularda 100 kishi talim olgan. 1990 yilda respublikada 244 ta maxsus o’quv yurti bo’lib, ularda 277,3 ming kishi talim oldi. Xozirgi kunda 61 ta oliy o’quv yurti mavjud . Respublikamizda yildan-yilga xalq xo’jaligida ishlayotgan malakali mutaxasislar soni ortib bormoqda. 1989 yilda 767,9 ming oliy malumotli, 8057,5 ming o’rta maxsus malumotga ega bo’lgan mutaxasislar ishlagan bulsa.
Respublikamizda keyingi yillarda industriyal taraqiyotning jadallashuvi bilan h’unar texnika bilim yurtlari orqali malakali ishchilar tayyorlashga aloqida etibor berila boshladi. Agar 1970 yilda respublikamizda 126 ta h’unar texnika bilim yurtlari 47,9 ming o’quvchi o’qigan bo’lsa, 1989 yilga kelib 480 ta h’unar texnika bilim yurtida 249,6 ming o’quvchilar talim oldi. Natijada xalk xo’jaligining barcha tarmoqlarida oliy va o’rta malumotli malakali mutaxasislar soni va salmog’i oshib bordi. Shu yillarda O’zbekiston xotin-qizlari h’ayotida ham sifatli o’zgarishlar sodir bo’ldi. İnqilobdan oldin o’zbek xotin qizlari ishlab chiqarishda kamdan* , ishtirok qilgan, ular asosan uy-ro’zuor ishlari bola tarbiyasi bilan mashqul bo’lganlar. Xozirgi vaqtda o’zbek xotin-qizlari xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarida faol mehnat qilmoqdalar. Masalan, 1989 yilda O’zbekistonda ishchi va xizmatchilarning 44% ni va deh’qonlarning 54% ni xotin-qizlar tashqil qildi. Bular sog’liqni saqlash, jismoniy tarbiya va ijtimoiy taminot soh’asida ishlaganlarning 76,3% ini, maorif va madaniyat xodimlarining 53,7% ini, savdo, umumiy ovqatlanish, moddiy texnika taminoti, tayyorlov muassasalari xodimlarining 47,1% ni ilmiy tadqiqod xodimlarining 44,2% ni, xo’jalik jamoa va ijtimoiy idora xodimlarining 38,2% ini tashqil qiladilar. O’zbekiston endilikda deyarli barcha fan soh’alari bo’yicha ilmiy mutaxasislarni birlashtirgan. Paxtachilik, kimiyo, geologiya, matematika soqalaridagi tadqiqod ishlari dunyo bo’yicha tan olingan. 1987 yilda respublikada 39,1 ming ilmiy xodim bo’lib, ulardan 1,3 tasi fan doktorlari, 16,3 mingtasi fan nomzodlaridan iborat. Zamonaviy kadrlar tayyorlashga etiborni qaratish lozim.
O’zbekistonda mehnat resurslarining soni, salmog’i usishi suratlari, ularning xalq xo’jaligi tarmoqlari va respublika xududida taqsimlanish, mehnat resurslaridan foydalanishning samaradorligi uziga xos xususiyatga ega. O’zbekiston aholisi yosh tarkibida yoshlarning kup bulishi uz navbatida mehnatga layoqatli kishilar salmog’ining nisbatan kamayishiga olib keldi. Shu bilan birgalikda tabiiy usishning yuqoriligi undan mehnat resurslari salmog’ining doimo ortib borishiga olib keldi. Mehnat yoshidagi aholining barchasi bazi bir sabablarga kura ishlab chiqarishda tuliq ishtrok etaolmadi. İshlab chiqarishdan ajralgan h’olda usish. Armiyada xizmat qilish kabi obektiv Sabablarga kura aholining bir qismi ich da ishtrok eta olmaydilar. Kup bolali onalar oilada bola boqish. Maxsus uy xo’jaligi bilan shug’ullanishlari shunday subektiv sabablarga kiradi. Respublikamiz kup bolali onalar salmog’ining kattaligi bilan ajralib turadi. O’zbekistonda iqtisodiy faol aholisining xalq xo’jalik tarmoqlari buyicha taqsimlanishi sobiq itfoqdan farq qiladi. Respublikamizda 1939-1989 yillar orasida moddiy ishlab chiqarishda ishlaydigan aholi 90% dan 74,1% ga tushib qolgan. Nomoddiy ishlab chiqarish soh’asida ishlovchilar salmog’i esa 7,8%dan 25,9%ga etgan. Moddiy ishlab chiqarishning uz ichida , uning turli tarmoqlarida ishlovchilarning soni va salmog’i ham turlicha uzgarmoqda. Sanoat, qurilish, transport va aloqa tarmoqlarida ishlovchilar salmog’i doimo ortaborganligini kuramiz. Bu esa respublikada ana shu tarmoqlarning tez rivojlanayotganligini kuramiz. Sanoatda ayniqsa mashinasozlik sanoat tarmoqlari tez rivojlanayotganligini kuramiz. Shuni qayt qilish lozimki, respublikamizda sanoat, transport va aloqa vositalarida xizmat qiluvchilar salmog’i MDH davlatlari kursatkichidan past. Agar bizning respublikamizda ushbu tarmoqlarda ishlayotgan ishchilar salmog’i 29,2%ni tashqil qilsa, hamdustlik davlatlarida bu kursatkich 50,8%ni takkil qiladi. Hozirgi kunda ham qishloq yoshlarini sanoatdan kura, qishloq xo’jaligiga jalb qilish osonroq bulib ushbu regionda xlor va soda ishlab chiqaradigan zavodlarni qurish zarur.
Download 441.5 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|