Odam organizmida uzluksiz ravishda issiqlik ishlab chiqariladi va bu issiqlik to‘qimalarga ma`lum harorat baxsh etadi. Ammo, tananing turli qismlarida hosil bo‘ladigan issiqlikning mikdori teng emas. - Odam organizmida uzluksiz ravishda issiqlik ishlab chiqariladi va bu issiqlik to‘qimalarga ma`lum harorat baxsh etadi. Ammo, tananing turli qismlarida hosil bo‘ladigan issiqlikning mikdori teng emas.
Reja - 1. Issiqlikning hosil b`olishi va tashqariga chiqarilishi
- 2. Fizik va kimyoviy termoregulyatsiya
- 3. Termoregulyatsiyaning asab va gormonal mexanizmlari
Odamning ko‘krak va qorin bo‘shlig‘idagi a`zolari tana massasining 6% ini tashqil qilsada, ishlab chiqariladigan issiklikning 56% ni beradi. Uncha katta bo‘lmagan bosh miyada umumiy issiklikning 16% i hosil bo‘ladi. Demak, tanani issiqlikning asosiy mikdorini ishlab chiqaruvchi ichki qismga va o‘z ichiga muskullar va terini qamrab olgan va ancha katta bo‘la turib, oz mikdorda issiqlik ajratadigan tashqi qismga ajratish mumkin. - Odamning ko‘krak va qorin bo‘shlig‘idagi a`zolari tana massasining 6% ini tashqil qilsada, ishlab chiqariladigan issiklikning 56% ni beradi. Uncha katta bo‘lmagan bosh miyada umumiy issiklikning 16% i hosil bo‘ladi. Demak, tanani issiqlikning asosiy mikdorini ishlab chiqaruvchi ichki qismga va o‘z ichiga muskullar va terini qamrab olgan va ancha katta bo‘la turib, oz mikdorda issiqlik ajratadigan tashqi qismga ajratish mumkin.
Ichki a`zolar harorati deyarli o‘zgarmaydi ammo turli a`zolar harorati 0,5°S chamasida farqlanish mumkin. Ko‘proq issiqlik hosil qiladigan a`zolar boshqalarga nisbatan sal iliqroq bo‘ladi tananing ichki kismida (mag‘izida) issiqlik uzluksiz ishlab chiqarilishiga qaramasdan, uning harorati ko‘tarilib ketmaydi. CHunki bu issiqlikni periferiyadan ancha sovib kelgan qon ichki a`zolardan o‘tish vaqtida ilib, o‘zi bilan olib ketadi va tana yuzasiga etkazadi. - Ichki a`zolar harorati deyarli o‘zgarmaydi ammo turli a`zolar harorati 0,5°S chamasida farqlanish mumkin. Ko‘proq issiqlik hosil qiladigan a`zolar boshqalarga nisbatan sal iliqroq bo‘ladi tananing ichki kismida (mag‘izida) issiqlik uzluksiz ishlab chiqarilishiga qaramasdan, uning harorati ko‘tarilib ketmaydi. CHunki bu issiqlikni periferiyadan ancha sovib kelgan qon ichki a`zolardan o‘tish vaqtida ilib, o‘zi bilan olib ketadi va tana yuzasiga etkazadi.
Odamning tanasi maqizinikg harorati 370S. kun va tun davomida 0,5-1°S chegarasida o‘zgarib turadi kunning ikkinchi yarmida, soat 16-18 da harorat eng yuqori, tong otishidan oldin, soat 4 da eng past nuqtalarda bo‘ladi. - Odamning tanasi maqizinikg harorati 370S. kun va tun davomida 0,5-1°S chegarasida o‘zgarib turadi kunning ikkinchi yarmida, soat 16-18 da harorat eng yuqori, tong otishidan oldin, soat 4 da eng past nuqtalarda bo‘ladi.
- Tana mag‘izi harorati doimiyligini (izotermiyani) saqlash anchagina murakkab mexanizmlarning vazifasi. Bu mexanizmlarning izotermiya ta`minotiga jalb etilishi tashki muhit haroratiga bog‘liq.
Muhit harorati termoneytral sohadan past bo‘lsa, izotermiyani saqlash uchun qo‘shimcha issiqlik hosil qilish kerak. Bunga quyidagi yo‘l bilan erishish mumkin. - Muhit harorati termoneytral sohadan past bo‘lsa, izotermiyani saqlash uchun qo‘shimcha issiqlik hosil qilish kerak. Bunga quyidagi yo‘l bilan erishish mumkin.
- 1. harakatlarni ixtiyoriy ravishda jadallashtirish. Buning natijasida issiqlik xosil bo‘lishi 60-80% ortadi.
- 2. Beixtiyor tonik yoki ritmik muskul faolligini oshirish (titrash, qaltirash). Qaltirash issiklik hosil bo‘lishini 200% ko‘paytira oladi.
- 3. Almashinuv jarayonlarini jadallashtirish (betitrov termogenez). Betitrov termogenezni yangi tug‘ilgan bolalarda va sovuqqa moslashgan mayda hayvonlarda kuzatish mumkin.
Kimyoviy termoregulyatsiya sovuq harorat ta`siriga javoban organizmda issiqlik hosil kilishini kuchaytirishdir. Bunga erishish yo‘llari yuqorida bayon etilgan. Fizikaviy termoregulyatsiya tanadan issiqlik ajralishi jadalligini o‘zgartirish yo‘li bilan amalga oshadi. Tashqi muhit harorati yuqori bo‘lganda fizikaviy termoregulyatsiyaning ahamiyati oshadi. Fizikaviy termoregulyatsiya asosan issiklikni yo‘qotishdan iborat tana issiqlikni: - Kimyoviy termoregulyatsiya sovuq harorat ta`siriga javoban organizmda issiqlik hosil kilishini kuchaytirishdir. Bunga erishish yo‘llari yuqorida bayon etilgan. Fizikaviy termoregulyatsiya tanadan issiqlik ajralishi jadalligini o‘zgartirish yo‘li bilan amalga oshadi. Tashqi muhit harorati yuqori bo‘lganda fizikaviy termoregulyatsiyaning ahamiyati oshadi. Fizikaviy termoregulyatsiya asosan issiklikni yo‘qotishdan iborat tana issiqlikni:
- 1. Utkazish; 2. Kovektsiya; 3. Nurlanish; 4. Bug‘lanish yo‘li bilan yo‘qotishi mumkin.
Markaziy termoreseptorlar gipotalamusning preoptik sohasida, oraliq miyaning tursimon formatsiyasida va orqa miyada joylashgan. Gipotalamik neyronlarning harorat o‘zgarishlariga sezgirligi ularni bevosita ta`sirlash yo‘li bilan isbotlangan. - Markaziy termoreseptorlar gipotalamusning preoptik sohasida, oraliq miyaning tursimon formatsiyasida va orqa miyada joylashgan. Gipotalamik neyronlarning harorat o‘zgarishlariga sezgirligi ularni bevosita ta`sirlash yo‘li bilan isbotlangan.
- Gipotalamus jarohatlansa, organizm o‘z haroratining doimiyligini saqlash qobiliyatini yo‘qotadi.
- Gipotalamusning oldingi qismi fizikaviy termoregulyatsiyani nazorat qiladi.
- Issiqlik hosil bo‘lishini va issiqlik yo‘qotilishini nazorat qiluvchi markazlarning uyg‘un faoliyat ko‘rsatishi tana harorati doimiyligini ta`minlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
