Тарихий манбашунослик

11.2.6. “Аҳсан ут-таворих” 
“Аҳсан ут-таворих” 12 жилддан иборат умумий тарих йўналишида 
яратилган йирик асар бўлиб, унинг муаллифи ХVI асрда ўтган эрон 
тарихчиси Ҳасанбек Румлудир. Тарихчи йирик ҳарбий саркарда оиласига 
мансуб бўлиб, бобоси Амир Султон (1539-1540 йили вафот этган) ўз вақтида 
Қазвин ҳамда Соужбулоқ ҳокими бўлган. Ҳасанбек 1530-1531 йиллари Қум 
шаҳрида туғилган, яхши ўқиб таълим олган ва 1541-1542 йилдан бошлаб 
отаси билан бирга қурчи бўлиб шоҳ Таҳмосиб (1524-1576 йй.)нинг ҳарбий 
юришларида қатншган ва асарида ёзилган воқеаларнинг кўпларини ўз кўзи 
билан кўрган.
XII жилдли “Аҳсан ут-таворих” асарининг фақат XI-XII жилдлари 
сақланиб қолган бўлиб, уларда 1405-1577 йиллар орасида Эронда, 
шунингдек, Мовароуннаҳр, Ҳиндистон, Туркия, Озарбайжон ва Гуржистонда 
бўлиб ўтган ижтимоий-сиёсий воқеалар йилма-йил баён этилган. Асарнинг 
12 жилди бутунлай янги ҳисобланади ва унда асосан Эроннинг 1495-1577 
йиллардаги сёсий тарихини ўз ичига олади. Асар 1572-1577 йиллари ёзиб 
тамомланган. 

---

Ҳасанбек Румлунинг асарида Сафавийлар сулоласига мансуб шоҳлар 
таърифланади, уларнинг фаолияти ва босқинчилик урушлари бир томонлама 
ёритилади. Асарда 1495-1577 йиллар орасида қўшни мамлакатлар, 
шунингдек, Ўрта Осиё хонликлари, Бухоро, Хива билан бўлган сиёсий 
муносабатларига оид қимматли маълумотлар кўп. Бобур билан шоҳ Исмоил 
ўртасида Шайбонийларга қарши тузилган ҳарбий-сиёсий иттифоқ, 
Шайбонийлар билан Эрон шоҳлари ўртасидаги Хуросон учун узоқ йиллар 
давом этган қуролли кураш ва унинг оқибатлари, Хоразмнинг ХVI асрнинг 
биринчи ярмидаги ижтимоий-сиёсий аҳволи ҳақидаги махлумотлар ана 
шулар жумласидандир. 
“Аҳсан ут-таворих”дан айрим парчалар рус ва грузин ва немис 
тилларига ўгирилиб, тўпламларда чоп этилган. Форсча матни, инглизча 
таржимаси билан бирга, 1931 ва 1934 йиллари Ч.Н.Седдон тарафидан 
Ҳиндистоннинг Барода шаҳрида чоп қилинган.