Tarix va falsafa fakulteti «sharq mamlakatlari tarixi va antropologiyasi» yo’nalishi doniyorov shaxboz ahror o’G’LI

1.Turkiyada harbiylarning rolining oshishi.
Usmonli turklar xalifaligi 1918-yilda jahon urushidan mag'lubiyatga uchrab chiqqanidan so'ng busiz ham og'ir bo'lgan sulton hokimiyati taqdiri nomalum bo'lib qoladi.1918-yil 30-oktabrda Mudros bitimini imzoladi.⁴ Antanta davlatlari Usmoniylar imperiyasi yerlarini egallash bilan cheklanib qolmay, balki butun turkiyani bosib ola boshladilar. ⁵Sulton oldida davlatning yo'q bo'lib ketishi yoki qaram davlat sifatida antanta davlatlari boshqaruvi ostiga o'tishi kerak edi. Sulton hukumati ikkinchi yo'lni tanlaydi. Urush yakunlanib Turkiya taslim bo'lgach uning hududi yevropa davlatlari o'rtasida bo'lib olingan. Buyuk Britaniya, Gretsiya, Fransiya, Italiya kabi davlatlar ko'proq ulushga ega bo'lishga harakat qilayotgan edi. Sulton hukumati esa bu vaziyatda o'zining mustamlakalarini salab qolish haqida emas balki o'z mustaqilligini saqlab qolish haqida o'ylayotgan edi.
Bunday vaziyatda Turkiyada vatanparvar kuchlar yangi davlat suverenitetini tiklash va yangi Turkiya Respublikasi tuzishga bel bog’laydilar.Sulton hokimiyati amalda rasman mavjud bo’lsada u xech qanday kuchga ega emas edi.Usmonli armiyasi askar va zobitlari Antanta foydasi uchun Dog’iston, Armaniston Ozarbayjonda harbiy harakatlarda qatnashayotgan edi. Armiya chetga chiqarib yuborilgan, bo’g’ozlar nazorati, harbiy flot interventlar ixtiyorida edi. Sultonlikning urushdan qaytgan va boshqa zobit va askarlari ishdan bo’shatilgan yoki armiyani tashlab ketgan edi. Shunday vaziyatda davlat suverenitetini tiklash uchun qo’shinni tiklashdek og’ir vazifa turar edi.
Dastlab chet el interventlariga mayda partizan guruhlar qarshilik ko’rsatdilar. Bunday harakat Turkiyaning va uning sobiq mulklarida boshlandi. Bu sharoitda kimdir partizan kuchlarniu birlashtrib qarshilik harakatiga bosh bo’lishi kerak edi. Bunday shaxs Mustafo Kamol Otaturk edi. Mustafo Kamol yangi milliy turk armiyasini qayta tiklay oldi. Aynan ushbu shaxs sulton imzolagan noting Mudros bitimini, Lozanna shartnomasiga almashtira oldi va mamlakat suverenitetini saqlab qoldi.⁶
1919-yil 15-mayda Turkiyada ozozdlik harakati boishlanadi. Turkiyaning dastlabki mudofaa tashkiloti hisoblangan “Quvvai millie” tashkiloti paydo bo’ldi. Bu va shunga o’xshash tashkilotlar dastlab yashirin faoliyat olib bordilar. Anatoliyadagi bandargohlarda sobiq turk harbiy dengizchi zobitlari askarlarni yashrincha tayyorgarlikdan o’tkazadi. Ushbu harbiy qismlar yangi turk milliy armiyasining asosini tashkil etadi. Ushbu harbiy otryadlar dastlab yaxshi harbiy tayyorgarlik ko'rmagan zaif partizan otryadlari edi. Lekin partizan qismlar 1920- yildan boshlab asosiy kuchlarga qo'shildilar. Shu tariqa Turkiyada dastlabki qarshilik fronti anatoliyaning g'arbida paydo bo'ldi.
Mustafo Kamol Xalabdan qaytgach Istanbulga keldi. So'ngra Anatoliyaga kelib 9-armiyaga qo'mondon etib tayinlandi.1919-yil 19-mayda Turkiyada rasman mustaqillik urushi boshlandi.⁷ Bu vaqtda yunon armiyasi Turkiyaning katta qismiga kirib keldi. Mustafo Kamol o'zining dastlabki faoliyatini interventlar o'rtasidagi nizoli vaziyatlardan foydalana boshladi. U dastlab Anatoliyaga kelib ingliz askarlari ahvolini o'rgandi, o'ziga tarafdorlar to'play boshladi. Mustafo Kamol sobiq Usmonli imperiyasining tarqatib yuborilgan zobit va askarlarini to'plashni boshladi. Sobiq harbiy qismlar bilan aloqalar o'rnatildi. Harbiylar va oliy zobitlarga murojaatnomalar yo'llaydi. Murojaatnonada: Askarlarni Antanta shartlari va sulton imzolagan tinchlik shartnomasini tan olmaslikka, mustamlakachilik qonunlariga amal qilmaslikka, har bir hududda qarshilik koʻrsatish toʻgʻrisida targʻibot murojaatnomalar yubordi. Mustafo Kamol sultonlikning mashhur va katta nufuzga ega boʻlgan harbiy mansabdorlar bilan aloqa o'rnatdi. Bulardan cherkess harbiy boshliqlaridan Rauf Orbay, harbiy mutaxassis Bakir Sami bey, Rufat bey,Ali Fuat pasha kabi shaxslarni ozodlik urushida yordam berishiga ko'ndiradi⁸. Shundan so’ng ular atrof hududlarga “Amasiya murojatnomasi’’ deb nomlangan hujjatni yubordilar.⁹ Mustafo Kamol o'ziga dastlabki qarorgoh va hukumat tuzish uchun joy sifatida Sivas shahrini tanlaydi. 1919-yil 4-11-sentabrda Sivasda kongress o'tkazadi¹⁰. Bu orada kongresslar natijasida yangi hukumat diplomatik aloqalar oʻrnatish toʻgʻrisidagi qaror qabul qildi. Chunki Turkiyaga bu paytda tashqi yordam kerak, shu sababli o'ziga ittifoqchi yoki qarz va qurilish yaroq beradigan davlat qidirar edi. Tashqi yordamsiz interventlarga qarshi tura oladigan milliy armiya tuzib bo'lmas edi. Lekin hech bir davlat yordam bermayapti paytda Turkiya ittifoqchi topa oldi, bu Rossiya davlati edi. Lenin bilan kelishuvga ko'ra Turkiya 10 million oltin rubl miqdoridagi yombilarni olishga erishdi. Sovet hujjatlariga qaraganda Sovetlar iqtisodiy yordam bilan bir qatorda harbiy qurol yaroqlar ham yuborgan. Bular 1920 va 1922 yillarda: 39,000 miltiq 327 pulemiyot 54 artilleriya, 63 million o’q dori, 147,000 po’stin, 2 patrullik qayig’i 200.6 kg oltin quymalari bo’lgan¹¹. Sovet Rossiyasi bu yordamni berish evaziga Turkiya bilan tinchlik va hujum qilmaslik shartnomasi imzoladi va o'z chegaralarini havfsizligini taʼminlay oldi. Mustafo Kamolning tuzgan shartnomasi yangi Turkiyani ilk bor davlat sifatida tan olinishi edi. Lekin interventlarga ham yangi turk armiyasi shakillantirilishi ulgurmay yo'q qilishga harakat qildi. 1920-yil 15-16-martda ingliz floti Istanbulga kirib keldi. Ingliz armiyasi shaharni egalladi. Inglizlar kirib kelgach sulton yangi shartnomalarga imzo chekib, poytaxtdan chiqmaslik shartini oldi. Yangi inglizlarga hayrixoh hukumat tuzildi. Hukumat boshligʻi Damad Farid Posho bo'ldi. Inglizlarga tayangan yangi hukumat qanday qilib bo'lsa ham sultonlikni saqlab qolish uchun Kamolchilarni va partizanlarni tuta boshladi, ular surgun qilindi yoki qamaldilar. Damad Farid Posho o'z kuchi yo'qligi uchun turli reaksion kuchlarga tayandi. Diniy mutaassiblar va reaksion kuchlar yordamida qatagʻon siyosati olib bordi. Mustafo Kamol hukumati xavfsiz hisoblangan Anqara shahriga ko'chadi. 1920-yil 23- aprelda Anqarada dastlabki yig'ilish o'tkazdi. Bu Turkiya Buyuk Millat Majlisi edi. Yigʻilishda- ofitserlar, diniy ulamolar, jurnalistlar bir edi. Yigʻilish ishtirokchilari oliy ma'lumotli kishilar bo'lsada qo'shinning asosini oddiy halq va sobiq askarlar tashkil etgan. Shu tariqa Anqarada yangi hukumat paydo bo'ldi. Mamlakatda qo'shxokimiyatchilik paydo boʻladi. Sulton va interventlar bu holatga chek qo'yishga harakat qiladilar. Mustafo Kamol sirtdan o'limga hukm qilindi. Interventlar yunon va italyan qo'shiniga katta yordam beradi. Fransuzlar va inglizlar o'z qo'shini bilan ularga ko'mak beradi. Mamlakatda qo'shxokimiyatchilikni tugatish uchun qatʼiy janglar boshlandi.
1920-yilda yunon armiyasi magʻlub bo'ldi. Bu turk armiyasining dastlabki gʻalabasi edi. Shundan so'ng Mustafo Kamol qo'shinlarni qayta tuzib ularni otliq va piyodalarga bo'ldi. Ushbu gʻalabadan soʻng mamlakatdagi barcha partizan guruhlar asosiy qo'shinga qo'shiladilar. Interventlar taqdirga tan bermasdan yunonlarning hujumini boshlab berdi. Bu ,, Buyuk Yunon Yurishi» deb nomlandi. Yangi tuzilgan qo'shin birinchi bir Izmitda inglizlar bilan to'qnashdi. Interventlar bilan bir yil davom etgan urushlar boshlandi. Yunonlar o'z qo'shini bilan Anatoliyaning katta qismini egallab oldi¹². Interventlar Anqaragacha yetib keldi deyarli shahar ichida janglar bo'ldi. 1921- yil 23-avgustdan 13- sentyabrgacha Turkiya tarixidagi eng katta jang Sakarya daryosi bo'yida bo'lib o'tdi¹³. Bu jangda yunon armiyasi to'xtatildi. 90 mingdan ortiq bo'lgan turk armiyasi o'zidan son jihatidan ustun boʻlgan, qurol yaroq, artilleriya, samolyotlar, ustunligiga qaramay yunon armiyasi yengildi. Ingliz mutaxasisslari va 1922-yilga kelib turk armiyasi butun mamlakatni ozod qilishga erishadi. Shu tariqa yangi qo'shin yordamida mamlakat suvereniteti qayta tiklandi. Qo'shin esa davlatning tayanchiga aylandi. Turkiya armiyasi shundan so'ng davlat siyosatida katta o'ringa ega bo'ladi. Tarixchilar yangi turk armiyasini rivopjlanish va ko’tarilib borishinbi quyidagicha davrlashtiradilar. 1919-yilmay oyida 35 ming.¹⁴ 1920-yil noyabr oyida Sakariya janggi arafasida 86 ming ¹⁵. 1922-yil urush so’ngiga yaqin esa 271 ming kishi bo’lgan¹⁶. Shu tariq a Turkiya Respublikasi ozozdlik urushida o’z mustaqilligini saqlab qoldi, balki Mustafo Kamol boshchiligida diniy davlatdan dunyoviy davlatga aylana bordi. Turkiya ozodlik urushidan so’ng mamlakatda isloxotlar va katta o’zgarishlar olib borildi va bu isloxotlarning bosh tashabbuskori Mustafo Kamol Otaturk bo’lodi. 1925-yil avgust oyida M. Kamol Kastomone va Inego’lga tashrifi chog’ida yevropacha kiyindi. Tashrifi davomida marshal libosida yurgan M. Kamol Kostomonuda barcha musulmonlar boshqalardan ajralmasligi kerakligini aytib o’tdi. U 30-martda Anqaraga qaytgan prezident o’z murojaatida “Turkiya Respublikasi shayxlar va darveshlar mamlakati bo’lmaydi. Eng ishonchli va to’g’ri yo’l sivilizatsiyaga qarab yo’l olish” deya ta’kidladi.¹⁷ Bugungi kunda ham Turkiyada harbiylarning nufuzi baland. Lekin 2015- yildagi Davlat to'ntarishga urinishdan so'ng harbiylarning siyosatdagi vakolatlari biroz kamayganini ko'rish mumkin. Shunday boʻlsada armiya davlat havfsizligi tayanchi hisoblanadi.
Bugungi kunda Oʻzbekiston Respublikasi va Turkiya Respublikasi o'rtasida harbiy sohada yaxshi hamkorlik aloqalari o'rnatilgan. Ayniqsa 2017-yildan to hozirgacha har ikkala qardosh xalq o’rtasidagi harbiy, iqtisodiy va madaniy hamkorliklar davom etib kelmoqda. Muhtaram Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyev 2017 va 2020-yillarda Turkiyaga ikki mart ava Turkiya prezidenti Rajab Tayyib Erdugan 2018-yilda yturtimizga tashrif buyurdi va oliy darajadagi uchrashuvlar bo’lib o’tdi. Ikki davlat xalqaro terrorizm, uyushgan jinoyatchilik, narkotik va qurilish savdosiga qarshi strategik sheriklik asosida hamkorlikni amalga oshirib kelmoqda.
Turkiyada muassasalarga bo'lgan ishonch haqidagi statistik ma'lumotlar shuni ko'rsatadiki, armiya birinchi o’rinda turadi. Bunga qo'shimcha ravishda,
Otaturk merosi armiya uchun kurashda o'zini kuchliroq qilish uchun yo'l ochadi.
Turkiyadagi fuqarolik-harbiy munosabatlarning tarixiy kontekstiga e'tibor qaratgan holda hujjat harbiy elitaning roli sabablarining asosiy taxminlarini ochib beradi. Shuni ta'kidlash kerakki, demokratlashtirishni tushunish uchun Turkiya, fuqarolik va harbiylar o'rtasidagi dinamik va murakkab munosabatlar elitalarni chuqur tahlil qilish kerak. Turkiya siyosatida armiyaning o'rni birinchi o'rinda turadi Turkiya Respublikasiga vasiyligidan va kamalistik tamoyillardan kelib chiqqan . Bu Ta'kidlash mumkinki, bunday vasiylik armiya faoliyatidan boshlangan
davlat qurilishida ijtimoiy va siyosiy sohalar parametrlarini shakllantirish
jarayon.
Turkiya modernizatsiyasining ijtimoiy dinamikasi ham ustuvor ahamiyat beradi. Ma'lumki, antagonizm "progressiv" sekulyaristlar va "progressiv" islomchilar o'rtasida oxirgi Usmonli davri armiyaning mustahkam turishida bugungi kungacha muhim rol o'ynaydi. zamonaviy Turkiyaning yagona kafolati. Chunki Turkiyaning modernizatsiya loyihasi asosan g'arbiylashtirish jihatiga asoslanadi va bu asosni qo'llab-quvvatlaydi "progressiv" dunyoviy dunyoqarash.
Ajablanarlisi shundaki, g'arblashtirish loyihasi demokratik siyosiy hayotni o'z ichiga oladi. Bu armiyaning davlatni "ichki" dan himoya qilish nuqtai nazariga mos kelmaydi. Shuni ham aytish mumkinki, harbiy elitaning siyosat bilan shug'ullanishi mumkin emas oddiygina rejimni himoya qilish nuqtai nazaridan tushuntirish mumkin. Bundan tashqari, turk armiyasi Usmonli imperiyasi qulagandan keyin saqlanib qolgan yagona muassasa bo'ldi. Fuqarolik byurokratiyasi ham, ta'lim muassasalari ham emas. Yana tarixiy voqealarga qaytadigan bo'lsak
Harbiy aralashuvlar kontekstida muhim bayonot berilishi mumkin: Butunlay
jumhuriyat davri, xususan, turk jamiyati siyosiy inqiroz davrida
o'zining so'nggi himoyachisi sifatida armiyaga murojaat qilishdan kamdan-kam ikkilanardi. Odatda, shunday “progressiv” kamalistik qadriyatlarning mustaqil himoyachisi sifatida belgilangan. Vasiylik mentalitetining rivojlanishi, ayniqsa, tarixiy jihatdan asoslanadi. Ma'lumki, askarlar Usmonlida imtiyozli o'rin egallagan
Imperiya ham. Usmonli imperiyasi nafaqat dastlabki jangchi davlatini saqlab qoldi xususiyatlari, balki harbiy ham ob'ekt bo'lgan, va ayniqsa, ichida XIX asrning ikkinchi yarmi, islohotlarning yetakchi tarafdori harakati. Ushbu maqolada asosiy dalil shundaki, u o'z vazifasini bajarayotganda umuman turk davlatini va xususan kamalistik merosni himoya qilish, aslida armiya davlatni millatdan himoya qiladi. ning yagona kafolatchisi sifatida o'zini ko'rish Respublika, u siyosiy sohaga aralashadi va bu katta darajada to'sqinlik qiladi Turkiyaning demokratik mustahkamlanishi. Shuningdek, armiyaning o'zini o'zi deb bilishi
Turkiya Respublikasining so'nggi qo'riqchisi askarlarga to'liq qiyinchilik tug'diradi
fuqarolik ustunligi tamoyilini qabul qiling. O'sha qog'ozda men ham bu rolni da'vo qilaman.
Biz ushbu ishda harbiy mashg'ulotlar qay darajada o'tkazilishi masalasi ham ko'rib chiqamiz. mustaqil siyosiy hokimiyat, xususan, institutsional reklama-huquqiy kanallar orqali. Bundan tashqari, ushbu tadqiqot fuqarolik-harbiy munosabatlarning tarixiy ildizlari bilan bog'liq munosabatlar. 1826 yilda yangichalar tugatilgandan so'ng, harbiylar ulardan biriga aylandi.
Imperiyadagi aksariyat g'arblashgan elementlar o'zini rag'batlantiruvchi sifatida ko'radi modernizatsiya.
Tarixiy jihatdan turk armiyasining munosabati va nutqi emas, balki strategik
siyosiy tizim ichidagi mavqei/fronti uning parametrlarini belgilab berdi
siyosiy ishtirok. Shunday qilib, ushbu maqolaning asosiy maqsadi
bu pozitsiyani davlatning vasiyligiga alohida ishora qilib ko'rsating.
Turk siyosiy hayotida harbiylarning rolini tahlil qilishga qo'shgan hissalari
tarixiy, huquqiy, institutsional va ijtimoiy-madaniy kontekstlarga e'tibor qaratish lozim. Maqolaning har bir sarlavhasida topilgan. Avvalo, men tarixiy bo'lishni taklif qilaman armiyaning o'rnini tushunish uchun istiqbolni o'rganish kerak
siyosiy soha. Ikkinchidan, tadqiqot shuni ko'rsatadiki, Turkiya armiyasi
modernizatsiya jarayonining asosiy agenti, olib borish uchun nodemokratik usullar bilan shug'ullanadi. Davlatni himoya qilish vazifasini bajaradi. Ajablanarlisi shundaki, demokratiya eng muhimlaridan biridir g'arbiylashtirishning dunyoviylik va respublikachilikdan tashqari unsurlari va harbiy uni ba'zan osongina chetga surib qo'yishi mumkin. Uchinchidan, ushbu tadqiqotda harbiy aralashuvlar batafsil ko'rsatilgan. Ayniqsa, so'nggi aralashuvlar, ya'ni 28 fevral jarayoni va
2007 yilgi elektron memorandum ko'plab olimlar uchun tegmagan masalalardir. Nihoyat, Yevropa Ittifoqi doirasida fuqarolik-harbiy munosabatlardagi o'zgarishlar
Turkiyadagi siyosiy tizimni ham shakllantirgan nomzodlik ham tushuntiriladi.
Bundan tashqari, "ichki dushman" tushunchasi ham juda muhimdir. Turk armiyasining siyosiy sohadagi rolini tushunish. Ushbu kontseptsiyani o'rganish
harbiy elita kimni va nimadan qo'riqlashini tushunishda asosiy rol o'ynaydi.
Harbiy-fuqarolik munosabatlarining tarixiy ma'lumotlari.
Usmonlilar tarixida armiya va siyosat: boshlanishi bilan ma'lum
Imperiya parchalanib ketganidan so'ng, armiya o'zining himoya qilish qobiliyatini yo'qota boshladi. Hududlar va Sultonga bu hududlarda o'zining yagona hokimiyatini amalga oshirishda yordam berish. Siyosiy boshqaruvning zaiflashishi bilan bir qatorda, harbiylar ham siyosiylashtirildi va taslim bo'ldi. Mumtoz davridagidan farqli ravishda sulton hokimiyatiga bo'ysunish Usmonli imperiyasi. Shunday qilib, o'zgaruvchan xususiyatlarni yoritish uchun yangichalar o'zgaruvchan naqshlarni tushunishda muhim ahamiyatga ega bo'lar edi. Siyosiy hokimiyatga kuchli qarshilik yillarida, ichkaridagi qo'zg'olonlar yanichariylar ba'zan sultonlarning qulashiga va hatto o'limiga sabab bo'lgan. Bundan tashqari, harbiy muassasalar birinchi tajribaga ega bo'lgan muassasalar edi. Islohot harakatlari va burjuaziya sinfining yo'qligi bilan g'arb, armiya 1876 yilgi konstitutsiyaviy inqiloblarda asosiy rol o'ynadi va
1908. XIX asr davomida harbiylar ham mavzu, ham modernizatsiya ob'ekti. Dastlabki maqsad o'qitilgan, intizomli va markaziy hokimiyatga itoatkor armiya yaratish edi. Biroq, olingan g'arb tipidagi ta'lim, harbiylar siyosiy kuchiga elita shubha qila boshladilar. Ma'lumki, imperiyaning klassik davrida armiya mutlaq mavqega ega edi. Sultonga sodiqlik. Imperiyaning boshidan to uning qulashigacha,
armiya omon qolishga muvaffaq bo'lgan yagona muassasa edi.
Imperiyaning so'nggi bosqichlarida harbiylar siyosiy xarakterga ega edi.
O’tish davrining boshlanishi harbiylarning siyosiylashuvi bilan
ulamolarning yordami amalga oshirishda to'sqinlik qiluvchi elementga aylandi. Shunday qilib, 1826 yilda Mahmud II yanicharlarni tugatdi. Biroq uning
zamonaviy harbiy maktablarning tashkil etilishi keyinchalik yana harbiylarga yo‘l ochdi. Askarlar 1859-yilda Abdulmejitni taxtdan tushirishga harakat qildi.1876 ​​yilgi konstitutsiyaviy inqilob asosan harbiy motivlardan iborat edi. Ba'zi askarlar zudlik bilan cheklovlar qo'yish zarurligiga ishonishdi. Bu inqilobda sulton hokimiyati hal qiluvchi rol o'ynadi. Shunga qaramay Abdulhamid II tomonidan parlamentning tarqatilishi bilan konstitutsiyaviy harakat buzildi. Bularda qandaydir absolyutistik qoida vujudga kelardi. Aksincha, yangi maktablar tufayli siyosiy qisqarishga qaramay Abdulhamid II tomonidan asos solingan yangi texnokratlar sinfi paydo bo'ldi. Abdulhamid II hukmronligi yillari, harbiy zobitlarning noroziligi
ayon bo'ldi. Harbiy akademiyalarni tugatgan zobitlarni bezovta qildi. 1908-yilda «Yosh turklar» bir guruh zamonaviy bilimli ofitserlar va byurokratlar modernizatsiya va mustahkamlash uchun konstitutsiyaviy inqilob uyushtirdilar.
Davlat va jamiyatning pozitivistik va tobora millatchi majmui asosida g'oyalar inqilobdan keyin aksilinqilob yuzaga keldi.
Konservativ diniy doiralar tomonidan 1909 yilda qurolli qo'zg'olon ko'tarildi.
islomni qayta tiklash nomi bilan poytaxtda avj oldi. Mahmut Shevket Posho hech bir partiya yoki guruh tarafida emasligini ta'kidlab, uni bostirdi. Armiyaning betarafligiga alohida urg'u berib uning asosiy maqsadi armiyani saqlab qolish edi.
Harbiylar siyosiy sohadan tashqarida aksilinqilobiy davrida deyish mumkin.
1909-yilda past darajadagi harbiy ofitserlar yuqori qo'mondonlikka qarshi isyon ko'tardilar. Ikkinchisining fuqarolik-harbiy munosabatlari bilan bog'liq yana bir muhim voqea konstitutsiyaviy davr - Xalaskar Zabitan (Qutqaruvchi ofitserlar) harakati. Bu bir guruh zobitlar 1912-yilgi saylovlar ham yangilanishini xohladilar.
1908-yildan 1918-yilgacha bo'lgan o'n yillikda siyosiylashtirilmagan armiya o'rnatildi. Siyosatda hukmron element sifatida keyinchalik, harbiy ofitserlar hal qiluvchi rol o'ynadi.
Turkiya Respublikasining tashkil topishi.
Armiyaning asoschisi va qo'riqchisi sifatidagi roli: Ta'kidlash mumkinki,
Respublika rahbarlari kuchli va sodiq ekanligini tan olish uchun etarlicha realist edi.
Agar yosh respublika bardosh bera olsa, armiya juda muhim edi. Kamolchi
yetakchilar qurolli kuchlarni yangi tuzumning asosiy ustuni sifatida ko‘rdilar. Armiyaning siyosatga aralashib ketishiga qarshi ish olib borishini juda yaxshi tushungan.
Armiyada ham birdamlik, ham intizom Mustafodan keyin Kamol 1923-yilda hokimiyat tepasiga keldi, uning asosiy maqsadlaridan biri harbiylarni izolatsiya qilish edi. Partizan siyosatidan ajratilgan bo'lsa-da, armiya muhimligicha qoldi va
bu kamida ikki jihatdan kuchli edi. Birinchidan, iqtisodiy rivojlanish rejalari, ayniqsa 1930-yillarda qisman harbiy omillar ta'sirida shakllangan, ba'zan esa
maksimal iqtisodiy daromadlilik xarajati. Ikkinchidan, harbiylar manba bo'lgan
ko'nikmalar va jihozlar. Favqulodda vaziyatlarda harbiy qo'mondonlar vaqti-vaqti bilan fuqarolik ma'muriy funktsiyalarini o'z zimmasiga oldi - ayniqsa 1925-yilgi Shayx Said qo'zg'olonida . Bundan tashqari, harbiylar partizandan ajratilgan bo'lsa ham siyosat, aslida u bir partiyaviy boshqaruv quroli sifatida ishlatilgan. Respublikachi Xalq partiyasi (XDP) aslida armiyani jangovar jihatdan qurollantirdi. Modernizatsiyaga qarshi bo'lgan "ichki" kuchlar bor edi. Harbiylarni yangi tuzumning yagona himoyachisi sifatida ko'rdilar. Mustaqillik sudlari (Istiqlal Mahkemeleri) qurilishi bunga yaxshi misol. 1950-yilda siyosiy boshqaruvning o'zgarishi bilan fuqarolik-harbiylar uchun yangi davr boshlandi. Demokratik partiya (DP) RPPdan juda farq qilgan. Uning quyi qatlamlari tomonidan qo'llab-quvvatlanishi nuqtai nazaridan DPning siyosiy tendentsiyalari edi. Asosan liberal, lekin amaliy nuqtai nazardan, uning tarafdorlari keng doiradagi edilar va uzoq davom etgan bir partiyaviy boshqaruvdan norozi edilar. 1950-yillarning oʻrtalariga kelib, DP boshqaruvining avtokratik siyosati katta taassurot qoldirdi. Harbiy elita va RPP rahbarlari o'rtasidagi norozilik miqdori. Shunday qilib, DP tuzumning byurokratik aktyorlari oldida o'z qonuniyligini yo'qotish boshlandi va tergov o'rnatish kabi ko'proq avtoritar siyosatni qo'llash boshlandi. Bundan tashqari, partiya rahbarlari matbuotga senzura o'rnatdilar va kundan-kunga iqtisodiy muammolar paydo bo'lishi bilan nafaqat fuqarolik va harbiy byurokratlar, shuningdek, universitet talabalari va ilmiy xodimlar DP hukmronligidan norozi bo'la boshladi. 1960-yil aprel oyida bir qator keng ko'lamli talabalar namoyishlari universitet kampuslarini falaj qildi va qonli voqealarga olib keldi. Politsiya kuchlari bilan to'qnashuvlar bo’lib o’tdi. Harbiy holatning joriy etilishi tiklana olmadi. Ichki omillar bilan bir qatorda, Turkiyaning NATOga a'zo bo'lishi boshqa 1960-yillarning asosiy sabablaridan biri sifatida ko'rish mumkin bo'lgan muhim omil to'ntarishb. Bo’ldi. 1952-yilda Turkiyaning G'arbiy ittifoqqa qo'shilishi harbiy ofitserlarning yana noroziligiga yo'l ochdi. Chunki DPda harbiy elita hukmronlik qilar edi. RPP qoidasi ostida o’zlari yoqtirgan an'anaviy markaziy rollarida pasayish yuz berdi.. 1960-yil 27 maygacha harbiy ofitserlarning urinishlari siyosiy maydonga aralashganiga guvoh bo'ldi. “To’qqiz harbiy Ofitserlar” (Dokuz Subay Olayı) bunga yaxshi misoldir. 1960-yil 27-mayda harbiylarni amalga oshirishning asosiy asoslaridan biri to'ntarish Menderes hukumatining demokratikligini yo'qotganligi haqidagi argument edi. To‘ntarish erarxik tartibda amalga oshirildi. Yuqori martabali Gursel kabi zobitlar siyosiy boshqaruvni zudlik bilan tinch aholiga topshirishni maqsad qilgan bo’lishi mumkin edi, holbuki Turkesh kabi o'rta va past darajadagi zobitlar uzoq vaqt talab qilishgan tub islohotlarni amalga oshirish tarafdori edi. To'ntarishdan keyin bir nechta Menderes hukumati a’zolari turli jinoyatlarda ayblandi. Hukumat milliy birlik qo'mitasi (MBK) nomi ostida va Gursul rahbarligida tayinlandi. MBK ham qonun chiqaruvchi, ham ijro etuvchi hokimiyat vazifasini bajargan.
Interventsiyadan so'ng 1924-yilgi Konstitutsiya 5 bilan almashtirildi. 1961-yilda yangi konstitutsiya keng doiradagi joriy etilayotgan edi. ijtimoiy huquqlardan tashqari fuqarolik erkinliklari ham kafolatlangan edi. Biroq, ehtimollik qo'rquvi bilan ko'pchilikning hukmronligi ostida ba'zi institutlar qurilgan, ular orasida
Konstitutsiyaviy sud va Milliy xavfsizlik kengashi o'sha davrning yana bir muhim xususiyati jihatidan qarama-qarshilik edi. Harbiy boshqaruv muddati. Turkesh boshchiligidagi guruh uzoq muddatli harbiy boshqaruvni xohlardi aksincha, yuqori martabali zobitlar imkon qadar tezroq fuqarolik boshqaruvini qaytarish fikrini qo'llab-quvvatladi. Bu qarama-qarshilik Gursel boshchiligidagi mo''adillarning g'alabasi bilan yakunlandi. 27-mayda efirda Gürsel diktaturani rad etdi va hukumatni e'lon qildi. Halol va adolatli demokratik tartib o'rnatishga yordam berish uchun ag'darilgan edi.