Tarixi (XIX asrningikkinchi yarmi XX asr boshlari)

Toshkent bosib „a-muriy va
olinishinins , , •
^ ^ savdo-sotiq
strategik ahamiyati , i • j
r 1 markazlaridan
biri hisoblangan. XIX asrning ik-
kinchi yarmida Toshkent shahrining
12 ta, ya’ni Labzak, Taxtapul, Qora-
saroy. Sag‘bon, Chig‘atoy, Ko‘kcha,
Samarqand, Kamolon, Beshyog‘och,
Qo‘ymas, Qo‘qon, Qoshg‘ar darvoza-
lari bo‘Igan. Har tomondan shaharga
kirish uchun qurilgan bu darvozalar
soqchilar tomonidan qo‘riqIangan.
T r; ; Toshkent 0‘rta Osiyoning siyosiy, iqtisodiy, yirik
Toshkent bosib ma’muriy va ^ —~i T—у
'J
и
shg‘ar
Chig'atoy*.
. savdo-sotiq { 1
■.Qo'qon
Ko‘kch'a
l^molbn
Samarqa^l
№eshyog‘och ’
Eski shahar xaritasi. XIX asr
Shahami mudofaa qilish uchun qurilgan devor ortida Kaykovus arig‘ining suvi bilan toddiriladigan xandaqlar bodgan. Toshkent to‘rtta - Beshyog‘och, Ko‘kcha, Sebzor va Shayxontohur dahalariga bodinib, bar bir daha o‘z oqsoqoli tomonidan boshqarilgan. XIX asr o‘rtalarida shahar aholisi 80 mingga yaqin kishini tashkil qilgan. Toshkent shahri- ning bosib olinishiga podsho hukumati jiddiy tayyorgarlik koddi. Chun- ki Toshkentni egallash - Rossiya imperiyasining Odta Osiyodagi harbiy yurishlarini keng qamrovda va tayanch hududga ega bodgan hoi da olib borilishini ta’minlar edi. Bu shahar Odta Osiyoni bosib olish uchun asosiy у о dak, harbiy qodhinlaming kelgusidagi harakatlari uchun tayanch nuqta vazifasini bajara oladigan joy hisoblangan.
— I 1864-yil 1-oktabrida M. Chernyayev o‘zini pod-
d^Sil^bk.! -I 1*14 i*i 1 ii*ii*i '~r*' 1
I® . shoga yaxshi ко rsatish uchun tezlik bilan Tosh-
:! kentni qodga kiritmoqchi boddi. Lekin uning bu
rejasi amalga oshmadi. M. Chernyayev 70 nafardan ziyod askarlari- dan ajralib, Chimkentga chekinishga majbur boddi. Uning Toshkentni egallash uchun olib borgan birinchi harakati natija bermagach, yangi
hujumga tayyorgarlik boshladi. Uning
J
I ^Sp tayyorgarligi bahorgacha davom etdi
va 1865-yil aprel oyi oxirida podsho IT* ^ hukumatining harbiy qo‘shinlari Tosh-
i'dJ-
-
^ Ч j,. ^ kent yaqiniga joylashtirildi. M.Chernya- *T j d yev boshchiligidagi harbiy qo‘shin Tosh-
Toshkent. Eski shahar. XIX asr
kent shahridan 25 km uzoqlikdagi Chir- ' chiq daryosining chap sohilida joylash- Toshkent. Eski shahar. XIX asr Niyozbek qal’asiga kelib, uni jangsiz
topshirishni taklif qiladi, lekin qal’a himoyachilari rad javobini berib, mudofaaga odadi. Himoyachilar va istilochilarning harbiy kuchlari odtasidagi farq juda katta edi. QaTa to‘xtovsiz ravishda to‘plardan o‘qqa tutilib, devorlari buzib tashlandi. Devorlarning buzilgan joylari- dan bosqinchilar qal’aga kirib, uni egallashga muvaffaq boddilar. Oqi- batda Toshkent darvozasi deb nom olgan Niyozbek qodg‘oni dushman qodiga oddi. Ushbu qal’aning qodga kiritilishi M. Chernyayevga Tosh­kentni SUV ta’minotidan uzib qo‘yish imkonini berdi. Uning buyrugd bilan Toshkent shahri aholisini suv bilan ta’minlaydigan Chirchiq dar- yosidagi to‘g‘on buzib tashlanadi.
Shaharning M.Chernyayev boshchiligidagi istilochilar 1865-yil egallanishi may oyida bevosita Toshkentga hujum boshladi.
Toshkent mudofaasida shahar himoyachilari va Qo‘qon xonligi qo‘shinlari amirlashkar Aliquli boshchiligida qarshilik ko‘rsatdi.
Ayovsiz janglarda Aliqulining yaralanib vafot etishi shahar himoyachilarini sarosimaga so- lib qo‘ydi. Himoyachilarning yagona harbiy boshliqsiz qolishi istilochilarning qo‘li ustun kelishiga olib keldi. Toshkent himoyasiga Bu- xoro amirligidan kechikib yetib kelgan qo‘shin- larning foydasi tegmadi. M.Chernyayev qo‘- Toshkent darvozalanning
shmlan Kamolon darvozasi yonidan devorni
buzib shaharga kirdi. Ularga toshkentlik sarbozlar va aholi shaharning har bir mahalla ko‘chasida tashkil qilingan to‘siqlarda qattiq qarshilik koTsatdi. Toshkentning har bir qarich yeri uchun ko‘cha va mahallalar- da janglar davom etdi. Asosiy jang Kamolon darvozasidan Xadradagi markaziy bozorga boradigan ko‘chada bo Tib, podsho qo‘shinlari toTtta to‘p himoyasida boTgan to‘siqdan oTa olishmadi. Ammo M. Chernya- yev qo‘shinining bir qismi bn vaqtda shahar qal’asini egallab, shu yer- dan shahar ichkarisini to‘plardan o‘qqa tutadi. Himoyachilar shaharni o‘qqa tutilishidan saqlash maqsadida qal’aga o‘t qo‘yadilar. Bn bilan qal’adan podsho qo‘shinlarini chiqib ketishga majbur qildilar.
Kamolon darvozasi tomonga chekingan M. Chernyayev qo‘shinlari ertalab yana jangga oTishdi. Shahar yongTn ichida qoldi. Suv yoTla- rining to‘sib qo‘yilganligi yong‘inlarni o‘z vaqtida o‘chirish imkonini bermadi.
Shahar qurol kuchi bilan egallab olingaeh, M. Chernyayev 17-iyunda Beshyog‘oeh, Ko‘keha, Sebzor va Shayxontohur dahalarining oqsoqolla- rini ehaqirdi. Muzokarada Toshkent qozikaloni Hakimxo‘ja, Abulqosim eshon, Solihbek dodxoh va shaharning boshqa nufuzli kishilari ishtirok etdi. M. Chernyayev xalqaro doirada o‘z xatti-harakatlarini oqlash maq­sadida go‘yoki Toshkent ixtiyoriy ravishda taslim bo‘ldi va aholi tinehli- gi uehun toshkentliklar o‘zlari Rossiya askarlariga uning darvozalarini oehib berdi, degan xatni imperator nomiga yozishlarini talab qiladi. Oq- soqollardan 9 nafari shaharni «ixtiyoriy ravishda topshirish» to‘g‘risidagi sulhni imzolashga majbur bo‘lishdi. Jahon ommasi bu xatning mazmuni- dan xabardor bo‘lishi uehun podsho hukumati tomonidan bareha ehora- lar ko‘rilgan edi. Bunday soxta xat yozilishiga qarshi bo‘lgan Solihbek dodxoh, Abulqosim eshon, Hakimxo‘ja singari vatanparvarlar Sibirga surgun qilingan. Shu bilan Toshkent podsho hukumati ixtiyoriga o‘tib, Turkiston odkasining harbiy, siyosiy va ma’muriy markaziga aylantirildi.
Harbiy istilochilik yurishlari natijasida bosib olingan hududlarda Turkiston viloyati tuzilib, unga harbiy qo‘shin qo‘mondoni, general- mayor M. Chernyayev gubernator qilib tayinlandi. 1865-yil 6-avgustda qabul qilingan «Turkiston viloyatini boshqarish to‘g‘risidagi Muvaq- qat Nizom»ga muvofiq viloyatda harbiylashtirilgan boshqaruv tartiblari oTnatildi. Viloyat boTimlarining harbiy asosda tashkil qilinishidan maq- sad podsho hukumatining kelgusidagi harbiy rejalari amalga oshirilishida tayaneh ma’muriy hudud vazifasini oTashi ko‘zda tutilgan edi.