Tarixiy geografiyaning shakllanishi va taraqqiyoti. Reja

Tarixiy geografiyaning shakllanishi va taraqqiyoti.
Reja.

1. 
   A.Orteliyning tarixiy geografiya shakllanishiga qo‘shgan hissasi
   
2. 
   Tarixiy geografiyaning yangi davrda o‘rganilishi
   

3. 
   Tarixiy-geografik muammolami hal etish
   

Tarixiy geografiya fanida birinchi bor yaratilgan asar „Qadimgi dunyo atlasi“ edi. Uni XVI asming ikkinchi yarmida flamand geografi A. Orteliy1
yaratgan edi. U o‘z asariga ilova tarzida zamonaviy dunyo atlasini
keltirgan edi. A.Orteliy o‘z kartalarini qadimgi dunyo haqidagi qisqacha ma’lumotlar bilan keltirgan. AOrteliyning asaridan so‘ng tarixiy geografiya ilmiy fan sifatida vujudga keldi. AOrteliyning yozishiga qaraganda, uning ishlari „Tarix nazarida geografiya" edi. Aytib o‘tish o'rinliki, AOrteliyning o‘zi antik mualliflar m a’lumotlarini tanqidiy riuqtai nazarsiz qabul qilgan va shu m a’lumotlar asosida o‘z kartalarini tuzgan. A.Orteliyning bu kamchiligini XVII asrda Leyden (Niderlandiya) universiteti professori Иуиуег tuzatdi. U qadimgi Italiya va qadimgi Germaniyaning tarixiy geografiyasi bo‘yicha ikkita yirik asar yozgan.1930 yilda belgiyalik olim Van der Linden Birinchi xalqaro tarixiy geografiya kongressi ochilishidagi kirish nutqida boshqacha nuqtai nazami, ya’ni XVI asrning ikkinchi yarmida dunyoning ilk tarixiy atlasini yaratgan flamand olimi A.Orteliyni tarixiy geografiyaning asoschisi deb baholadi. Xuddi shunday qarashlar 1935 yilda geografiya fanlari tarixi bo'yicha yirik italyan mutaxassisi Almadja tomonidan „Italyan ensiklopediyasi“ga Orteliyga bag'ishlab yozilgan maqolada ham bildirildi.
Bundan tashqari 1579 yili Abraxam Orteliy geografik atlasga uchta tarixiy kartadan iborat qo‘shimcha tuzdi. Orteliyning bu qo'shimchasi keyinchalik 1603 yili 38 ta kartadan iborat bo‘lgan antik davming geografik atlasini tuzilishiga sabab bo'ldi.Shuningdek, A.Orteliy va V.Dyuval tomonidan tuzilgan kartalarda afsonaviy voqea-hodisalar va Injildagi rivoyatlar tasvirlangan. Masalan, avliyo Pavel va Ibrohim payg‘ambarning sayohati, troyalik Eneyning dengiz sayohati, Odisey yurgan yo'llar tasvirlangan. Keyinroq kartalarda tarixiy-iqtisodiy m a’lumotlar ham qayd qilina boshlangan.
2. XIX asrning ikkinchi yarmida tarixiy geografiyaning yangi qirralari
XIX asming ikkinchi yarmidantarixiy ilmiy tadqiqotlar ijtimoiy-iqtisodiy tarixiy ma’lumotlami o‘rganish hisobiga boyib bordi. Bu yo‘nalish bo‘yicha ko'zga ko‘rinarli qilingan ishlardan biri 1936 yilda Kembrijda G.K.Darbi rahbarligidagi ilmiy jamoa tomonidan nashrdan chiqarilgan Angliyaning tarixiy geografiyasi to‘g‘risidagi asami keltirishimiz mumidn1. Bu asar Angliyaning 1800 yilgacha bo‘lgan tarixiy geografiyasiga bag‘ishlangan.G ‘arbiy Yevropada tarixiy geografiya faniga A.Orteliy, F.Klyuver, J.B. D ’Anvil, G.K.Darbi kabi olimlar katta hissa qo‘shganlar.Rossiyada esa tarixiy geografiyaning asoschisi V.N.Tatishev2 hisoblanadi. I. N. Boltin ham mazkur fanning rivojlanishiga katta e’tibor qaratgan. XIX asming ikkinchi yarmidan tarixiy geografiya sohasida tadqiqotlar olib borgan N.N.Barsov Kiyev Rusi geografiyasini o‘rgandi
3. Tarixiy geografiyaning Sharqda tadqiq etish muammolari
Tarixiy geografiyani o'rganish mobaynida turli xil muammo-larga duch kelishimiz mumkin. G'arbda tadqiq etishdagi muammolar mavjud bo'lgani singari bizning sharqda ham xususan mamlakatimiz tarixiy geografiyasini tadqiq etishda ham bir qaror muammolar uchrab turadi Xususan, X-XII asrlarda qora-xoniylar davlati hududlarining o'zgarib turishi, XVII-XVIII asr-larda ashtarxoniylar davlati chegaralarining o'zgarib turishi, AmirTemur davridagi muhim voqealar bo'lib o'tgan joylar, XIII-XIX asrlardagi hozirgi AQSh hududlarida aholining tarqalishi va joylashishi, XVIII asming ikkinchi yarmi-XIX asming birinchi yarmida Buxoro amirligi Qo'qon va Xiva xonliklarining asosiy savdo yo'llarining yo'nalishlari, chor Rossiyasi mustamlakasi bo'lgan Turkistonning siyosiy-ma’muriy ishlari kabi muammo-lardir.. Muammoning eng qiyin tomoni — bu o'rga-nilayotgan hududning iqtisodiy geografiyasiga oid ko'rsatkich-laming qayd qilinishi, ya’ni ishlab chiqarish kuchlarining rivoj-lanishi va joylashishini ko'rsatishdir.
Tarixiy-geografik muammolami hal etishda esa hamon ikkita yo‘nalish - tarix va geografiya mavjud. Tarixiy geografiya bu fanlaming. tutash chegarasida bo‘lib, tarixga ham, geografiyaga ham oid deyish mumkin.

4. Tarixiy geografiyaning yangi davrda o‘rganilishi
XX asr boshida Peterburg arxeologiya instituti va Moskva universitetida tarixiy geografiya o ‘qitila boshlandi. Talabalarga mazkur fan asoslarini Peterburgda S.M.Seredonin va AASpitsin, Moskva universitetida esa M.K.Lyubavskiy o'qishgan. AN.Nasonov esa qadimgi Rus tarixiy geografiyasiga oid „Rus yeri“ nomli ilmiy tadqiqotini 1951 yilda Moskvada nashr ettirgan. M.N.Tixomirov „Rossiya XVI asrda“ nomli fundamental tadqiqot yaratgan (Moskva, 1962 yil). I.AGolubsovning ilmiy tadqiqotlari asosan tarixiy kartografiya rivoji masalalariga bag‘ ishlangan. M.V.Vitov, V.K.Yatsunskiy, V.Z.Drobijev, I.D.Kovalchenko, AV.Muravev, L.AGoldenberg, M.I.Belovlar tarixiy geografiya-ning nazariy masalalariga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlar yozishgan.0 ‘zbekistonda tarixiy geografiyaga doir tadqiqotlar asosan Sh.Kamaliddinov, O.Bo‘riyev tadqiqotlarida uchraydi. Sh.Ka-maliddinov Janubiy Sug‘d, Toxaristonning tarixiy geografiyasini IX-XIII asr boshlardagi arab tilidagi manbalar orqali tadqiq etib, alohida monografiya yozgan1.O.Bo'riyevning „Temuriylar davri yozma manbalarida Markaziy Osiyo“ nomli asarida (Toshkent, 1997 yil) esa Markaziy Osiyoning XIV-XV asrlardagi m a’muriy-hududiy bo‘linishi, tabiati, xo'jaligi, xalqaro aloqalari geografiyasi va toponimiyasi haqida so‘z yuritiladi.