Tariyx fakulteti

Abilqasim Firdawsiy (940/941-1030)
IX-XII asirlerde Mawarnnahr ham Xorezmde adebiyat ham ilimiy ijad rawaj tawdi. Bul dawirde jetisip shiqqan adebiy soz sanatinin ustalari mamleketimiz shan-shuhrati uzaq-uzaq jurtlatga da taratdi. Ulkemizde samaniyler ham gaznawiyler awladlari hukimranliq qilgan dawirde jasap ijod etken adebiy ijad ustalari Abdulla Rudakiy, Daqiqiy, Abilqasim Firdawsiy ham basqalar din atlari tariyximizdan munasip orin algan. Ati jahanga belgili bolgan Abilqasim Firdawsiy negizi Xorasannin Tus qalasi jaqinindagi Taboron awilinan bolip, ozinin shigarmasi sebepli shuhrat aldi. 60 min bayt, 120 min misradan ibarat epic dastandi jaziw ushin 35jilliq omirin bagishlagan. Rawayatta aytiwinsha, ga daslep qol urgan shayir Daqiqiy bolgan. Ol min` bayitten ibarat dastanin jazip tawiqaninda, oz quli tarepinen oltiriledi ham baslagan jumis shala qaladi.Dastandi jazip tawsiw waziypasin Abilqaim Firdawsiy oz moynina aladi. Shayir dastandi jazip tawisqannan keyin sol dawirde Gazna mamleketinin hukimdari bolgan sultan Mahmudga oni sawga sipatinda beredi. Mahmud Gaznawiy menen Firdawsiy ortasindagi munasibetlerge tiyisli har turli rawayatlar ham jazba derekler bar. Olardin ayirim bir bolimi Mahmud Gaznawiydi kemsitiw, oni ashiwshaq ham qanxor, kallakesaR sultan sipatinda korsetiwge qaratilgan. Negizi bolsa Mahmud Gaznawiy ilim –marifatga qizigiwshan, adalatparvar sultan bolgan. Tiykarinan tariyxshi Davlatshoh Samarqandiy bergen magliwmatlarga qaraganda, sultan Mahmud paytaxti Gaznada sol dawirde 408 ijadkar olimlar, shayir ham jaziwshilar bolgan. Olar arasinda Unsuriy, Faruhhiy, Manushehriy, Asjadiy, Manshuriy, Utoridiy, Masudiy, Roziy, Labibiy, Ziynatiy, Mansur ham basqalar edi. Gaznada Beruniy ham Ibn Sinalar ijadiy hamkarliq qilganlar. Hatte Firdawistin ozi ham Mahmud Gaznawiy marhamatinan bahramand bolganligi jazba dereklerde aytip otilgen. Nawayinin shakirti ZAyniddin Vosifiy shigarmasinda jaziwinsha, apiwayi diyqan Aliy DAylamnin ullari Abilqasim ham ukesi Abiw Mansurga TUS qalasinin hakimi zulim otkeredi. Sonda Muhammed Asqariy degen dosti Abilqasimga Gaznaga, Mahmud Gaznawiy aldina bariwin maslahat berdi. Abilqasim Gaznaga barip 70 kun juredi biraq sultan Mahmud aldina kire almaydi. Dastan sultanga maqul boladi, ham Abilqasimdi sarayda uyimlasttirp turatugin dasturiy sherxanliq keshesine shaqiradi. Sultan Mahmud Abilqasimnin saray xizmetkeri Ayoz haqqinda jazgan rubayissin esitip deydi ham ol menen Abilqasimga Firdavs ati beriledi. Sultan Mahmud FIrdawsiyga shigarmasin jazip tawsiwin tapsriadi. Shigarmani jazip bolgannan son, Abilqasim oni Mahmud Gaznawiyga beredi. sultanga maqul tusedi. Onda shayir shigarmanin muqaddimasida dep, sultandi ullilap qasiyda jazgan. Biraq shayirdin ERan ham TURan ortasindagi urislarda turanliqlardi kemsitip,jawizlarsha suwretlegeni Mahmud GAZnawiyga jaqpagan edi. Bul tabiy bir jagday edi. SEbebi Mahmud turk sultani bolgan, biraq sonday bolsada, Mahmud Gaznawiy Firdawsiyga wade qilingan 60min bayt dastan ushin juz min dirham altin beriwdi waziri Xoja Maymandiyga tapsiradi. Lekin xasis wazir qizganib, Firdawsiyga juz min altin ornina 60 gumis dirham beredi. Shayir ogan berilgen tengelerdi qabil qilip aladi oni ushke bolip hammomshi, bozachi ham tengelerddi alip kelgen xizmetkerge beredi. Waqiyadan xabar tawgan Mahmud shayirdi oltiriwge buyiradi. Firdawsiy sultan ayagina jig`ilip keshirim soraydi. Mahmud shayirdin gunasinan keshkennen keyin, FIRDAWSIY saraydi tark etiwden aldinnan Ayozga bir xat beradiham bul xatti 20 kunnen son Mahmud Gaznawiyga tapsiriwdi iltimas qiladi. Bul xatta ol sulton Mahmudtti hajv qilip qosiq jazgan edi. Biraz waqt otkennen keyin, Mahmud Gaznawiy maselenin mazmunin tuwri tusingennen keyin, wade qilingan altinlardi karwan arqali Firdawsiyga Tus qalasina jonetedi. Biraq shayirga atalgan karwan Tus darwazalarinan kirip kelgen bir paytda qalasinin basqa bir darwazasinan Firdawsiydin tabitin alip shigip atirgan edi. Rawayatlarga qaraganda karwandi Firdawsiydin qizi qabil qilip aliwdan bas tartadi, atama sadiq qilmagan bayliq maan sadiq bolatinbedi deydi. Sultan Mahmud buyrigi menen altinlar Abilqasim Firdawsiy maqbara ushin sarplangan. SHayir omirinin aqiri xor-zorlikda otkizip,1030-jilda dunyadan otken. 80- jaslardan asip ketken shayir Firdawsiy songi jillarda Bagdadta jasagan ham Qurannan alingan rawayatlar tiykarinda dastanin jazgan. Dastanin baslangish bolimi dep ataladi. Onda shayir endi ayyemgi pahlavanlar haqqinda awiz ashpawga ant qiladi ham putkil omirin bagishlab vujudga keltirgen perzentti was keshedi.
Shohlardan yozmayman endi men aslo,
Dargohi ko`nglimga urdi mutlaqo,
Bu dostonlar bari qip qizil yolg`on
Bir siqim tuproqqa arzimas chunon.
Firdawsiydin shigarmasi iqtidarli shigistaniwshi alim, Firdawsiydin atindagi xalq araliq siyliq iyesi SHOISLOM SHOMU-HAMETOV ozbek tiline awdargan.
Mahmud Qashgariy (XIasir)
XI asrde jasap ijad qilgan Mahmud Qashgariydin omiri ham ijadi haqqinda toliq magliwmatlar bizge deyin jetip kelmegen. Sol sebepli alimnin tuwilgan jili ham dunyadan otken waqti da belgili emes. Onin toliq ati Mahmud ibn Muhammed Qashgariydir. Babasi Muhammed ham atasi Husayin, Qashqardagi Beregon qalasinnan bolgan. Qashgariylar semyasi Balasuginga ( Qirgizistannin hazirgi Toqmaq qalasi )koship kelgeninde Mahmud ele jas bala edi. Bolajaq akim oz dawirinin madeniy ham ilimiy oraylarinan biri bolgan sol qalada qunt penen oqiydi,arab, parsi tillerin uyrenedi. Ol jasliq waqtinda xalq janli tilindegi soz ham ibaralardi, hikmetli soz, maqallardi jaqsilap uyrenedi, olardi qunt penen jazip baradi. Har bir soz ibarani sharhlash ham manisin aniklawga umtildi. Ane usi qizigiw sebepli Mahmud Qashgariy turkiy xalqlar tariyxi, tili, madeniyati, urp-adetlerin puxta uyreniw maqsetinde putkil Orta Aziyani korip shigadi. Ozi toplagan bay magliwmatlar tiykarinda xalqimizdin ulli alimi (Turkiy tillerdin sintaksisi durdanalari) ham < Devoni lugatut turk> (Turk tilinin lugati) shigarmasin jazgan. Mahmud Qashgariydin birinshi jazgan shigarmasi bizge deyin jetip kelmegen yaki ele tawilgani jok. Alimnin ekkinshi shigarmasi < Devoni lugatut tirk> 1074-1075 jillarda jazilgan. Bul haqqinda shigarmanin ozinde tomendegi pikirler bayan etiledi: Bul nodir qol jazba shigarma hazir Istanbulda Saqlanbaqta.
Shigarma muqaddima ham lugat boliminen ibarat bolip, madeniy miyrasimizda bolek orindi iyeleydi. Sebebi onda alim dunya kartasinda korsetedi ham Rusdan (Kishi Aziya) ham Xitayga jerlerine deyin sozilip ketgen jerlerde jasawshi turkiy xalqalar tariyxi, geogerafiyasi, etnagenezi, urp- adetleri, turmis tarizi, madeniyat tuwrisinda qimbatli magliwmatlardi beredi. Shigarmada turkiy qawim-uriwlar;qipshaq, og`uz, yamak, bashqurt, basmil, qay, yaboku, tatar, qirgiz, chigil, yagmo, tuxsi, igroq, jaru, jamil, uygir, tangut, tabgoshlardan tisqari jane parsi, arab, xitay, rus xalqlari haqinda da magliwmatlar bar.
da turkiy xalqlardin awizeki iajdi jazba adebiyatqa tiyisli 300 den artiq sheriy bolekler, maqallar, hikmetli sozler ham lavhalar berilgen.Alim oz shigarmasinda turkiy tillerge tiyisli juda kop soz birikpeleri, ibaralar, talaffuz qagiydalarina tiykarlap beredi. Bul tarepten shigarmani apiwayi lugat dep emes balkim quramali islengen Grammatik qollanba sipatinda koriwimizge boladi. Mahmud Qashqariydin shigarmasinda Turkistandagi ayirim qalalardin atlari, sharh-izahlar da berilgen. Tiykarinan, onda Toshkent tarizinde korsetiledi ham SHOSHNIN ati negizi Tashkent Tosh qalasi demekdir, dep korsetiledi. Samarqandtin negizgi ati- -ulken qala dep suwretlenedi.
da alim turkiy jaziw haqqinda qimbatli pikirlerdi aytadi ham 18 harften ibarat turk (uygir) alifbesin keltiredi. Shigarmada imla maselesi haqqinda da ahmiyetli magliwmatlar bar.
SHeriy usilda qalemge alingan ulli mutafakkir Mahmud Qashgariydin shigarmasinda jaqsi pikirler miynetsuygishlik, shaxsiy qaharmanliq, ganimlarga nafrat kibi qarawlar korsetilgen. jahandegi juda koplep xalqalardin tillerine (sol tiykardan nemis, turk ham azerbayjan tiline) awdarilgan. Shigarmanin ahmiyetine baha berip, V.V.Bartold tomendegilerd jazgan edi: < Mahmud omir waqiyalarin, fakt ham daliylerdi oz kozi menen korip, bilip jazgani ushin bul shigarma elege deyin ozinin ilimiy tariyxiy marifiy qadirin saqlap kelmekte>
Yusuf Xos Hojib (XI)
Qaraxaniyler saltanati dawirinin ulli siymalarinan biri Balasoginliq ulli alim Yusuf Has Hajib bolip, ol ozinin hazirshe bizge malim bolgan jalgiz didaktik adebiy- filosofiyaliq shigarmasi mene jahange belgili boldi. Adebiyatshinaz alim Qayumjan Karimov Yusuf Hos Hojibtin dunyaga keliwi ham ulli bir siyma sipatinda taniliwi obiektiv omirham nizamiy zarurat bolganligin tomendegishe korsetedi: atli teren pikirge iye filosofiyaliq- didaktik shigarmasi juege keldi> Yusuf Hos Hojibtin omir joli ham iskerligine derek beriwshi uliwma derek jok, tuwilgan jili ham dunyadan otkeni belgili emes. Tek gana shigarmasindagi magliwmatlar tiykarinda ol haqqindagi ayirim bir pikirler shigariwmiz mumkin. Yusuf Balosuginda, bay semyada tuwilgan. Shigarmani Qoshgarda bitirip, qaraxaniyler xani tavgosh Bugraxanga tartiq qilgan. Xon oni tagdirlap oz sarayida Xos Hojiblik (Saroydin Xos Nozir) lawazimin bergen. Sonnan son Yusuf Ulug Xos Xojib ati menen shuhrat tawgan. Ol oz shigarmasin xijriy 462-(milodiy 1069-70) jilda elliw jasliq waqtinda on seggiz ayda jazgan.
Tegurdi menga elgi ellik yashim,
Qugu qildi quzgun tusiteg bashim,
Demek, adibnin` sozlerine qrap juwmaq shigaratin bolsaq, eger (1069-70) jazilgan waqtta ol 50 jaslarda bolsa, bunnanbelgili boladi, Yusuf hijriy 412(milodiy1019/20) jilda tuwilgan. Oz dawirinin iri marifaat ham madeniyat oshagi bolgan Balasauginda bolajaq adib mektep ham medreselerde oqip, jaqsi bilim algan arab, parsi, tajik tillerin uyrengen, filosofiya, mantiq matematika, ham basqa panlerdi iyelegen. OL mamleket ham idora isleri menen qiziqqan. Shigis ullama ham danishpanlardin bul tarawdagi pikirlerin guzetken.
Turkiy tilde jazilgan didaktik padnoma-filosofiyaliq < Qutadgu bilig> shigarmasi muqaddima ham xotimadan tisqari 73 baptan ibarat. Onda axloq-adep, ilim-marifat, bala tarbiyasi, jamiyet jaylarinda ozin qanday tutiwi, sozdin ahmiyeti ham qadiri, miymandosliq qagiydasi, turmis tarizi ham insan manawiy alemnin jane koplegen maseleleri korip otilgen. Marifaat jarshisi bolganYusup Has Hajib oraylasqan kushli mamleket payda etiw ushin guresiwshi danishpan, adalatli hukimdar korinisinda da sizadi. Ol xalqa ham mamleket , maleket basligi ham puxara, alim ham hakim, qonsi mamleketler menen siyasiy, madeniy baylanislar, hukimran tabaqalardin hakimiyatti, xalq aldindagi waziypasi haqqinda kerekli muammalardi ilgeri suredi. Ulli alim ote ziyreklik ham danishpanliq penen ziyalilar, diyqanlar, sharwadarlar, kasip- onermentler,sawdagerler, kambagal-jarlilar ham basqa barliq siyasiy topar taypa ham tabaqalardin omir tarizleri, dunyaqaraslari, adetleri, tarbiyalari haqqinda filosofiyaliq pikirler silsilasini jaratti. Geografiya, tariyx, mardumshunazliq, etnografiya, tibbiyat, jabru muqobola, riyoziyat, xandasa, ilmi nujum, huqiqtaniwshiliq, ijtimiyot kibi panlerden magliwmatli boliwi tashqiv-targib etedi.