Tariyx fakulteti

Orazin yopqoch kózimdin sochilur har lahza yosh,
Bóylakim, paydo bólur yulduz, nihon bólǵoch quyosh,
deb baslanatug`in ǵazelin Mavlono Lutfiy to`mendegishe bahalag`an eken: «...Eger muyassar bolsa edi, ózimnin` on-on eki min` forsiy ham turkiydag`i baytlarimdi birg`ana sol ǵazelge almastiraredim ham bul istin` juzege shig`iwin zór jen`is esaplar edim».
Alisher akeden jas jetim qaladi. Abulqosim Bobur jas Alisherge ake ornina akelik qiladi. 15 jasinan baslab Alisher mekteples dosti Husayn Boyqaro menen birge Abulqosim Bobur saroyinda xizmette boladi, 1457-jilda Abulqosim Bobur qaytis boladi. Navoiy Mashhadda qalip, oqiwin dawam ettiredi, mantiq (logika), falsafa, riyoziyot (matematika) ham basqa panlerdi qunt penen u`yrenedi.
Navoiy Mashhadda eki tilde qosiqlar jaziwdi dawam ettiredi ham «zullisonayn» (eki til iyesi) ati menen dan`qa erisedi. Ózbek tilinde jazg`an qosiqlarina «Navoiy» («navo» sózinen), fors-tojik tilidegi qosiqlarina bolsa «Foniy» («fano» sózidan) tahallusin beredi.
Abulqosim Bobur o`liminen son` Xuroson Abusaid hukmranligina ótedi. Amel ham mamlekekt arziwsinda jurgen Husayn Boyqaro Marvg`a ketedi ham taxt dáwagerligi ushin bul jerda kush tóplawg`a kirisedi.
Jasliqtan Husayin Boyqaro menen qadrdan dóst bolǵan Alisher Hirot hukmdari Abusaidqa qarsi bas kótergen badaxshoniylarg`a bolisadi. Bunnan ǵazeblengen Abusaid Alisher Navoiyni 1466-jilda Hirotdan Samarqandqa badarǵa qiladi. Navoiy Samarqandda ush jil juda awir materiyalliq sharaitda ilim aladi. Vafoiy tahallusi menen jaqsi qosiqlar jazip elge taniladi. Samarqandtin` márifatparwar hakimi Ahmad Hojibek, alim Fazlulloh Abullays ham basqalar Alishеr Navoiyg`a qawenderlik etedi ham ulken jardem ko`rsetedi.Asirese, óz zamaninin` taniqli alimlarinan esaplang`an Fazlulloh Abullays Alishеrdin` zеhni ham qabiletine tan bеrib, og`an ulken jardem bеredi, mudarrislik qiladi ham Navoiyni ózine perzend dеb biledi. Tariyxshi Xondamir «Makorimul-axloq» shig`armasinda Fazlulloh Abullaysning Navoiyg`a ayriqsha munasebetin tomendegi so`zlerde jazg`an edi: «...Xoja janablari Oliy Hazratning ótkir ziyinli ekenin hamme waqit maqtar edi va basqa oqiwshilardan oni artiq kórer edi». Botir Valixójayеv «Alisher Navoiyning Samarqanddagi qadamjolari» maqalasinda Xoja Fazlulloh Abullays haqqinda to`mendegi mag`luwmatlardi bеredi: «Zamaninin` Abu Xanifasi (fiqh alimi), obni Hojibi (arab tiltaniwshisi), Abu Ali ibn Sinosi dеb aytilg`an Xoja Fazlulloh Abullays haqqinda hazirshe málim bolǵan maǵlumotlar solar. Alishеr Navoiy ane sol alloma qasinda eki jil huqiqtaniwshiliq, arab tili ham adabiyati, qosiqshilig`inan sabaq aldi...»
Tеmuriyler dinastiyasinin` arxetekturaliq ham iri madeniy oraylarinan biri bolǵan Samarqand Alishеr Navoiy do`retiwshiliginin` qaliplesiwinde ulken ról óynaydi. Bul jеrde ol ataqli alimlar, sanaatkerlar ham Mirzo Xoja Suǵdiy, Sayid Qutb Samarqandiy, Yusuf Safoiy, Shayxim Suhayliy kibi sol dawirdin` taniqli shairlari menen ushrasadi, olardan kóp narselardi u`yrenediva orni kеlgende ózi de olarg`a sabaqlar bеredi. Samarqandda bay madaniy ham ilmiy miyras, asirese, Uluǵbеk medresesi ham Uluǵbek rasadxanasi Navoiy o`mirinde o`shpes iz qaldiradi. Navoiy ózinin` bul sezimlerin «Hamsa»sinda ko`rsetedi. Usi zamanda Navoiy siyasat islerine aralasadi, kópleb gunasiz adamlardi ólim hukminen saqlab qaladi, zalim ameldarlardi qaralaydi ham olarg`a qarsi guresedi. Ol tariyxshi alim Abdurazzoq Samarqandiy, Davlatshoh Muhammad Olim Samarqandiy ham basqalarg`a qawenderlik qiladi. Navoiy Xoja Ubaydulloh Xoja Ahrori Vali sawbetlerin tin`lawg`a erisedi.
Solay etip, Samarqand Alishеr Navoiynin` qaliplesiwinde joqari bir dawirdi qurag`aninday Samarqand, Movarounnahr rawajlaniwinda da Alishеr Navoiy ózine tan o`shpes iz qaldiradi. Samarqandda ilm-pan, sanaat ham adabiyattin` joqari kamalantida Alishеrdin` ulesi ulken.
1469-jilda Navoiynin` dosti Husayn Boyqaro Hirot taxtiqa otiradi. Usi jili Alisher Navoiy da Hirotga qaytadi. Ol mekteples dosti Husayn Boyqaroni qutliqlap, taniqli «Hiloliya» qasidasini jazadi.
Alisher Navoiy siyaqli abroyli ham tadbirli adamlrg`a mutaj Husayn Boyqaro mekteples dóstinin` Hirotga kelgenliginen quwanadi, oni sarayg`a shaqirib, muhrdarliq waziypasina qoyadi. Bul ulken lawazim edi, albette.
Navoiynin` xalq arasinda obroy-itibari osip baradi. Ol apiwayi xalq mapin hamme narseden joqari qoyadi, zalim amir-ameldarlar ham mamleketti bólib jiberiwge intilip atirg`an shahzadalarg`a qarsi guresedi. Navoiy dosti Husayn Boyqarog`a qarsi sholkemlestirilgen Yodgor Muhammad qastiyanshilig`inan xabar beredi ham onin` aldin aladi. Navoiynin` talabi menen xalq moynina hadden tisqari saliqlardi asirip , zulmlardi kushiytirip atirg`an ameldarlar óz waziypalarinan shetlestiriledi. Bug`an 1470-jilda mamleket paytaxtinda kóterilgen xaliq qózǵalan`i misal bola aladi. Alisher Navoiy xaliq tarepinde boladi. Xuroson xalqin xorlag`an bek ham ameldarlar qatti jazalanadi.Atap aytqanda, ane sol waqiyadan soń Alisherdin` dan`qi xaliq arasida ken` tarqaladi. Óz hakimliginin` daslepki jillarinda sezgir ham ziyrek bolǵan Husayn Boyqaro 1472-jilda Navoiyni amirlik (vazirlik) lawazimina tayinlaydi. Navoiy óz wazirlik iskerligi dawaminda xaliq ham mamleket mapi jolinda ju`da kópleb paydali ham ibratli islerdi amelge asiradi. Tarixchi Xondamirning bergan málumotlariga qaraganda Navoiy mamlakatda madaniyat, qurilis ham abadanshiliq islerin rawajlantiriwda Husayn Boyqaro tarepinen ajratilg`an mamleket g`aziynesi qarejetlerinen tisqari ózinin` jeke bayliklarin dasariplag`an. Ulli shairdin` zamanlasi, taniqli forsiyzabon shair Mavlono Binoiy ózinin` Navoiyg`a baǵishlab jazg`an qasidasida to`mendegilerdi aytadi: «Sultan dawirindegi Amir Alisherdin` vasfini aytpaqshiman. Men onin` barshe paziletlerin ko`rsetpekshimen. Onin` dawirinde Hirot en` gózal, abad bolib, tikenekzarla da baǵqa aylandi. Alim-u fazillar, shair-u sanaatkorlar qalasina aylandi. Adabiy ortaliq ham madeniy turmis joqariladi. Hirotdag`i imaratlar oni jahandegi barshe qalalardan suliw qildi»