Tariyx fakulteti

TEMA:Ózbek xanliqlari dáwirinde mádeniyat ( XVII-XIX ásir I yarimi)
Reje:

1.XVIII ásir baslarinda Xiywa, Buxara hám qoqan xanliqlariniń dúziliwi

2.Xanliqlar mádeniyati,ilim-pán,texnikasi,sanaati
3.Xaliq dástanlari hám dástanshiliq óneriniń rawajlaniwi
4.Xanlar arasinda ádebiy dóretiwshilik dástúrleriniń rawajlaniwi

XVI-XIX ásir I yariminda Orta Aziya xanliqlari hám Buxara ámirliginiń xaliq bilimlendiriwi, pán hám mádeniyati haqqinda gáp barǵanda sol nárseni ayiriqsha atap ótiw kerek, social-siyasiy turmistiń bárshe tarawlarinda birinshi náwbette, mádeniyat hám ruwxiyliqta islam dini ideyasi orayliq orindi iyelegenin aytiw lazim.Óz baslaniw noqati X-XI ásirlerden baslanǵan sufizm táliymati naqshband ideyasi menen uyǵinlasiwi tiykarinda XV ásirge kelip eń joqari shińina kóterildi. XVI ásirdiń II yariminan baslap Joybar shayxlari ati menen tariyxqa kirgen din qáwenderleri joqari abirayǵa iye boldi.Bul dáwirdiń ataqli Joybar shayxlarinan Xoja muxammed Islam (1493-jil átiraplari-1563), Haji Jalaladdin Kasaniy( 1549-jilda qazalanǵan)ol tariyxta Maxmudi azam ati menen belgili edi. Xoja Said(1531-1589),Xoja Tájeddin Hasan (1547-1646)na jiynalǵan.Namax oqiǵan.Ámirler bul jerdi háptede bir márte álbette ziyarat qiliwi ádet túsine kirgen, hajilar, jámáát arbablarina sawǵa-sálemler hám teńgeler bergen.Orta Aziyadaǵi hár úsh xanliqta da ruwqaniyler, qazikalan sipatinda bárshe sud jumislarin óz qollari astinda oraylastirǵan. Qazikalanlardi ámir hám xan tayinlaǵan. Aǵartiwshiliq, ilim hám ruwxiyliqta da Islam ideyasi tiykarǵı hám jetekshi jónelis bolip xizmet etken.

XVI-XIX ásirdiń I yarimind Orta Aziyadaǵi hár úsh xanliqtiń mádeniy rawajlaniwina tán bolǵan uliwmaliq uqsasliq diqqatqa ilayiq. Bul uqsasliq sebepleri de bir-birine uqsas.Birinshiden Orta Aziya aymaǵindaǵi mámleketler XV ásirde mádeniy rawajlaniwda dúnyada jetekshi orinlarda turǵan bolsa, XVI-XVII ásirlerden baslap bul aymaqlarda krizis baslanadi. Ekinshiden, hár úsh mámleket birlikleri ózleri bólek ǵarezsiz is alip barsa da, mámleket basqariw jumislari, ózbek hám parsi tilinde alip barilar edi. Buxarada parsi, Qoqanda parsi-ózbek,Xiywada ózbek tili rásmiy mámleketlik til bolip esaplanar edi. Turmista,ádebiy dóretiwshilikte ózbek hám parsi tiller keń qollanilar edi. Úshinshiden, dástúrge kóre pánde, ádebiyat hám mektepte arab hám parsi tiliniń abirayi saqlanip qalǵan edi.Buxara ámirligi,Qoqan hám Xiywa xanliǵinda xaliq bilimlendiriwiniń dúzilisi hám xizmeti derlik bir qiyli edi. Olarda medreseler, mektepler hám qorixanalar bar edi. Medreseler musilman joqari oqiw orni esaplanǵan.Mektepler meshitler qasinda hám jeke úylerde dúzilgen. Xanlar sarayinda shahzada hám aqsúyeklerdiń balalarin oqitiw ushin arnawli mektep bar edi. Máselen, atli shiǵarmada jaziliwinsha, . Biraq bul mektep házir Qoqanda bar bolǵan Qudayarxan sarayinda emes,bálkim 1845-jili bolǵan xan sarayinda jaylasqan.Keyinshelli bul saray buzilip ketken. Ádette mekteplerde tiykarinan oqiw hám jaziw, arifmetika hám ádebiyat oqitilar edi.Qorixanalarda bolsa tiykarinan kózi ázziler oqip,Quran, dástan hám qosiq hám gázeller yadlaǵan. Mektepler qizlar ushin bólek, ul balalar ushin bólek bolǵan. Máselen, belgili shayira Dilshad qoqanda mektep ashqan. Ol óziniń mektepdarliq xizmeti haqqinda bilay jazǵan edi: < Meniń sáwbetleslerim hám doslarim aqilli qizlar hám talantli shayiralar edi.51 jil dawaminda men mektepdarliq qildim hám jilina ortasha 20 dan 30 ǵa shekem oqiwshilarim bolip, 890 qizdiń sawatin shiǵardim, bulardan derlik sherek bólimi qosiq jaziwǵa qábiletli bolip, shayira hám óz dáwiriniń aqilli hám dana adamlari edi>.
Qoqan qalasinda basqa qalalarǵa salistirǵanda mektepler sani kóbirek bolǵan. Bul bolsa qoqanlilardiń kópshiligi sawatli bolip, oqiw hám jaziwǵa usta bolǵan;iǵinan dalalat beredi.Muǵallimler óz úylerinde ashqan jeke mekteplerinen tisqari bárshe oqiw orinlari, túrli shaxs hám shólkem tárepinen berilgen vaqflardan túsetuǵin dáramat esabina isler edi. Olardi’ ádetinde meshitler birinshi orinda turar edi, sebebi derlik bárshe meshitlerdee mektepler ashilǵan.1841-jilǵi maǵliwmatlarǵa qaraǵanda,Qoqan qalasindaǵi xanniń tiykarǵı medresesinde 1000 molla oqiǵan.Bul medreseni eki bas mudarris basqarǵan: Eshan Mavlaniy hám Mahzumi Buxariy.Bular húrmetli insanlar bolip, úlken ilimge iye edi.Medreseler Qoqan xanliǵiniń basqa qalalarinda da bar edi,biraq olar Qoqandaǵiday salawatli hám úlken emes edi.Oqiwdi pitirgenlerdiń ayirimlari bilimin rawajlandiriw hám asiriw ushin Buxara hám Samarqand medreselerine de barip oqiǵan. Hár bir mektepdar muǵallimniń de oqitiw usillari bolǵan. Olardiń ayirimlari balalardiń jas qásiyetlerine ayiriqsha itibar bergen halda kishi jastaǵi oqiwshilarǵa suliw jaziw hám awizeki esap kitapti úyretse,úlken jastaǵi oqiwshilarǵa bolsa Quranniń ayat hám súrelerinen tisqari parsi,arab,túrkiy tillerde jazilǵan onlap kitaplardi da oqiwdi úyreter edi.Demek, dáslepki baslanǵish tálimnen soń Quran xatm qilinip, , keyin bolsa Suwpi Allayardiń shiǵarmalari úyretilgen.Keyin bolsa , < Qabusnama> siyaqli danishpanliq ruwqindaǵi kitaplar oqitilǵan. Oqiwshilarǵa <Ádepnama> dástúrleri tiykarinda sabaq berilgen. Xaliq awzinda júrgen ádep ikramliliq, filosofiyaliq ruwxtaǵi maqallar, timsallar, toplamlar, rawayatlar, gúrrińlerden bolsa tárbiya qurali sipatinda paydalanǵan.Medreselerde oqiw dástúri tiykarinda úsh basqishta : baslanǵish (adno) ,orta (avsat ) hám joqari (jaqsi) basqishlarda alip barilip , onda úsh til (arab, parsi hám túrkiy ) toliq úyretilgen .Medreselerde Quran ilimi (oqiw usillari ,qiraát, tavsif ) ,fiqh(shariyat nizamlari) , xandasa , astronomiya , adep-ikramliliq , filosofiya ,logika , ádebiyat , geografiya ,tariyx , meditsina pánleri oqitilǵan .Talabalar arab hám parsi tiller arqali Fariduddin Attardiń “Mantiq ut-tayr” , Hofiz Sheraziy diywani ,Mirza Abdulqadir Bedil diywani ,Mir Aliysher Nawayiniń “Shar diywani “ , Fuzuliydiń ǵazelleri shiǵista milliy bilimlendiriw tarawinda sabaqliq hám qollanba sipatinda paydalanilip kelinip atirǵan “Maslak ul-mutaqqin” ,”Avval ilim” , “Muzi vazanjoniy” , “Avomil” , “Harakat” , “Qofiya”,” Sharqi muloyiy Jomiy” , “Risolayi shamsiya” kibi shiǵarmalar menen tanisiw imkanina da iye bolǵan.Bul bolsa medreselerde tálim protsesinde kórkem ádebiyattiń mumtoz úlgileri keń orin alǵanliǵin , dunyani , sanani qáliplestiriw boyinsha kórkem shiǵarmalarǵa ayriqsha áhmiyet bergenligin kórseted.Medreselerde bilim aliw múmkinligi , bul jerde hám diniy hám dunyaliq bilimler boyinsha dunyaǵa tanilǵan mudarrisler , alimlar bar bolǵanliǵi ushin da Túrkistanda túrli mámleketlerden kóplep talabalr kelip oqiǵan. Qoqan xanlari dáwirinde túrli lawazimlarda xizmet qilǵan Muhiddinxoja 1861-jili QoqandaǵI medreselerden birinde oqiǵan .Keyinsheli ol L.Nikoshinge sóylep bergenine qaraǵanda , mudarrisler talabalardiń medreseden sirtqa shiǵip máskúnemlik qiliwlarin jaqtirmaǵan .Talabalar waqitlarin azannan keshge shekem mudarrislerdiń túsindiriwlerin esitip , kitap oqiw hám kátiplik isleri menen ótkerer edi. Piyshenbi kúnleri mudarrisler úylerine ketken , talabalar bolsa bos waqitlarin oyinlar menen ótkergen .Juma kúnleri oqiw bolmaǵan . Talabalardiń kópshiligi Qoqan xani baratuǵin hám alimlar jiynalatuǵin Jome meshitine bariwdi arziw qilǵan .Bul jerde juma namazinan keyin alimlar menen birgelikte Quran hám shariyat haqqinda sóylesiwler júrgizgen .Bunda kóplep ataqli din wákilleri , alimlar , jas qániygeler de mádeniyat tariyxinda biraz túskinlik júz bergen bolsada , ata- babalarimiz : filosofiya , tábiyiy pánler , meditsina ilimleri , geografiya , tariyx , kórkem dóretiwshilik hám ádebiyattiń bárshe tarawlarinda da qálem terbetken.Xiywa xanliǵinda XVII ásirde júz bergen mádeniy túskinlik Buxara xanliǵindaǵiǵa qaraǵanda kúshlirek bolǵan .Bul sonday aniq kórinedi , Xorezmde Abulǵazi Bahadirxan xan bolǵan dáwir (1644-1663) de Xorezm tariyxin jazip qaldiriw máselesi kóterilgende , bul isti epley alatuǵin bir adam tabilmaǵan .Bul haqqinda Abulǵazi Bahadirxanniń ózi tómendegishe gúrriń etedi:”Biraq bizdiń ata-babalarimizdiń biypárwaliǵi hám Xorezm xalqiniń uqipsizliǵI , bul eki sebepten , bizdiń jámaátimizdi Abdullaxanniń atalari menen bizdiń atalarimizdiń ayrilǵan jerinen tap bizge kelgenge shekemgi tariyxti jazbas ediler.Bul tariyxti bir adamǵa usinayiq dep piker qildiq” XVII ásirde jasap dóretiwshilik etken Abulǵazi Bahadirxan aqsúyek , taji-taxt iyesi , óz dinastiyasiniń abirayi ushin gúres alip barǵan , bóleklenip baratirǵan Xiywa xanliǵin kúshli oraylasqan mámleketke aylandiriw ushin hám qural hám qálem menen gúres alip barip , salistirmali dárejede tinshliqti támiynley alǵan húkimdar edi.Ol qalaqlasip qalǵan Xorezmdi hám ekonomikaliq hám mádeniy tárepten joqari kóteriwge umtildi.Húkimdar sipatinda beklikler ortasindaǵI kelispewshilikler , óz-ara qirǵin urislarǵa juwmaq jasawǵa qaratilǵan sharalardi ámelge asirǵan bolsa, dóretiwshi sipatinda “Shajarai turk” , “Shajarai tarokima” hám “Manote –ul-inson” (“Insan ushin paydali ilajlar”) siyaqli tariyxiy , kórkem hám meditsinaǵa tiyisli bahali kitaplar jazadi .Abulǵazi Bahadirxanniń birinshi estelikler shiǵarmasi “Shajarai tarokima” yarim ápsanaliq qásiyetke iye bolsada , ol jergilikli xaliqlardiń kelip shiǵiwi hám olardiń áyyemgi tariyxina tiyisli maǵliwmatlar beredi .Abulǵazi Bahadirxanniń ekinshi qimbatli shiǵarmasi “Shajarai turk” bolip oni aqirina shekem jazip juwmaqlay almadi .Bul shiǵarmani Abulǵazi óliminen soń oniń uli Anushaxanniń tapsirmasi menen Úrgenshli molla hám Abulǵaziniń tuwisqani Mahmud Ibn Muhammad Urganjiy jazip aqirina jetkizgen .Bul shama menen 21 betti ǵana quraǵan qosimsha edi . “Shajarai turk “ shiǵarmasi shiǵarmasi qisqa kirisiw hám toǵiz baptan ibarat bolip .Adam atadan tap túrklerdiń áyyemgi xanlarinan Mongolstanǵa shekem hádiyseler hám sonday-aq Shayban awladinan Xorezm mámleketinde patshaliq qilǵan yadin óz ishine oladi.Abulǵaziniń “Shajarai turk” shiǵarmasi sol dáwirdiń eń bahali shiǵarmalarinan biri esaplanadi .Sol sebepli venger shiǵistaniwshisi G.Vamberi :” Jáhan oniń “Shajarai turk” atli tariyxiy shiǵarmasi ushin onnan minnetdar “ degen bolsa , ataqli ádebiyattaniwshi Alim Sharofiddinov :”Abulǵazi Bahadirxan binni Arabmuxammed ózbek xanlari ishinde Baburdan keyingi áhmiyetli shaxs esaplanadi.Oniń mádeniyat tariyxinda qilǵan isleri ulli “ dep joqari baha bergen.Abuǵazi Bahadirxanniń “Shajarai turk “ hám basqa shiǵarmalari tek ǵana shiǵis tariyxshilarin ǵana emes ,bálki pútkil dunya ilmiy jámaátshiliginiń de diqqat itibarin ózine tartqan.Júdá\kóplep jáhán xaliqlari tillerine awdarma qilinǵan.Soniń ishinde “Shajarai turk shiǵarmasi rus tilinde 1825 , 1854 hám 1871 jilda Qazan qalasinda , “Shajarai tarokima” shiǵarmasi bolsa 1898 hám 1906-jilda bir neshe mártebe baspadan shiǵarilǵan .1871-1874-jillar arasinda P.N.Demezon “Shajarai turk”ti fransuz tiline awdarǵan .Bul shiǵarma Angliya hám Amerika xaliqlari arasinda da keń tarqalǵan .Abulǵazi Bahadirxan óziniń “Shajarai turk” shiǵarmasi menen Xorezm tariyxshiliq mektebine tiykar saldi .Abulǵazi baslaǵan ulli isti onnan keyingi awladlar Munis Xorazmiy hám Muhammed Rizo Ogahiyler dawam ettiredi .Munis Xorazmiy Shermuhammed Avazbiy ulii (1778—Xiywa-1829)-ózbek shayiri, tariyxshi, awdarmashi, kátip, aǵartiwshi insan.Baslanǵish bilimdi Kat qalasinda alǵan Xiywa medreselerinde oqiǵan. 1800-jili ákesi ólgennen soń , Xiywa xani Avaz inaq sarayinda párman jaziwshi kátip lawaziminda islegen .1804-jili Munis óziniń “Diywani Munis”in jaratadi . 1806-jilda Xiywa xani Eldúzerxan oǵan Xiywa xanlari tariyxin jaziwdi tapsiradi.Sol jili xan tosinnan qaytis boladi.Biraq Munis kitap jaziwdi dawam ettiredi.1819-jilda Mirxandtiń “Ravzat us-safo” (“Soflik bogi”) kitabin awdarma qiliwdi baslaydi. Bul kitaptiń tek birinshi tomin jazip tamamlawǵa úlgeredi.Xiywa tariyxin jazip juwmaqlay almay dunyadan ótedi .Oniń “Firdavs ul-iqbol” shiǵarmasin hám “Ravzat us-safo” awdarmasin shákirti hám jiyeni Ogahiy aqirina jetkizedi. Munis Xorazmiydiń “Ornalar” ( “Orna “ –jap, kanal degeni ) shiǵarmasindaǵI suwǵariw qurilislari hám jer-suw múnasebetlerine tiyisli máseleler kórsetilgen .Bul shiǵarma XVII ásirdiń aqiri XIX ásirdiń baslarindaǵi diyqanshiliq, sotsialliq múnásebelerdi úyreniwde júdá ámiyetli esaplanadi. Munis Xorezimiydiń tiykarǵı mádeniy miyrasi 1815-1820-jillarda dúzilgen “Munis ul-ushshoq” (“Ashiqlar dosti”) diywani ǵazel , rubayi hám basqa janrlardan ibarat bolip, 80 000 nan ziyad qatardi óz ishine aladi. Ol bir neshe márte baspadan shiǵarilǵan.Munis Xorezmiy qosiqlarinda xaliqshilliq , alǵa umtiliwshiliq ideyalari keń orin alǵan.Ol “Sóz” hám “Shuaro” atli qosiq;arinda ilim-pán , kórkem óner , ádebiyatti , alimlar hám kórkem óner iyelerin joqari qádirleydi, olardi qorlaǵan reaksion topar hám tórelerdi qaralaydi . Munis Xorezmiydiń 1804-jilda basilǵan “Savodi tálim” shiǵarmasinda sawat shiǵariwdi jeńillestiriw hám suliw jaziw ónerin rawajlandiriw mashqalalari kóteriledi.Muhammed Rizo Ogahiy (1809-1874) jetik shayir , bilimdan tariyxshi hám sheber awdarmashi sipatinda tariyxta at qaldiradi.Oniń qosiqlari “Táviz ul-oshiq”(“Ashiqlar tumari”) diywaninda toplanǵan.Diywan Xiywada bir neshe mártebe (1905, 1909) tas baspa usilinda (litografiya ) baspadan shiǵarilǵan .Kólemi 18 miń qatardan ibarat bolǵan bul diywanda qosiq óneriniń (nazm) derlik hámme túri óz kórinisin tapqan.Ogahiydiń qosiqlarinda xaliqshilliq , aǵartiwshiliq , ulli insanity paziyletler ullilanadi , xan hám tórelerdiń ádalatsizliǵi hám xaliqqa ótkergen jabir zulimlari , shala molla ruwhaniylerdiń hiyleleri ayawsiz kritikalanadi. Bunda shayirdiń “Qis” ǵazeli áhmiyetli .Bul d’retpede qis kórinisi arqali jarli , biyshara , úysiz hám jupini ápiwayi miynetkesh xaliqtiń awhalina ashinadi , olarǵa miyrimsizlik qilǵan baylardi jek kóriwshiligin bildiredi.
Ne bilursаn kechаlаr fаqr ahlidin, ne ótkаnin,
Bistаri zаrrinuzа, ey kim qilursаn xobqish.
Ey ǵаniboqǵil yalаnglаr holiǵа, shukr uchun,
Kim kiyarsаn tаx-bаtаx qoqimilаsinjob qish.
Ogahiy tariyxshi alim sipatinda da ózinen keyin úlken miyras qaldirǵan.”Táviz ul-oshiqin” diywaninda tómendegi tariyxiy kitaplardi jazǵanin aytadi: “Riyoz ul davla” (1844), “zubdat ut tavorix”(1846), “Jome ul vaqoeti Sultoniy “(1857) , “Gulshan davlat “(1865) , “Iqboli Feruziy” (1872) .Bul shiǵarmalarinda Allaqulixan (1825-1842) dan Muhammed Raxim II (1865-1872) ge shekem bolǵan tariyxiy protsess óz kórinisin tapqan .Ogahiy ataqli awdarmashi da bolǵan.Ol 16 shiǵarmani parsi-tájik hám bir shiǵarmani osmanli túrk tilinen ózbek tiline awdarǵan .Nizomiydiń “Haft paykar “ (“Jeti gózal”) dástani , shayx Sádiydiń “Gúlistan” hám “Bostan” kitaplari , Jamiydiń “Yusuf-Zulayxa” dástani Xiloliydiń “Shah vagado” dástani áne usilar qatarina kiredi. Muhammed Rizo Ogahiy ózbek ádebiyati hám mádeniyati rawajina belgili dárejede úles qosqan ulli tulǵa esaplanadi.Komil Xorazmiy (1825-1899) Xorezmli aǵartiwshi ,shayir ,muzikashi, sheber kátip , awdarmashi hám bay isker.Negizi Xiywali bolǵan Kamil júda qabiletli bolip , ol arab , parsi –tájik tillerin puxta bilgen.Kátiplik hám muzika ónerin puqta iyelegen.Dáslep ol Sayid Muhammedxan , soń oniń uli Muhammed Rahim II (Feruz) sarayinda aldin kátip soń mirzabasi waziypalarin orinlaǵan.Katiplik ónerin jaslarǵa uyretip , 50 den artiq shákirtke ustazliq etken.Muhammed Panoh Qudaybergen Muhkron diywan , Muhammed Yusuf Tarro diywan (ataqli muzikashi hám nama dóretiwshi-Matyusuf Xarrotovtiń ákesi) Muhammed Rasul hám basqalar usilar qatarinan .Rossiya Xorezmdi basip alǵannan soń Komil Xorezmiy Feruzshah sarayinda diywanbegi lawazimina tayinlanadi. Kamil Xorezmiy baspaxana dúziwshilerdiń tiykarshilarinan biri. Oniń háreketleri hám shókemlestiriwshiliginde 1870-jili Muhammed Rahimxanniń ǵamxorliǵinda Xiywada baspaxana shólkemlestirilgen.Bul baspaxanada Nawayiniń “Xamsa”si birinshi baspa qilinǵan. Oniń ǵazelleri, muxammes , musaddas , másnawiy , rubayi , qasida hám basqa janrlarda dóretken shiǵarmalari 3680 bayttan ibarat bolip arnawli diywan formasinda dúzilgen edi.Biraq bul diywanda shayirdiń “Baxri tavil” shiǵarmasi orin almay qaladi.Komil Xorezmiy muzikaniń úlken bilimdani hám nama jaziwshi sipatinda Xorezm maqamlarina nota jazip qaǵazǵa túsirgen sazende hám atqariwshi da edi.Ol nama jjazǵan Xorezmniń “Rost” maqami , “Murabai Komil” , “Peshravi Peruz” hám basqa namalar elege shekem bahali esaplanadi.Komil Xorezmiy sheber awdarmashi sipatinda da ataqli bolǵan.Ol Huseyin Voiz Koshifiydiń “Latoif uz-zaroif” shiǵarmasin parsi-tájik tilinen ózbek tiline awdarma qilǵan.Komil Xorezmiy insanlar ómirinde ózge xaliqlardiń tili hám mádeniyatin úyreniw úlken áhmiyetke iye ekenin ayriqsha atap ótken.oniń shólkemlestiriwshiliginde 1884-jili Xorezmde birinshi rus-tuzem mektebi dúzilgen.Oniń shiǵarmalarinda insaniyliq , aǵartiwshiliq , tálim hám tárbiyaniń basqa bir Qatar ideya hám máseleleri bas tema bolǵan.Soniń ishinde shayir óziniń “Kamol” ǵazelinde ilim , aǵartiwshiliqti ullilap , ilimli , ónerli adam bárhá el húrmetinde boliwin jazadi.
Emаs kishigаbu dunyodаmulk-mol kаmol,
Husulu ilmu hunar keldi bezаvol, kаmol.
Kаmol bergusidir sózgаshuhrаtu tа’sir,
Bu qushgаqilgаli pаrvoz pаrrubol kаmol
Kamal Xorezmiy adamlar arasinda jaqsiliq tuqimlarin shaship, lawazimǵa , bayliqqa berilip maqtanbawshiliqqa shaqiradi, olardi iymanli ,insapli boliwǵa úndeydi.ol óziniń “Ey kewil” ǵazelinde dunya adalatsizliǵI , nahaqliǵI hám keri islerden naliydi.Eger dunya jaman bolmasa , nege aqmaq ,jaman insanlardi ullilap quwantirip , danani zar etip , qapa etedi dep juwmaq shiǵaradi shayir.
Bólmаsаgаrdunu suflаdósti gаrdun ey kóngil,
Negаdunni shod etаr, dononi mаhzun, ey kóngul.
Ilim aǵartiwshiliq jirshisi bolǵan Komil óz zamaninda ilim qádirine jetpegen dunyani lánetleydi, ol ilim áleminde Aflotun bolsada qadrlenbegen ilim aǵartiwshiliq adamina álem menen ashinadi
Chun fаlаk nodon nаvozu, xаsm donodur, ne sud,
Donish iqlimidаbólsаng gаr Fаlotun, ey kóngul.
Uliwma aytqanda Kamil Xorezmiy dóretiwshiliginde insane hám insaniyliq , oniń qadr-qimbati .Shayirdiń ómir hám dóretiwshilik joli jas awlad kamalatinda órnek hám úlgi .
Maqtumquli Firaǵiy (1733-1793) Xiywa xanliǵI aymaǵinda jasap dóretiwshilik qilǵan túrkmen xalqiniń ulli shayiri hám ulamasi.Ol Túrkmenstanniń Hajigayshan degen jerinde tuwilǵan.Ákesi Dawletmamed Azadiy óz dáwiriniń ataqli shayirlarinan bolǵan.Ákesi tásirinde dóretiwshilik sana tez ósip barǵan.Maqtumquli dáslep awil mektebinde soń Xiywa, Buxara , Andijan medreselerinde tálim alǵan. Túrli pánler menen bir qatarda zergerlik ónerin de puqta iyelegen .Ol Azerbayjan,EranAwǵanistan,Hinsdistan siyaqli mámleketlerdi gezip shiǵadi.Orta Aziya ,Eran Azerbayjan úlkeleri folklorin qiziǵip úyrenedi.Nizamiy Ganjawiy , Alisher Nawayi , Firdawsiyler jaratqan kórkem sóz úlgilerinen oqiǵan Maqtumquli keleshek awladlarǵa úlken ádebiy-kórkem miyras qaldiradi.Maqtumquliniń dóretiwshilik miyrasi 20 miń qatardi quraydi.Ol muhabatti, mártlik , jaqsiliqti , ádalat, insap diyanatti , iyman isenimdi jirlaǵan xaliqshil shayir . Shayir sol dáwir qirǵin uriislarinan naliydi.Ol xaliqlardi birlik , biradarliq , tinshliqqa , insapli boliwǵa shaqiradi.Buni Maqtumquliniń “Tursa kerakdir” qosiǵinan keltirilgen bir neshe qatarlarda aniq kóremiz:
Qаrdoshlаr, kun-kundаn bаttаr bólmoqdа,
Yil-yildаn bаlolаr kelsаkerakdir.
Sharob ichgan, zino qilgаn jahondа,
Shunday mashhur bólib tursаkerakdir.
Musulmon qаrdoshlаr, dónmаng bu yóldаn,
Kechаrsiz sirotdаn-ul nozik qildаn,
Dаjjol kelаr derlаr bir necha yildаn,
Olаmgаbir ǵаvǵo solsаkerakdir.
Maqtumquli xaliq ruwxiyati sińdirilgen sonday namalar jaratadi, bular uliwma túrkiy ádebiyattiń biybaha úlgileri sipatinda qádirlenbekte.”U nimadir” , “Boshladi”, “Gózalsan”, “Turkmanninng”, “Kózim tushdi”, “Elingni”, “Ayrilma“ siyaqli qosiqlar usilar qatarinan. Maqtumquli óziniń ótkir satiric demi , xaliqshil shiǵarmalari , qimbatli násiyatnamasi menen jillar asip xaliqlardiń súyikli shayiri bolip kelmekte .
XVIII ásir hám XIX ásirdiń birinshi yariminda Buxara ámirligi aymaǵinda da pán , ádebiyat hám mádeniyatqa múnasip úles qosqan alimlar ótken .Abdurahman Tóle XVIII ásirde jasaǵan buxarali munajjim hám tariyxshi alim esaplanadi.Ol Abulfayzxa dáwiri (1711-1747) de jasap kóp tariyxiy waqiyalardi óz kózi menen kórgen hám “Tariyxi Abulfayzxan” shiǵarmasin jazǵan .Bul shiǵarma Orta Aziyaniń XVIII ásirdiń birinshi yarimina tiyisli qimbatli maǵliwmatlar beredi.Bunda Ashtarxaniyler mámleketiniń óz-ara urislar kúsheyip ketken hám Eran shahi Nadirshahtiń basqinshiliq urisi nátiyjesinde kriziske júz tutqan dáwiri haqqinda gúrriń qilinadi.Shiǵarmada bunnan tisqari Rajabxan basshiliǵindaǵI ǵarezsiz Samarqand bekliginiń júzege keliwi., Zarafshan aymaǵI hám Shahrisabzda bolip ótken kóterilisler hám olardiń sebepleri haqqinda da qimbatli maǵliwmatlar bar. Muhammed Yaqub Kenja Ibn Ali Mirza Buxariy (shama menen 1771-1831) óz dáwiriniń iri tariyxshi alimlarinan bolǵan . Ol manǵitlar dinastiyasiniń ekinshi húkimdari Daniyolbiy ataliq (1758-1885) diń uli.Muhammed Yaqub “Gulshan ul-muluk” (“Patshalar gulshani”) shiǵarmasin jazadi. Shiǵarmaniń birinshi bóliminde Buxaraniń tariyxi , oniń húkimdarlar shejiresi bayan etilgen.Ekinshi bóliminde bolsa Orta Aziyaniń XVIII ásir XIX ásir baslarindaǵi dáwiri tariyxi óz kórinisin tapqan Usi ásirdiń aqirlarinda Muhammed Sharif tárepinen dúzilgen hám tariyxiy waqiyalar jilnamalarin ózinde sáwlelendiriwshi “Tadj-at-tavorix” shiǵarmasi qimbatli dalillerge bay kitap esaplanadi. Kitapta waqiyalar rawaji Shayboniylerden baslanip XVIII ásirdiń sońǵI dáwirleri menen juwmaqlanadi.XIX ásirdiń birinshi yariminda jazilǵan Muhammed Yaqub Kenja Ibn Ali Mirza Buxariydiń “Fathnomayi sultoniy” tariyxiy shiǵarmasinda saliqlar reformalari, Xitay-qipshaqlardiń qozǵalańlari hám 1826-jildaǵI siyasiy waqiyalar haqqinda qiziǵarli maǵliwmatlar berilgen.”Muntaxab ut tavorix “ (“Jilnamalar toplami”) 1843-jili tariyxshi alim Muhammed Hákimxan tóra Masumxon Tóra uli tárepinen jazilǵan tariyxiy shiǵarma esplanade. Onda payǵambarlar haqqinda ráwiyatlar áyyemgi Eran, Arab xalifaliǵi, Samaniyler,Saljukiyler, Xorezmshahlar, Mangollar, Temuriyler hám Boburiyler dáwiri taiyxinan qisqasha maǵliwmatlar bergen.Bul kitapta Buxara hám Qoqan xanliqlariniń júzege keliwinen baslap XIX ásirdiń 42-jillarina shekem bolǵan dáwir tariyxi óz kórinisin tapqan. “Masumxan Tóra uli shiǵarmada óziniń Rossiyaǵa arab mámleketleri hám Eranǵa qilǵan sayaxatlarinan da keltiredi.”Muntaxab ut-tavorix “ shiǵarmas XIX ásirde Orta Aziyadaǵi bar blǵan sotsialq-siyasiy dúzim hám mádeniyatti úyreniwde júdá áhmiyetl derek esaplanadi.Shiǵarmaniń ózbek tline awdarma qilinǵan nusqasi Abiw Rayxan Beruny atindaǵI Shi’istaniwshiliq institutinda saqlanbaqta.(Inv .594).Bul dáwirde kórkem dóretiwshilik tarawinda da aldińǵ pikirli hám danishpan oyshllar qálem tebretken .Sonińishinde ózbek hám parsi-tájik tillerinde d’retiwshilik qilǵan Mutribiy “Tazkirot ush –shuaro “ kitabinda kórkem dóretiwshilik penen shuǵillanǵan 320 dan artiq shayir hám jaziwshilardiń atlarin tilge aladi.Biraq olardiń basip ótken dóretiwshilik jollari haqqnda jeterli magliwmatqa iye emespiz.XVIII ásirdiń ekinshi yarimi hám XIX ásirde jasap dóretiwshilik qilǵan Vola . Ol shama menen 1786-1793-jillarda Buxara ámirligine qarasli Jańa qorǵan aymaǵinda tuwilǵan .Vola kózi ázzi bolsada , ayriqsha kúshli aqil , qábilet hám jaǵiml dawis iyesi bolǵan.Shayir ámirlikti qaltiratqan qipshaqlar qozǵalańI (1821-1826) ǵa tuwri kóz benen qaraǵan. , xaliq basina túsken qiyinshiliqlardi ol menen birge keshirip , olardiń huqiqlarin qorǵaw qilǵan hám aldińǵI pikirleri ushin hákimler tarepinen quwdalawlarǵa ushraǵan .Vola ózbek hám parsi –tájik tilinde eki diywan dúzgen bolsada ol házirge shekem tabilǵan emes .Ol qosiq hám ǵazellerinde ulli insanity páziyletler haqiyqiy, pák muhabatti jirlaydi.Buni biz Nawayi, Mahzun, Hafiz ǵazellerine jazǵan muxammeslerinde jánede jarqinlaw kóremiz . SHayir Vola 1872-1873-jillarda jarliliq hám qiyinshiliqlarda dunyadan ótken.
XIX ásirdegi ózbek hám tájik ádebiyati tariyxinda salmaqli orinǵa iye bolǵan , biraq dóretiwshiligi jeterli dárejede úyrenilmegen shayir hám táwip Haziq esaplanadi . Ózbekistan Shiǵistaniwshiliq institutinda Muhammed Husayin Bulǵariy tárepinen dúzilgen “Marsad ut-Tasonif” atli (“Toplamlardi úyreniw orni”) antalogiyada Orta Aziya hám Eran shayirlarinan jáne bir tpariniń , usi qatardan shayir Haziqtiń da ózbek hám tajik tillerinde jazilǵan 3354 qosiǵi bar .Bunnan tisqari Haziqtinń bir neshe ǵazel hám qasidalari 1820-1821-jillarda namanganli shayir Fazliy tárepnen Qoqanda dúzilgen “Majmuat ush-shuaro” (“Shayirlar anjumani”) qoljazba shiǵarmasinda da ushiraydi .Oniń ózbek hám tajik tillerinde jazilǵan qosiqlarinan dúzilgen toplam Rossiya Pánler akademiyasiniń S.PeterburgtaǵI Shiǵistaniwshiliq institutiniń bóliminde nomeri 470 S sanli hújjette saqlanadi .Haziqtiń negizgi ati Junaydulla bolip , Hiratta tuwilǵan , Tuwilǵan hám ólgen jillari belgisiz , ólimi 1843-jil dep shamalanadi.Shayir 1799-1800-jillarda Hirattan Buxaraǵa kelgen Buxarada uzaq jasaw imkaniyati bolmaǵanliǵinan 1820-jili Qoqanǵa , ol jerden Xiywaǵa soń jáne Qoqan , Buxara hám ómiriniń sońǵI jillarin Shahrisabzda ótkergen .Bul sarsanliqlar arziw-háwes sebepli emes , balki ómir itiyajlari hám sharasizliqtan edi.Hoziq Amir Nasrulla adamlari tárepinen Shahrisabzda óltirilgen .Shayirdiń shuqir insaniyliq ideyalar menen suwǵarilǵan qosiqlari , názik talǵam menen jazilǵan ǵazeller uzaq jillardan beri súyip oqiladi hám jaǵimli namalarda aytiladi.Olarda miynetkesh xaliq taǵdirine ashiniw , ayrim zalim baylar hám qanxor tórelerge jek kóriwshilik kórinedi.Aqsúyekler hám saray ámeldarlari zerler ishinde kómilip jatqan bir waqitta tiykarǵı bayliqti jaratiwshi miynetkesh xaliq : diyqanlar , ónermentler ,alim hám shayirlar ashliq hám jarliliqta jasap atrǵan dáwirdiń jerkenishli táreplerin aship bergen shayir altinniń ómirde qanday kúshke iye ekenin ayriqsha kórkem sheberlik penen hám ótkir kinoyalar menen súwretleydi.

Metаvon bo zаr xudoro ham zi hud hushnud soxt,

Zаr Xudoro chun hush oyad bаs shi harfi digаr аst.
Gаr nаdorаnd аhli dunyo chаshm bаr zаr аz chi ró
E’tibori Hoziq аz eshik oǵosi kаmtаrаst.
M аz m u n i:
Oltin orqаli xudoni ózingdаn ham xursаnd qilishing mumkin,
Oltin xudogаham yoqqаndаn keyin boshqa gаpning nimаhojаti bor.
Аgаr dunyo аhli oltin orqаli qаrаmаgаnidаne sаbаbli,
Hoziqning e’tibori eshik oǵаsinikidаn ham pаst bólur edi
Hoziqtiń tajik tilinde jazilǵan iri epikaliq shiǵarmasi “Yusuf-Zulayha” dástaniniń jeti qoljazba nusxalari bizge shekem jetip kelgen .Bul dástan 1905-jili Tashkent qalasinda litografiya usilinda basilip shiqqan. Hoziqtiń meditsinaǵa tiyisli jazǵan qoljazba shiǵarmalari da bar bolip .Bul dáwirde tariyxiy kórkem shiǵarmalardi ózbek tiline awdarma qiliw máselesinde de ayrim bir ámeliy isler qilinǵan .XIX ásidiń 30-jillarinda Shahrisabz bekliginde shayir Xiromiy hind hám parsi ádebiyatinda ataqli bolǵan “Chor Darwish” hám “Totinama” gúrrińlerin ózbek tiline awdardi.
Babarahim Mashrab .Ózbek milliy mádeniyasti oraylarinan biri bul Qoqan qalasi edi.Bul jerde XVIII –XIX ásirdiń birinshi yariminda ilim áleminde ati dunyaǵa ataqli bolǵan ulli oyshil hám shayirlar jetisip shiǵadi.XIX ásirde Qoqan xani Omarxan (1810-1822) hám oniń ómirlik joldasi Nadiraniń belsendi háreketi sebepli Qoqan qalasi ilim-aǵartiwshiliq orayina aylandi, bul jerde Qoqan ádebiy ortaliǵi payda boldi. XVII ásirdiń 2-yarimi hám XVIII ásir baslarinda jasap dóretiwshilik etken talantli hám qozǵalańshi shayir Babarahim Mashrab (1640-1711). Ol Namanganda tuwilǵan. Jeti jasinan ataqli sheyx Molla Oxund qolinda tálim alip xat sawatin shiǵarǵan. 15 jaslainan Qashqarda ataqli sheyx Ofoqxoja qolinda jeti jil sufizm ilimin iyeleydi.Soń kаnizeklerden birewin súyip qalǵаni ushin Ofoqxojа dárgayinаn quwilаdi. Yarkentke, ol jerdаn Xótаnǵа, soń Ǵuljаǵа barǵаn. Mashrab Ǵuljаdаn Qаshqаrǵа qаytаdi. Soń Ofoqxojа tapsiriǵi menen Tashkentke hám jánа Ofoqxojа aldinda, onnаn keyin óz anа jurti Nаmаngаnǵа keledi. Solay etip, 18 jil dаwamindа joqaridа atlаri tilge alinǵаn jurtlаrdi gezgаn Babarahim Mashrab Yemen, Hindiston, Dаkаn (qala), Isfаxan, Hirat, Mаshhed, Mekke, Mаdinа, Halаb, Sheraz, Sham, Rum, soń Buxara, Tashkent, Shahimаrdan, Аwǵanistandаǵi Shibirǵan, Аndxóy kibi jerlerde de boladi. Buni Ózbekistan FА Shiǵistaniwshiliq institutindа sаqlаnip atirǵan 9968-nomerli qoljazbа tiykarlаp beredi. Ondа Mashrabtiń «Kimyo» shiǵarmasinan 16 ximiya (bab) hám «Mаbdаi nur» kitabinаn ekinshi dа’pteri, soń shayirdiń 71 ǵа’zzelli, 7 muxаmmesi hám bir musаddаsi berilgen. Shayir Mashrab dóretiwshiligin úyreniwde joqaridа aytip ótilgen 9968-nomerli qol jazbаdаn tisqari Shiǵistaniwshiliq institutindа sаqlаnip atirǵan basqa bir qаtar derekler, solardan, «Tаzkirаi fаhmiy», «Muntаhаb аt-tаvorix» (Muhammed Hа’kimxan tóre shiǵarmasi) hám Mashrab zаmanlasi, ol menen birge bolǵаn Ishaq Boǵistoniydiń «Tаzkirаi qаlаndoron» shiǵarmasi oǵadа qimmаtli. Mashrab qosiqlаrindа ózi jasaǵаn dа’wir húkimranlаriniń miynetkesh xalqqа qarsi qаrаtilǵаn siyasаtin, baylаr, а’meldar tóreler hа’m shаlаsаwat mollаlаrdiń hiyleleri, óz basimshаliqlаri, uliwma ortа а’sir zuliminiń bársha illetleri pash etiledi. Xalqtiń awir turmisli awhalinа аshinаdi. Shayir «Devon»i nа kirgen tómendegi qatarlаr buǵan ayqin misali.
Dili tiǵi sitаmdin, porаbólǵon xalqni kórdim,
Tаni dаrdu аlаmdаn yorаbólǵon xalqni kórdim,
Kózi vаqti sаhal sаyyorаbólǵon xalqni kórdim,
Muhаbbаt dаshtidаovorаbólǵon xalqni kórdim,
Junun tuǵyon etibdur har birisi bexabar tanho.
Yoki: Qаddi mehnаt toǵidin xam bólgаn ey bechoralаr,
Bаǵri vаxshat tiǵidin yuz porаham yuz yorаlаr
Kórmаgаn umri ishindаbir dаmi bir yaxshi kun,
Tiyrаǵаmdin dildаdoǵ, ham kózlаri giryonаlаr.
Ishaq Baǵistaniydiń «Tаzkirаi qаlаndаron» shiǵarmasinda berilgen shayir Mashrabtiń zamanlasi Suwpi Allayar menen bolip ótken qisqa sáwbeti úlken áhmiyetke iye. Sálem-álikten keyin Suwpi Allayar shax Mashrabqa júzlenip deydi: " Ya Mashrabi diywana, shayirliq dańqińiz alemge jayilipti. Siz benen sáwbet ármaninde edim. Tańrim armanima jetkerdi. Xosh kelipsiz,!". Keyin shax Mashrab hám iyshan Suwpi oryasinda ajayip sáwbet bolip ótken.Gáp arasinda Masrab deydi: " Ya Suwpim, siz putkil ómirińiz dawaminda pul isirotqa húshamet qilmishsiz. Dozaq ta pulisorat qorqinishlarinan esaplanadi, doazq azaplarinan xaliq ruwqin lárzege salip atirsiz. Ya Suwpim, insap penen oylansa, dozaq penen pul bul dúnyada bar emespe? Perzenti adam ómiriniń baslaniwinan tap tamamlaniwina shekem basip óter joldiń ózi qil ústinde turiw; gardun hám zalimlar oniń basina jawdirar azap hám dártler, sansiz qorqinishlar dozaqtan kembe? Ya Suwpim, ayaqlarińiz astina bir názer taslań, pul hám dozaq sonda bar". Iyshan Suwpi Mashrapqa deydi: Ya Mashrabi mazjub, gúnaǵa batpań. lla taala Behisht hám dozaqtisadiq hám kápir bendeleri ushin jaratqan. Kápir bendelerdi bul haqiyqattan abaysizlandiriw biz hám siziń ushin hám pariz, hám qariz". Sonda shax Mashrab deydi: " Ya Suwpim, eger haqiyqat etiler bolsa, dozaq ara bárshe gúnalar túsip,sol waqitta basarǵa jer qalmas, azap malikalari bolsa óz jumislarininiń ústinen shiǵalmaslar. Beyish bolsa bos qalar. Keliń denede jan bar eken sol jariq dúnya táshwishleri barisinda jismija qiliwimiz kerek".
Babarahim Mashrab 1711- jilda disizlikte ayiplanip, Balx hákimi Maxmudxan tárepinen asip óltiriledi. Shayir Maxmut (XVII ásir aqiri-1844). Olóz dáwiriniń iri satirik shayiri edi. Ziyalilar shańaraǵian bolǵan Mahmurdiń atasi Molla Shermuhammed medresede muxandislik qilǵan. Akmal laqabi menen qosiqlar jazip, dóretiwshilik jumislar menen de shuǵillanǵan. Maxmurdiń tiykarǵı ati Maxmut. Maxmur shayirliq laqabi. Ol atasi sabaq beretuǵin Mir medresesinde oqiǵan. Óz zamaniniń iri wákili bolip jetisti. Maxmur atasi Akmaldi orap alǵan ortaliq tásirinde júdá erte dóretiwshikikke berildi. Ondaǵi qábiletti sezgen saraydaǵilar Maxmurdi saray shayirina aylandiriwǵa háreket etken. Saray shayirlari oni masqaralap ústinen kúler edi. Shayir Maxmur ámeldarlar hám saray shayirlari menen kelise almay saraydan ketedi. Ol ómiriniń aqirina shekem kambaǵalliq hám mútájlikte Hapalak awilinda jasadi, dóretiwshilik etti hám sol jerde 1844-jili qaytis boldi. Oniń Hapalak qosiǵi oniń dóretiwshiliginiń joqari shińi bolip, oǵan úlken abiray alip keldi. Bul qosiqta shayQoqan xani Omarxanǵa múrájáát etip, xaliqtiń awir ekonomikaliq turmisin jeńilletiw, olardi ezip qoyǵan saliq hám hár qiyli tólewlerden azat etiwdi iltimas qiladi. "Hapalak" ózinde bir awil kórinisin sáwlelendirse, haqiyqattanda putkil Qoqan xanliǵindaǵi kópshilik xaliqtiń awir turmis sharayatin, kambaǵal diyqanlar shańaraǵiniń wayran boliwi kórinisin ádebiy boyawlarda keltirgen. Maxmur " Hapalak"tan basqa kóplep shiǵarmalar jazǵan. "Iyt baǵar qazi", "Haji Niyaz" , "Karimqul Mehter" , "Aǵam"(Abdulkárim Fazliy Namanganiy tuwrisinda hajv")"Hákim Tórebiy" hám basqalar solar qatarinda. "Aǵam" qosiǵinda shayir xushametgóy saray shayiri Maddah Fazliydi pash etse, "Qazi Muxammed Rajab tuwrisinda hajv" ta "adalat paspanlari" bolǵan qazilardiń ayyarliǵin, julǵishliǵin, eki júzliligin aship beredi.Shayir qazi Muxammed Rajabtiń basina oralǵan úlken sállesin masqaralap kúlip:
Buzib jumlа dаrvozаni sаllаsi,
Eshiklаrni vаyron qilur kаllаsi.
Mahmur hámeldar tóreler hám aqsuyeklerdiń insanǵa tán emes, jirkensh túrin hám olardiń jaramas kirdikarlarin ashiwda ádebiy usillardan, xaliq ádebiy til qurallarinan paydalanǵan. Atap aytqanda, "Hákim Tórebiy " de nadan, bilimsiz hám dámegóy táwiplerdi jirlar eken, ádebiy boyawlar qural menen Hákim Tórebiydiń túrin qis máwsimine uqsatip:: «Erur rаngi qish chillаsidаn sovuq» deydi. Juwmaqlap aytqanda, shayir Maxmur satira janrinan ustaliq penen paydalaniw tiykarinda ózi jasaǵan dáwirdegi turmis kemshiliklerin, adalatsizliqlarin keskin qaralaydi hám keyingi áwlad jaziwshi- shayirlari dóretiwshiligine tásir etedi.
Gulxaniy. Óziniń ati Muxammed Sharif bolǵan Gulxaniy XVIII ásir aqiri - XIX ásir basinda jasaǵan jaziwshi. Ol shama menen 1770-jillarda Dárwazda (házirgi Tájikstanniń Tavildara rayoni) kambaǵal shańaraqta dúnyaǵa kelgen. Baslanǵish tálimdi awilinda aladi.Ol kóplep jazba ádebiy shiǵarmalardi oqip shiǵadi. Xaliq awiz eki dóretiwshiligin úyrenedi. Gulxaniy awir ekanomikaliq qiyinshiliq sharayatinda jasaydi. Mútájlik oni Ferǵanaǵa alip keledi. Namanganda márdikarliq qiladi hám sol menen oqiwdi dawam ettiredi. Bul jerden xanliq orayi Qoqanǵa ótedi hám sol jerde qonim tabadi.Finansliq qiyinshiliq shayirdi Qoqanda da tárk etpeydi. Ol hátte monshada ot jaǵiwshi bolip isleydi. "Gulxaniy" laqabi sonnan qalǵanliǵi múmkin. Biraq "Majmuai shuaro"shiǵarmasinda jaziliwinsha shayir kewili janip, júreginde oti bar bolǵani ushin "Gulxaniy" laqabin qollaǵan. Gulxaniy Qoqan xani Alimxan sarayinda bolsada, awir jaǵdayda edi. Omarxan húkimdarliǵi dáwirinde de shayirdiń ómirinde ózgeris bolmadi. Sol tárizde ol XIX ásirdiń I yariminda kambaǵalliq hám mútájlikte dúnyadan ótti. Ol óz shiǵarmalarinda zaman illetleri, húkimran sheńberlerdiń xaliqqa ótkergen zulimi hám awir turmis jaǵdayin sheberlik penen aship bergen. Buni shayi óziniń turmis qiyinshiliqlari hám azaplari timsalinda kórsetedi. Ol " Bideh" ("Bergil") dep atalǵan tajik tilindegi qosiǵinda óziniń náwker sipatinda xizmet qilǵan waqitta kemsitilgen hám qorlanǵanin tómendegishe súwretleydi:
«Hazratim, ochlikdаn óldim, yegаni non ber mengа»,
dep baslaydi hám: «Nаvkаring ochlikdаn ólsа, negа xаyfing
kelmаgаy?!» dep xanǵa múráját etedi.
Gulxаniy saray ortaliǵinan naraziliq keypiyatin hám bul ortaliq shayirǵa biytanis ekenligin sheberlik penen keltiredi:
Hunar har chаnd metаrovoаd аz har аngushtam,
Ey bаxti norаso kore sаdorаd bаr zor аngushtam.
M а’ n isi:
Har bir bаrmaǵim ushinan óner tamip tursada,
Lekin men sonday baxitsizban,barmaqlarim altinnan júdá uzaq turadi.
Gulxaniyge úlken húrmet hám abiray keltirgen shiǵarma sózsiz "Zarbulmasal" esaplanadi. Xaliq awizeki dóretiwshiligin tereń úyreniw hám oqiw tiykarinda joqari sheberlik hám ádebiy usilda jazilǵan bul shiǵarmadaǵi hár bir timsal ózi bir ǵarezsiz shoǵarma esaplanadi.Shiǵarmadaǵi "Maymil menen najjor","Túye menen botalaq","Tasbaqa menen shayan"timsallarinda ádep ikramliliq.hám ilimiy pikir hám mánisler úlgi bolarliqtay etip berilgen.Jaziwshi shiǵarmadaǵi Japalaqqus,Bayiwli,Kórqus,Húthút,Kulonkir sultan,Shoranul,Malik shohin hám Kardanlardiń bir biri menen quda-qudaǵay boliw processinde aytqan gáp sózleri , timsal -maqallari hám gúrrińleri turmislik másele hám jumbaqlardi sheship beredi hám de ózi jasaǵan dáwirdegi social-ekamomokaliq hám siyasiy dúzim kórinisin jarqin kórsetedi.
Jahan atin Uvaysiy (1778-1845).XVIII ásirdiń II yarimi hám XIX ásirdiń I yarimindaǵi Qoqan mádeniy hám ádebiy ortaliǵi Jahan atin Uvaysiy hám Mahlarayim Nadiralarsiz kóz aldimizǵa keltirip bolmaydi.Jahan atin Marǵilan qalasiniń Shilduxtaran máhállesinde dúnyaǵa kelgen. Oniń shańaraǵi óz dáwiriniń aldinǵi hám ziyali shańaraǵi bolǵan. Atasi ózbek hám tájik tillerinde dóretiwshilik qilǵan.Anasi Shinnibibi mektepdar bolǵan. Aǵasi Axun Hafiz de óz dáwiriniń ataqli mádeniyat hám kórkem óne rxizmetkeri bolǵan. Uvaysiy shańaraǵinda oqip sawat shiǵarǵan.Oniń ómirlik joldasi marǵilanli kásib Hajixan júdá erte ólip ketken.Jesir qalǵan Uvaysiy qizi Quyash hám balasi Muxammetti ózi tárbiyalaǵan. Shańaraqtaǵi ortaliq tárbiyasi tásirinde qosiq jaziwǵa háwes Uvaysiyde júda erte baslanǵan. Ol keyinshelli Alisher Nawayi,Lutfiy,Babur,Fizuliy,Hafiz,Jamiy dóretiwshiligi menen jaqinnan tanisadi hám olardi qunt penen uyrenedi.Omarxan Marǵilanǵa hákim bolǵan waqitlarda (1806-1807) Uvaysiy el arasinda shayira sipatinda tanilip bolǵan edi. Ondaǵi qábilet Nadirani ózine tartti.Nadira Omarxan Qoqan xani bolǵannan keyin oni arnawli jarliq penen paytaxtqa alip keledi. Sarayda ol kóplep jas shayirlarǵa ustazliq qiladi.Uvaysiy menen Nadira ortasinda bekkem dóretiwshilik sheriklik ornadi. Mirza Karim óziniń "Mahlarayim" ramaninda bul doslarsha sheriklikti tómendegishe ańlatadi:"Jahan atun beklik dárgayina keldi de,Mahlarayim menen bir kóz benen qas bolip qaldi". Maǵliwmatlarǵa qaraǵanda Uvaysiyden 4 lirik diwan miyras qalǵan. Sonday-aq shayira 3 dastan jazǵan. Biraq bular bizge shekem jetip kelmegen yáki elege shekem toliq emes. Óz PA shiǵistaniw instituti qoljazbalar fondinda 1837 nomer menen Uvaysiydiń toliq qoljazba diywani saqlanǵan. Shayiraniń "Karbalanama" yamasa "Shahzada Hasan", "Shahzada Hasan haqqinda dastan" hám toliq bolmaǵan "Voqeati Muxammed Alixan" siyaqli dastanlari mine usi diywanǵa qosip kóshirilgen. Diywan quraminda 269 ǵazzel, 29muxammes, 55 musaddas hám bir murab toplanǵan.Shayiraniń bárshe shiǵarmalari ózbek tilinde jazilǵan bolip,onda Nawayiniń 9 ǵazzeline, Fizuliydiń 3 ǵazzeline, Amiriydiń 5 ǵazzeline muxammesler bar.Uvaysiydiń qosiqlati xaliqshilliǵi menen ajiralip turadi.Ol xaliqqa jaqin turǵan dóretiwshi sipatinda ómiriniń aqirina shekem jasaydi. Sol sebepli Uvaysiy shiǵarmalarinda el-jurt dárti, hásiretleri bas tema boladi. Buni tómendegi qatarlardan bilemiz:
Dunyoni bukun dаvrilа dаvroni ǵаnimаt,
Kelturdi xаloyiqmiki mehmoni ǵаnimаt.
To bulbuli mаstonаsuxаnrezini bul dаm,
Аnvoyi jаhon boǵu gulistoni ǵаnimаt.
Umringni bаhoridаmuhаbbаtni suǵorgil,
Kuz mаrdumining giryai boroni ǵаnimаt.
Ochǵil kózing, e dil, kórаqol vаqti tаmosho,
Аyyomi jаhonning mohi toboni ǵаnimаt.
Zinnаt shayir (а), mámleket arbabi dadhax,V.P.Nаlivkin hám M.S.Nаlivkinalаr «Ocherki bitаjenshin osedlogo tuzemnogo nаseleniya Fergаni»atli kitabindа «Qoqanda eki shayira jasaǵan biriniń laqabi Zinnat, ekinshisiniń laqabi bolsa Mahzuna edi. Isendirip aytip atir ,olardan biri ashiq júz benen erkeklershe kiyinip xan sarayina keler eken hám oniń dadhax lawazimida bolǵan.Ekewinińde ǵazzelleri Omarqandiki siyaqli "Majmuat ush-shuaro" atli qosiqlar toplamina kiritilgen"-dep jazadi. Naivkinler sol shiǵarma A.Madaminovtiń izertlewi boyinsha bul qatarda "Zinnat" laqapli erkek haqqinda 16 qatardan ibarat másnawiy,shayirdiń bir tájikshe, bir ózbekshe qasidasi hám bir ózbekshe ǵazzeli berilgen. Qoqan xanliǵi tariyqinda házirshe belgili bolǵan hayal dadhaxlardan tek Qurbanjan dadxahti (18111907) bilemiz. Biraq Omarxan dawirinde dúzilgen "Majmuat ush-shuaro" atli toplamǵa oniń ǵazeli kiritilgenligin esapqa alsaq ol zamanda Qurbanjan jas qiz bolǵan edi. Zinnat kim boliwina qaramastan, oniń jazǵan qosiq hám ǵazzelleri mazmunli hám puxta bolǵan. Bul qatarlar avtorlarinan biriniń jeke kitapxanasinda bir qoljazba bayaz kitap bar. Oǵan Zinnattiń" Baxru adep..." sózleri menen baslanatuǵi qosiǵi kiritilgen. Bunda ol insandi ullilaydi,ádep haqqinda filosofiyaliq pikir júrgizedi, turmista bar bolǵan qarama-qarsiliqlar haqqinda aytip, olardiń qashandur sheshiliwine úmit etedi, xaliqti bolsa quyashqa uqsatadi. Álbette, bir qosiq penen shayirǵa toliq baha beriw qiyin. Biziń ádebiyattaniwshilarimiz keleshekte Zinnattiń kimligin, oniń jańa shiǵarmalarin tawip , oǵan múnasib baha beredi dep úmit etemiz.
Mahzada Begim (XIX ásir) - ózbek shayirasi.Oniń jasaǵan dáwiri hám ómirbayanina tiyisli maǵliwmatlar kem saqlanǵan. Mahzada Begimniń "Jahanaxitob" dep ataliwshi qosiǵi qoqanli aǵartiwshi shayir Ibrayim Dawran (1874-1922) bastirip shiǵaǵan "Ash'ori nisvon" ("Hayallardiń qosiqlati" ,ÓzPAshiǵistaniw instituti inv 16704) kitabina kiritilgen.Shayira bul qosiǵinda óz dáwiriniń hayal- qizlariniń ayanishli ómiti, olardiń huquqsizliǵin súwrelep,ózi jasap atirǵan dúzimniń adalatsizliginan arz etedi.
Mahzuna.Mehriyban molla Bashman qizi (XIX ásir) ózbek shayirasi. Oniń ómiri hám iskerligi haqqinda toliq maǵliwmat joq. Fazliydiń "Majmuat ush - shuaro" shiǵarmasinda Mahzuna haqqinda bilay delingen: "Ol aql oyda Zebunisaday jalǵiz bolip, Qoqanniń belgili shayiralarinan. Bir ay júzliniń laqabi Mahzuna bolip,...Men nátaban turli oy-pikirler menen oǵan qanday ǵazzeller jibermeyin,ol páriy júz maǵan,hár baytima gáwharday pák juwaplar qaytarar edi.".Mahzunaniń diywani haqqinda ayirim maǵliwmatlar bar bolsa da, ele bul diywan tabilmadi.Mahzunaniń ayirim ǵazzelleri qoljazba bayazlarda ushiraydi.
Mushtariy. Saodat (1810, ólgen waqti belgisiz)- ózbek shayirasi. Qudayarxan sarayinda katiblik ,múnshiylik qilǵan.Qosiqlarinda adamlardi jaqsiliq kemtarliq,páklik hám adalatqa shaqiradi.Jahil hám qatal adamlardi jaman kóredi.Oniń doretiwshiliginde dastanshiliq hám qissaxanashiliq jetekshi orinda turadi.Shayiraniń xaliq awizeki dastani awizeki ádebiyatindaǵi "Arzigúl" dastanina mazmunan jaqin.Mushtatiydiń "Jailai Dilaram" dastani hám xaliq qosiqlari usilinda ǵazzeller bar.
Mahlarayim Nadira.(1792-1842)- ózbek shayirasi. "Kamila" hám "Maknuna" laqaplari menen qosiqlar jazǵan.Atasi Andijan hákimi Rahmanqulbiy miń qáwiminen ,Qoqan xani Alimxanniń dayisi.Alimxan úkesi Omarxanǵa Marǵilan hákimligin beredi hám 1808-jilda Nadiraǵa úylendiredi. Nadira usi shańaraqta qosiq jaziwdi úyrenedi. Shayira Uvaysiy menen tanisip,oni jas balalar hám kanizekletin oqitiw ushin muallima sipatinda sarayǵa shaqiradi. 1892-jili Omarxan qazalanip,oniń 14 jasli uli Muxammed Alixan taxtqa otiradi. Nadira bul imkaniyattan paydalanǵan halda mádeniyat hám kórkem ónerdi rawajlandiriwǵa urinadi.Oniń zamanlasi ,saray shayiri Hajar bilay deydi: " Omarxan óliminen soń bul iffat sadafiniń injusi Ferǵana,Tashkent, Qojent, Andijanám basq qalalarda pazillar, alimlar, hattatlar,naqqashlardi óz xizmetine shaqirip keldi". Nadira bir neshe kitaplardi kóshirttirdi hám shayirlardi jańa-jańa diywanlar, shiǵarmalar, dastanlar jaziwǵa iytermeledi. Diywanlardiń shirayli jaziliwi, sirtiniń bezetiliwin shayirdiń jeke ózi kózden ótkerip turdi. Ol jaqsi katiplerge altin qalem,gúmis qalemdan berip, olardi "Zarrin qalem" lik lawazimina kóterdi.Nadira bazarlar,meshit,medreseler,saraylar qurilisina itibar berdi.Úlken góristandaǵi "Medreseyi shelpek", Taǵshiliq rastasindaǵi "Mahlarayim medresesi", "Dahmayi shahon" di da Nadira qurdirǵan. Amir Nasrulla 1842- jili Qoqanǵa bastirip kirip, oni taladi. Sultan Maxmudxandi, oniń aǵasi Muxammed Alino, Nadirani hám bir neshe aqsúyeklerdi óltirdi.Nadiraniń ádebiy miyrasi ideyaliq-korkemlik ahmiyeti jaginan qosiq jaziw óneriniń ajayip úlgisi. Nadira qosiǵin tiykarinan lirika quraydi. Ol muxabbat, sadaqat hám opa jirshisi. Ol shiǵis hayal- qizlariniń dártlerin jirlaydi.Oniń ózbekshe hám tájikshe ǵazzelleri 5,7,9,13 hátte 18 baytli hajm hám aruzdiń túrli vaznlerinde jaratilǵan.Oniń ǵazzelleriniń tiykarǵı bólimi 7-9 baytli. Nawayi,Fizuliy, Bedil ǵazzellerine muxammesler qosti. Óz ǵazzellerinde kóbirek "muqarrar" (sózdiń takirarlanip keliwi) hám "qos muqarrar" usillarin qollaydi. Shayiraniń shiǵarmalarinda talmeh,majoz,tasbeh,tazot,tashxis, intiq siyaqli korkem qurallar shebelik penen qollanǵan. Oniń lirik gazzelleri tereń mazmunliliǵi, insaniyliq temalari menen sol dawirdegi aldinǵi ideyalardi sawlelendiredi.Nadira tajik tilinde de gazzel,qosiq jazadi. Olar hám mazmun , hám korkemlik tarepten ózbek tilindegi gazzellerdey joqari jazilǵan bolip,shayira doretiwshiligin jane de keń hám toliq úyreniwde ulken ahmiyetke iye.