Tariyx fakulteti

ARXITEKTURA HÁM KÓRKEM ÓNER
Orta Aziya xanliqlarinda XVIII–XIX аsirlerde xojaliq túskinlikke júz burip baratirǵan hám xaliq turmisi barǵan sayin kambaǵallasip baratirǵan bolsada, arxitektura hám kórkem óner rawajlaniwinda bir qatar úlgili jumislardiń ámelge asirilǵanina gúwa bolamiz.Bul dáwirde qurilǵan úlken hám gózzal arxitekturaliq estelikler házirgi kúnde de hár qanday adamniń diqqatin ózine tartadi. Buxarada pútin estelik retinde rejelestirilip ámelge asirilǵan ajayip arxitekturaliq ansambli-Registanniń kún batisi tárepinde 1712-jilda qurilǵan Balaháwiz meshiti sol dáwirdiń eń iri qurilisi bolǵan. Húkimdar saraylari.meshitleri watanǵa s hiǵariw shólkemleri mákani bolǵan Ark qurilis kompleksi hám XVIII-XIX ásirlerde qurilǵan. XVIII аirdiń II yarimi XIX аsirdiń I yariminda arxitektura tarawinda xorezmli ustalar jetekshilik qilǵan. Sol dáwir estelikleri arasinda ajayip saray kompleksleri : Xazarasptaǵi Rahmanquli inaq sarayi, Kórinisxana, ásirese diqqatqa ilayiq. Bul imaratlar sirti naǵisli sapal plita (kashin)lar menen bezetilgen. Bul sapallardan toq kók reń ústine jasil hám aq gúllerdiń bir-birine oratilǵan súwretleri suliw etip berilgen. Xanliq paytaxti Xiywa ásirese XVIII-XIX ásirlerde gúllep jaynadi. Qala eki bólimnen - Iyshanqala hám Diyshan qaladan ibarat. Qala orayinda jaylasqan Juma meshiti (XVIIIásir) -Orta Aziyaniń eń gózzal imaratlarinan esaplanadi. Sherǵazixan (1718-1720), Qutluǵ Murat Inaq medreseleri, Palwan Maxmut maqbarasi,Allaqulixan, Muxammed Aminxan medreseleri (XIX ásir) hám Tas háwli sarayi (1830-1838) ózine tán gózzal.Bul qurilislar Orta Aziya arxitekturasiniń ajayip estelikleri.
XVIII аirdiń II yarimi hám XIX аsirdiń I yariminda Qoqan xanliǵinda da arxitektura rawajlandi. Xanliq orayi Qoqan qalasinda, Marǵilan, Andijan, Namangan, Tashkent qalalarinda meshit,medrese, kitapxanalar quriladi.Imaratlardi bezetiw ushin gúl úlgileri keń qollanilip, pataloklarǵa boyawli naǵislar siziw, naǵislardi aǵashqa oyip saliw ádet boldi. Sol dáwirde úsh xanliqtada da joqaridaǵiday imarat quriw hám ónermentshilik óneriniń túrli jónelisleri rawajlandi. Bulardan tisqari, aǵash hám misqa oyip názik naǵislar saliw, sapal vashindi, qural-jaraqlar jasaw hám hár qiyli úy -ruwzger buyimlari, gezlemeler toqiw keń tarqaldi. Qoqan qalasi ózine tán estelikleri menen belgili. Bul menen Qoqan usi kúnge shekem saqlanip qalǵan tariyxiy arxitekturaliq estelikleri menen Samarqant, Xiywa, Buxaradan keyin 4-orinda turadi. Soniń ishinde Qudayarxan ordasi, Narbotabiy medresesi, adrasayi Kamal qazi siyaqli basqa onlap tariyxiy estelikler diqqatqa ilayiq. Kóplep tariyxiy arxitekturaliq estelikler uris, hawa rayi hám jer silkiniwleri sebepli buzilip wayranaǵa aylanadi yamasa joq bolip ketedi. Atap aytqanda , 1815-jilda Qaqanda júz bergen jer silkiniwi aqibetinde júdá kóp adamlar úyler astinda qalip nabit boldi.Ayirim orinlarda jerler jarilip ketedi. Bir neshe adamlar oǵan túsip nabit bolǵan. Jerden shiǵip,suw fantan bolip atilǵan. Jer 6 ay dawaminda silkinip turǵan
Teatr ónerinde masqarabazliq, qiziqshiliq, dar oyini, quwirshaqazliq siyaqli tamasha kórinisleri keń tarqalǵan.Máselen,Buxara ámirliǵiniń túrli qalalarinda XVIII-XIX ásirlerde Sayfulla Masxara, Zákir Masxara, Ergash Masxara siyaqli artistler "Rais", "Sútxordiń ólimi", "Kókistanli muǵallim","Murabbasi"siyaqli shiǵarmalardi saxnada sheberlik penen atqarǵan
XIX аirde quwirshaq teatriniń Shasaliq, Gafur, Halfarang (Qoqan), Arifjan quwirshaqbaz, Azim murin, Daniyar (Tashkent),Shamuhiddin Shaazimov, Tursinbay Abdujabbarov (Marǵilan), Siddiq Kalan, Jora Qayraq, Hamra Quwirshaqpaz (Samarqant), Zarip Misker, Sharif Sayyaq, Qari Haji ( Buxara), Qilish (Shahrisabz) hám basqalar usilarsiyaqli ustalar bolǵan.Xanliqlar aymaǵinda oyin óneriniń Ferǵana,Buxara, Xorezm hám Tawli usillari bar bolip, óz náwbetinde olardiń hár biri ózine tán janrlarǵa iye edi. Máselen, Ferǵana oyin óneri:, " Úlkenoyin","Keme oyin", "Yalla", Xorezm oyin óneri: " Maqam oyini", " Xanaki oyin", " Lázgi", " Yalla" "Zangbazi"lardióz ishine alǵan. " Taw oyin" kóbirek Ózbekstan aymaǵinda qubla xaliqlari mádeniyatina tán bolip, " Bes shapalaq", "Dastbaz" siyaqli usillardan ibarat edi.
Juwmaqlap aytqanda XVI–XIX аsirlarde Watаnimiz aymaǵindaǵi xaliqlar aymaqliq tarqaqliq, xojaliq hám ekonomikaliq túskinlik jaǵdayinda bolsa da, pán, mádeniyat rawajlaniwinda bir qansha jetiskenliklerge eristi. Bul menen olar jáhán mádeniyati hám civilizaciyasi rawajlaniwina múnásip úles qosti. Biraq XVII-XIX ásirlerde Orta Aziya hám ondaǵi mámleketler jáhán civilizaciyasi processinen shette qalaberdi, aldinǵi mámleketlerden arqada qaldi. Birinshi prezidentimiz I.Karimov xanliqlar tariyxina jańasha názer taslar eken, tariyxshi qániygelerge tómendegi sorawlar menen múraját qiladi: " Nege jáhánge Ahmet Ferǵaniy, Xorezmiy, Ibn Sina, Beruniy, Imam Buxariy, Amir Temur, Uliǵbek, Nawayi , Babur siyaqli ulli insanlardi bergen bul millet XVII-XIX ásirlerge kelip tap usi dáwirge shekem rawajlaniw dárejelerinen túsip qaldi? Nege sońǵi úsh ásir dawaminda basimiz qalaqliqtan shiqpay qaldi? Ata - babalarimiz qatti qarsiliǵina qaramay patsha Rossiyasiniń úlkemizdi ańsat basip aliwinda mine usi qalaqliqtiń da orni bolmaǵanba eken?.
Rasinda da,, XVII–XIX airler háhán tariyxina materialliq hám mádeniy rawajlaniw dáwiri bolip kirgenligi belgili. Atap aytqanda, Evropadaǵi bir qatar mámleketlerde islep shiǵariw sezilerli dárejede ósti, zavod- fabrikalar qurilip, jańa texnikalar menen úskenelendi, temir jollar qurildi, teńiz jollari ashildi, miynet ónimdarliǵi asti, adamlardiń materilliq hám mádeniy turmis dárejesi kóterildi.Orta Aziya xanliqlari mine usi jaqsi processlerden shette qaldi,qalaqliqqa júz burdi. Buniń sebepleri bar edi.
Birinshiden, ásirler dawaminda bir pútin bolip kelgen mámlekettiń, jalǵiz ekanomikaliq hám mádeniy mákanda jasap kelgen xaliqtiń úshke bólinip ketiwi, xanliqlar ortasinda toqtawsiz urislar, hár bir xanliq ishindegi ózbasimshaliq hám hákimiyat ushin ózara tinimsiz dawam etken ishki niza hám urislar pútin mámleketti wayran qildi. Bul qáwimlerdiń etnik aralasiwina, bir xaliq bolip birlesiwge kesent berdi. Mámleket dárejesi de , walayatlar dárejesine de jalǵiz xaliq, jalǵiz watan túsiniginiń qádiri ańlap alinbadi.
Ekinshiden,Orta Aziya mámleketleriniń ásirler dawaminda ózgermey kiyatirǵan mámleket basqariw usili,dúzimi, tar sheńberlerdegi húkimdarlar zulimi rawajlaniwǵa tosiq boldi.
Úshinshiden, ózbek xanliqlari ortasinda ishki ekanomikaliq hám sawda birligi qáliplespedi. Nátiyjede bul mámleketler aymaǵinda jasaǵan xaliqlar ortasinda jalǵiz xaliq,jalǵiz millet, jalǵiz watan sezimleri qáliplespedi.Kerisinshe, bunday tuyǵilardiń rawajlaniwi hám kamal tabiwi tosqinliq qildi. Bul XVII-XX ásirlerde Orta Aziyada ekanomikaliq hám siyasiy turmis turǵinliǵiniń eń tiykarǵı sebeplerinen biri edi.
Tórtinshiden, awil xojaliǵinda jeke múikshilik qiliwdan ibarat islep shiǵariw qatnasiqlari saqlanip qalinǵanliǵi. Jer bárshe bayliqlardiń deregi. Oǵan bolǵan múlikshilik formalari islep shiǵariwshi kúshlerdi rawajlandiriwshi tiykarǵı faktor bolip esaplanadi. Evropa hám dúnyadaǵi basqa mámleketlerde bar bolǵan jerge iyelik qiliwdiń jeke múlk formasi awil xojaliǵi rawajlaniwi hám dáslepki kapital toplaw processiniń qúdiretli qurali boldi. Aziyada, ásirese Orta Aziya xanliqlarinda bolsa múlk formalari hám diyqanshiliq formalari ásirler dawaminda ózgermedi, jerge jeke múlkshilikke tiykarlanǵan islep shiǵariw qatnasiqlari ózgerissiz qalaberdi. Jerdiń tiykarǵı iyesi aldinǵiday joqari húkimdarliǵinsha qaldi. Xanliqlarda joqari kúkimdar jerdiń birden bir iyesi bolip,jer de islewshilerge diyqanlarǵa ijara tárizinde bólip biriktirilgen edi. Diyqan jer iyesi emes, tek ǵana jerden alinǵan ónimniń iyesi edi . Sol sebepli, diyqan jerdi asirap- abaylawǵa oniń ónimdatliǵin asiriwǵa umtilmadi. Húkimdar jerdi paydalaniw ushin jergilikli jer iyeleri hám meshitlerge berer edi.
Besinshiden,xanliqlarda sanaat rawajina itibar kúsheymedi. Altin kúkirt, reńli metalla, mramr, tas kómir, neft siyaqli bayliqlar kóp kánler bolsa da, olardi qazip aliw, taw-kán jumislarin rawajlandiriw, kemesazliqti jolǵa qoyiw máseleleri sheshilmedi.
Altinshidan, tavar-pul qatnasiqlari rawajlanbadi. Daramat tutiniw hám ármiya qárejetlerin zorǵa qaplap,kapitalǵa aylanbadi. Pul, altin,gúmis xan hám hámeldarlardiń ǵaziyne toplaw deregi bolip qalǵan edi.
Jetinshiden,xanliqlardiń sawda qatnasiqlarinda ele ayirbaslaw usili dawam eter edi. Orta Aziya jáhán bazarinan ajiralip qalǵani ústine bul jerde jalǵizishki bazar da dúzilmedi.
Segizinshiden, XIX asir IIyariminda Watan rawaji ushin qayǵuratin,adamlardi bir ideya hám bir jaqsi maxset jolinda birlestire alatuǵin hám de artinan erte alatuǵin jolbasshi bolmadi. Buxara ámirliginde de, Qoqan hám Xiywa xanliqlarinda da sonday arbap tariyx saxnasina shiqpadi. Basqinshilarǵa kóksin qalqan qilip ulli Turan jawingerligin kórsete alataǵin hám Túrkstandi bir uliwmamilliy mákan, úy dep bilgen jurtbasshi tabilmadi.
Juwmaq, Orta Aziyada joqarida keltirilgen faktorlar,bul jerdegi ekanomikaliq hám áskeriy tómen jaǵday ózine qońsi bolǵan mámleketlerdi óz kaloniyasina aylandiriw siyasatin en jaydirǵan patsha Rossiyasi saltanatina qol keldi. Úlkedegi social-siyasiy, mádeniy qalaqliq, parakandaliq, óz ara niza hám urislar Orta Aziyaniń Rossiya tárepinen basip aliniwi hám kaloniyaǵa aylandiriwǵa alip keldi.