Tariyx fakulteti

ABU NASR FOROBIY (873-950)
Shıǵıs allamlaridıń yirik namoyandalaridan biri bolǵan Abu Nasr ibn Ózluǵ ibn Tarxon al-Forobiy Aris daryosidıń Sirdaryoga qujıladigan joyida, Shosh — hozirgi Toshkent qalasıdan 200-260 km shimoli-ǵarbda joylashgan Forob (Ótror) qalasıda tahámllud tawǵan. U Forobda tálim olib, Buxoro hám Samarqandda, ilmu urfon oraylari Baǵdod hám Damashq qalalarıda yashab óz ilmiy dárejesini oshirgan, deyarli pándıń barcha sohalarini egallab, 160 dan ortiq shıǵarmalar ijod qilgan. Forobiy riyoziyot, falakiyot, tabobat, musiqa, falsafa, tilshunoslik hám ádebiyatga oid ullı shıǵarmalar, risolalar yozib jahonga ataqlı bóldi. U yozgan «Aristotel (Arastu)dıń «Metafizika» shıǵarmai maqsadlari haqında», «Tirik mavjudot ázolari haqında», «Musiqa kitobi», «Baxt-saodatga erishuv haqında», «Siyosat al-Madoniya», («Qalalar ustida siyosat yurgizish», «Fozil odamlar qalası», «Masalalar mohiyati», «Qonunlar haqında kitob», «Tafakkur yuritish mazmuni haqında», «Mantiqqa kirish haqında kitob», «Falsapádıń mohiyati haqında kitob» hám boshqalar ullı alımdıń ilm hám dunyoqarash doirasidıń bеqiyos dárejeda kеngligi hám chuqurligidan dalolat bеradi.
Forobiy ellin mádeniyati danıshpandligidıń hadsiz bilimdoni edi. U Platon, Aristotеldıń barcha falsafiy tabiiy, ilmiy shıǵarmalariga, Ptolеmеydıń osmon jismlari harakati, Aleksandr Afrodiziydıń ruh haqındagi psixologiyaga oid, Galandıń tibbiyot boyınsha shıǵarmalari, shudıńdеk, Epikur, Zеnon, Yevklid, Porfiriy risolalariga taqriz hám sharhlar yozdi. Agar ilm-pán rivojidagi ózidıń qosǵan ullı xizmatlari uchun Aristotеl «birinchi muallim» unvoniga sazovor bolǵan bólsa, Forobiy ellin danıshpandligini, Aristotеlni jaqsı bilganligi, qomusiy aqli hám ilm-pán rawajlanıwına úlken úles qosǵanligi uchun «Al-Muallim as-Soniy» — «Ekinshi muallim— «Shıǵıs Aristotеli» dеgan mótabar unvon oldi.
Forobiydıń «Inson tanasidıń ázolari haqında»gi risolasi tibbiyot ilmidıń maqsad hám hámzifalarini aniqlashga baǵishlangan. Shu mánoda bu shıǵarma muallifi ullı hakim Abu Ali ibn Sinodıń bеvosita ótmishdoshi bolǵanligini isbotlaydi.
Forobiy «Astrologiyadıń tóǵri hám notóǵri qoidalari haqında» risolasida astrologlardıń ruhiy hám ijtimoiy hodisalar hám jarayonlarni osmoniy jismlar haqındagi ilmiy taxminlarga asoslangan faoliyatlarini yolǵon tasavvurlar hám uydirmalardan farqlash zarurligini tákidlaydi.
Alımdıń kóp jildli «Musiqa haqında úlken kitob» shıǵarmai musiqa ilmidıń úlken bilimdoni bolǵanliginigina emas, ayni zamonda Forobiydıń taniqli musiqashunos sozanda hám ájayip bastakor ham bolǵanligini dalillaydi. U yangi musiqa asbobidıń ixtirochisi ham bolǵan.
Forobiy yirik mantiqshunos alım sıpatında ham nom chiqargan. Bu borada u yunon alımlaridıń ijobiy ańanalarini davom ettirib, mantiq ilmidıń turli muammolariga oid bir qator risolalar ijod qilgan.
Orta asr pánidıń rivoji hám rawajlanıwıda Forobiydıń ilmlar tasnifi boyınsha olib borgan ilmiy ijodiy ishlari ǵoyatda qimmatlidir. U «Ilmlardıń kalib chiqishi haqında», «Ilmlardıń tasnifi haqında» hám boshqa risolalarida ósha dáwirda málum bolǵan 30 ga yaqin ilm sohasidıń tartibi, tasnifi hám tafsilotini baradi. Umuman, Forobiy ilmlardıń bashta tiykarǵı turkumini kórsatadi:

1. 
   Til haqındagi ilm (grammatika, poetika, tóǵri yozuv hám boshqalar. Jami yettita bólimdan iborat.)
   
2. 
   Mantiq. Sakkiz bólimdan iborat.
   
3. 
   Matematika, yetti mustaqil ilm: arifmetika, geometriya, optika, sayyoralar, musiqa, oǵirlik, mexanika.
   
4. 
   Ilm at-tabiiy hám ilm al-ilohiy-tabiiy hám ilohiy ilmlar yoki metafizika.
   
5. 
   Siyosat ilmi (ilmal-mádeniy — qala haqındagi ilm, qalani boshqarish ilmi), yurisprudensiya (fiqh) hám musulmon teologiyasi (kalom).
   

Xullas, Forobiydıń ilmiy-falsafiy merosi xalqimizdıń ullı mánawiy boyligi sıpatında ásirler osha áwladlar uchun ilhom hám ijod manbayi bólib xizmat qilaveradi.