Tariyx fakulteti

RUWXIY MÁDENIYAT ,ILIM-PÁN RAWAJI
Temur hám temuriyler dáwirinde ruwxiy mádeniyat,ilim-pán júda rawajlandi. Ataqli filolog alim Ashil Toǵayev " Altin terek" maqalasinda : "Orta Aziyada medrese bilimlendiriwi X ásirlerde payda bolǵan, biraq oniń haqiyqiy rawajlaniwi Amir Temur dáwirine tuwri keledi.Ayirim dereklerde oni Shiǵista joqari bilimlendiriwdiń tiykarshisi dep ataydi.Amir Temurdiń áskeriy,teoriyaliq hám ámeliy tarawdaǵi jańaliqlariniń ózi bir darulfun esaplanadi" , dep aytadi.Temur zamaninda hám onnan keyingi dáwirlerde Turanda ilim-pán, ádebiyat ruwxiy mádeniyattiń bul darejede rawajlaniwiniń sebebi nede? Buniń sebepleri tómendegiler:
Amir Temurdiń ózi oqimisli, sawatli hám aǵartiwshi insan bolǵan. Tek ǵana oqimisli insan alimlar hám ulamalar hám eldiń rwajlaniwi hám el abadanshiliǵi ushin mádeniy tarawdiń qádirin biledi.Óz ana tilinen tisqari parsi hám mangol tillerin jaqsi bilgen Amir Temur mamleketi rawajlaniwinda, xaliqtiń mádeniy hám ruwxiy kamalatinda ilim-pán hám ruwxiyliqtiń ahmiyetin bildi. Sol sebepli ulli ámir óz elinde bolsin, áskeriy júrisler qilip barǵan mámleketlerde bolsin, olardiń milleti, rasasi qaramay, kásip óner iyeleri, ustalar, arxitektorlar, alimlar, adebiyat hám kórkem óner arbablarin juda qádirler, olar menen bárhama máslahatlesken, olardiń pikirlerine barha qulaq salǵan. Ruwxiy mádeniyat xizmetkerlerine jasaw, islew hám doretiwshilik ushin sharayatlar jaratip bergen. Bul orinda " Temur tuzukleri" nde tómendeglerdi oqiymiz: " Jetinshisi- sayidler,ulamalar, danalar,muhaddisler,xabarshilar( tariyxshilar) di tańlaǵan itibarli adamlar esaplanip, izzet-húrmetlerin ornina qoydim".Segizinshi qatlam- hákimler , tawipler,kózi ashiqlar hám injenerler, olar saltanat karxanasina rawaj beriwshiler. Olardi óz atirapimda topladim.".Tariyxshi Ibn Arabshax haqiyqatti tán aliwǵa májbur bolǵan: "Temur alimlarǵa miyirman bolip,sayidlerdi ózine jaqin tutar edi. Ulamalar hám pazillarǵa toliq izzet kórsetip,olardi har qanday adamnan jaqsi korer edi. Olardiń har birin óz mártebesine qoyip, oziniń hurmetin bildirer edi. Olar menen mazmunli báseke hám juriter edi".Sharifiddin ali Yazdiy " Zafarnama" shigarmasinda Amir Temurdiń alimlar menen bolǵan sawbetlerinnen birin keltiredi.Temur jiynalǵanlarǵa qarata múrajat etedi: " Pán hám dinniń belgili adamlari óz maslahatleri menen patshalarǵa jardem berip kelgen , sizler bolsa maǵan qarata bunday qilmay atirsiz. Meniń maxsetim mámlekette adalat ornatiw, tartip ham tinishliqti bekkemlew,puxaraniń turmisin jaqsilaw,jurtimizda qurilisti kóbeytiw, mamleketimizdi rawajlandiriw. Sizler bul jumislarfi amelge asiriwda maǵan óz maslahatlerińiz menen komeklesiwińiz kerek. Mamlekettiń awhali diywanniń jaqsi xizmet etpeyatirǵanliǵi , apiwayi adamlardiń jerlerdegi hákimler tarepinen qisip qoyiliwi siyaqli jaǵdaylar hámmeden kóre sizlerge belgili. Solar haqqinda maǵliwmat berseńiz, bul siyaqli adalatsiz jumislardiń aldin aliwshi hám de shariyat hám nizamlarǵa muwapiq shara ilajlar di aytsańiz jaqsi bolar edi". Ol óz aytqanlarina ámel qilip lawazimlarin suistemal qil'an uli Miranshaxti hám Pirmuxammetti xaliq aldinda jazalaydi, keyin Miranshaxti lawaziminan aladi.Álbette, Amir Temur jurtinda ilim-pán adamlari , doretiwshiler ushin jaratilǵan bunday shárt-sharayatlar , ǵamxorliq sebepli Samarqand dúnyaniń mádeniy oraylarinan birine aylanadi hám oniń ati dastan boladi. Buni esitken , ilimge háwes qoyǵan dóretiwshiler óz qalewleri menen Samarqandqa kele baslaǵanliǵi haqiyqatqa jaqin. Ashraf Axmedov XIV ásirdiń ortalarinda Qazizada Rumiy Turkiyaniń Bursa qalasinan óz qálewi menen Samarqandqa kelgenin jazadi. Biraq bul menen biz ilim hám doretiwshi adamlardi Temur Samarqandqa alip kelgenligin biykarlayjaq emespiz.Shet mamleketlerden Samarqandqa alip kelingen alimlar arasinda Xusamiddin Ibrahimshax Kermaniy siyaqli táwip, máwlana Ahmet siyaqli astronomiya tarawi wákilleri hám basqalardiń bolǵanliǵi belgili. Biraq Temur bul alimlardi Samarqandqa alip kelip gúnaǵa batpaǵan hám naduris qilmaǵan deyjaqpiz. Ulli sahibqiran sebepli, oniń itibari , saqiyliǵi hám Samarqand ta ilim, adebiyat rawajlaniwi ushin sharayat jaratilǵanliǵi esesine bunday qabilet iyeleri jahange tanilǵan bolsa ájep emes.Temuriyler dawirinde , ásirese astronomiya rawajlandi. Bul orinda Uliǵbek, Qazizada Rumiy,Ǵiyasiddin Jamiy hám Ali Qushshilar doretiwshiliginiń kamalat shińina kóterilgenligin aytiw zárur.Gumanitar pánler tarawinda úlken jetiskenliklerge eristi. Tariyx iliminde Sahibqiran Amir Temurdiń áskeriy júrislerin óziniń " Zafarnama" shiǵarmasinda jaritilǵan Sharifiddin Ali Yazdiy, «Zubdatut tavorix» («Tariyxlar qaymaǵii»)shiǵarmasiniń avtori Hofizi Abró, «Matlaus-sádayn» (Eki baxit baslamasii»)di jaratqan Abdurazzoq Samarqandiy, 7 tomli «Ravzat us-safo» («Soflik boǵi»)avtori Mirxand, «Xulosat-ul axbor» («Xabarlar juwmaǵi »), «Xabib us-siyar» (Jaqsi minezler») shiǵarmalariniń avtori Xondamir, «Badoyi ul-vaqoe» («Gózzal waqiyalar») shiǵarmasin jazǵan Zayniddin Vosifiy hám basqalar doretiwshilik qildi.Kórkem doretiwshilik hám til taniwda Abdurahman Jamiy, Alisher Nawayi, Davlatshoh Samarqandiy, Atoullo Husayniy, Koshifiy hám basqalar joqati abirayǵa eristi.