Tariyx fakulteti

ULIǴ‘BEK AKADEMIYASI.Mirzo Uluǵbek temuriyzadalar ishinde pán hám mádeniyat rawajlaniwina eń kóp hám salmaqli úles qosqan húkimdar. Ol Samarqandta birinshi astranomiyaliq akademiyasina tiykar salǵan adam sipatinda jáháge at taratti. Bul sózler rawayay yaki apsana emes, balkim jáhánniń ulli alimlari tarepinen tán alinǵan haqiyqat.
Uliǵbek akademiyasin tán alǵan hám dúnyaǵa tanitqan adam-francus jaziwshisi,filosof hám tariyxshi Voltet (1694-1778) esaplanadi.Bóribay Ahmedov óziniń " Uliǵbek" kitabinda Volterdiń tómendegi sózlerin keltiredi.: " Transsaksionada oniń (Amir Temurdiń ornina taxtqa shiqqan Uliǵbek Samarqandta birinshi akaemiyaǵa tiykar saldi, jer shatinólshewdi buyirdi hám astranomiyaliq keste dúziwde qatnasti".



Uluǵbe ovservatoriyasi tariyxi.
Rasindada Uliǵbek tarepinen qurilǵan ovservatoriya óz dawiriniń akademiyasi bolǵan.Tariyxshi alim professor G.A.Hidayatov bul haqqinda gap aytqanda "Samarqandta qurilǵan Uliǵbek avservatoriyasi úlken mádeniy jetiskenlik bolǵan edi, ú'skeneleri hám ilimiy jetiskenlikleri tarepinen oǵan teń keletuǵin ovservatoriya sol dawirde de, onnan adewir keyin de jaratlmadi.Ovservatoriyada 1018 juldiz keltirilgen katalog duzildi. Juldizlardiń belgisi onnan toǵizǵa shekem aniq bolǵan tinish muyeshleri sinuslari hám tangensleri natural esaplardiń kesteleri,sonaday-aq jerdiń kop sanli noqatlari koordinatalari (keńlik hám uzinliq) lardi qamtip alǵan kesteler islep shiǵildi. Ovservatoriyada Uliǵbektiń tikleley basshiliǵinda ótkerilgen jumislar oniń matematika, geometriya hám asttanomiya tarawinda tereń bilimler iyesi ekenliginen dalalat beredi ham de bir qansha ameliy waziypalar sheshimi ushin ulken ulken ahmiyetke iye bolip esaplanadi".
Uliǵbektiń bilimdanliǵi hám sheberligi tuwrisinda Ǵiyasitdin Jamshit Koshiy 1417-jili Samarqandtan atasina jazǵan xatinda tomendegilerdi tariyplegen: " ... Allaǵa hám jemislerine kop shukirler bolsin, jeti iqlimniń parmanbardari, islam patshasi danishpan kisi. Men bul narseni adep juzesinen aytip aytirganim joq. Haqiyqat sonda , daslep ol adam Qurani Karimniń tiykarǵı bolimlerin yaddan biledi. .... Arab tiliniń naxv hám sarfin jaqsi biledi hám arabshadan juda jaqsi jazadi. Sonday-aq, ol adam fiqhtan xabardar: logika, mánilerdiń bayani hám usillarinan jaqsi xabardar.
Ol adam riyoziyat (matematika) paniniń barshe tarmaqlarin toliq iyelegen ham sonday sheberlik korsetedi, kunlerden bir kúni atta ketip baratirip, 818-rajab ayiniń oninshi hám on besinshi kunleri arasindaǵi (eramizdiń 1415-jil 15-20- sentyabr) dushembi kuni jil mawsiminiń qaysi kúnine mas keliwin aniqlawdi qáledi. Soǵan kóre, atta ketip baratirip,qiyaliy esap penen Quyash kalendari (sol kuni)bir dareje ham bir minut ekenligin tapti. Keyin attan túskennen keyinesap tuwriliǵin bul bendeyi biysharadan sorap aldi....
.... Insan payda bolǵannan berli sol kunge shekem ele hesh bir adam bunshelli aniq esaplay almaǵan edi.
Qisqa qilip aytpaqshiman, ol adam bul pan tarawinda juda úlken mamanliqqa erisken. Juldiz taniwshiliqqa tiyisli amellerdi jaqsi orinlaydi hám tereń daliller menen tap keregindey dalilleydi. " Tazkira" hám " Tuhfa" dan sonshelli zor sabaq ótedi, olarǵa hesh qanday qosimsha qiliwdiń hajeti qalmaydi".
Uliǵbek akademiyasinda 1417- jilda dúnyaniń turli mamlekelerinen kelgen alimlardiń sani 100 den asip ketti. Olar arasinda adibler, marrihler, xattatlar,suwretshiler, geosgraflar bar edi. Astranomiya hám matematika tarawlari alimlari abirayliraq esaplanadi. Asirese, bul barada Uligbek Qazizada Rumiy,Giyasiddin Jamshit Kashiy,Uligbektiń sadiq shakirti Ali Qusshi, Mawlana Muxammed Havafiyler eń sawlatli hám abirayli adamlar bolǵan.
Uliǵbek medresesi sabaqxanalarinda oqiw shiniǵiwlariniń baslaniwi 1420- jilǵa tuwra keledi.Vosifiydiń bergen maǵliwmatin qaraǵanda medreseniń birinshi mudarrisligine Mawlana Muxammed Koshiy tayinlanǵan. Medrese pitiwine jaqin qalǵanda qurilista miynet qilip atirǵanlar bul jerge kelgen. Uliǵbekke kim medresege mudarris etip tayinlanadi,dep soraǵan. Sorawǵa juwap retinde Uliǵbek mudarrislikke barshe ilimlerden xabardar adamdi tabiwdi aytadi. Sonda apiwayi xizmetkerler qatarinda gerbishler arasinda eski kiyimde otirǵan Mawlana Muxammed bul lawazimǵa men múnasippen , dep ózin tanistiradi. Uliǵbek oni imtiqan qiladi. Oniń juwaplarinan toliq qanaatlenedi. Oni monshaǵa alip barip juwindirip, kiyintiriwge parman beredi. Medrese ashiliwindaǵi birinshi lekciyani Mawlana Muxammed oqiydi. Lekciyaniń manisi sol tarizde ilimiy hám quramali bolǵan , oni hazir bolǵan 90 alimnan tek ǵana Mirza Uliǵbek penen Qazizada Rumiy túsingen.
Medresede ilahiyat ilimlerinen ( Quran , hádis, tafsir) tisqari, riyoziyat, xandasa , ilimiy xáyat , medicina, tariyx, geografiya, ilmu ariz siyaqli bir qansha ilimiy bilimler uyretilgen.
Mirza Uliǵbektin ' awladlarina qaldirǵan ilimiy miyrasi - shigarmalarina kelsek olar san tarepten kop emes. Olardiń eń tiykarǵısi " Zij" bolip , bul shiǵarma " Ziji Uliǵbek" , " Ziji Koraganiy" atlari mennen belgili. Olardan tisqari Uliǵbek atematikaǵa tiyisli " Bir dareje sinusti aniqlaw haqqinda risala", astranmoiyaǵa tiyisli " Risolai Uliǵbek"(jalǵiz nusqasi Hindastanda Aligarx universiteti kitapxanasinda saqlanadi.), tariyxqa tiyisli " Tort ulis tariyxi" hám muzikaǵa tiyisli " Risolaidar ilmi musiqa" siyaqli risalalardi jazadi. Uliǵbek " Ziji" óziniń quramina kore, VII-XI asirlarde baslanǵan astranomiya ilimine tiyisli dasturdi dawam ettirgen bolsa da, oniń ilimiy darejesi aldinǵi "Zij"lerden joqari. Bul shigarma kirisiw, juwmaqlaw hám 4 maqaladan ibarat.
"Ziji" diń I kitabi 7 baptab ibarat bolip, ol eralar hám kalendarlar maselelerine bagishlanǵan.
II kitap 22 baptan ibarat. Onda matematika ham sferik astranomiya maseleleri ustinde sóz baradi.
III kitabinda 13 bap bar. Ol tek ǵana astranomiyaliq maselelerge baǵishlanǵan. Bunda Quyash,Ay hám bes planetaniń hareketleri haqqinda sóz baradi.
Uliǵbektin aqirǵi IV kitabi 2 baptan ibarat bolip, ol tiykarinan ilimi nujumǵa baǵishlanǵan.Tariyqshi alim Abdulahad Muxammedjanov Uli'bek kesteleri tuwrisinda bilay jazadi: " Uliǵbektiń astronomiyaliq kestesi sol zamandaǵi soǵan uqsas kesteler arasinda joqari darejede aniqliǵi menen ajiralip turadi.
Uliǵbektiń "Risolai Uliǵbek" shiǵarmasi ele uyrenilmegen. Bul shiǵarmaniń úyreniliwi Uliǵbek doretiwshiliginiń jańa qirralariniń ashiliwina jardem beredi. Ulli alimniń "Tarixi arba ulus" shiǵarmasinda turklerdiń ata- babalari, mangol qawimleri ham de tariyxi berilgen.
Uliǵbek akademiyasiniń kózge kóringen wakilleriniń biri Giyasiddin Jamshit Koshiy edi. Ol " Ziji xaqaniy" ,"Baǵlar sayiri", "Aspan narwani",matematikaǵa baǵishlanǵan
«Xorda va sinuslar haqida risola», «Hisob kaliti» hám «Doira haqida risola» shiǵarmalarin jazǵan.
Mirza Uliǵbektiń jáne bir zamanlasi Qazizada Rumiy esaplanadi. Uliǵbek oni ustazim del ardaqlaydi.Rumiy 1360-jilǵa jaqin tuwilǵan bolip,20-25 jaslarinda yaǵniy Uliǵbek tuwilmasinan aldin Samarqandqa kelgen hám Temur sapina ótken. Sol sebepli Uliǵbek Qazizada Rumiy, Mawlana Axmet siyaqli adamlardiń tasirinde qaliplesti.
Uliǵbek akademiyasiniń talantli wakillerinen biri Ali Qusshi (1403-1474). Uliǵbek oni ullari Abdulatif hám Abdulalizlerden azizirek esaplaǵan. Oni "farzandi anjumand" degen. Ali Qusshi zamanasiniń Ptolemeyi edi. Oniń astranomiya, arifmetika hám algebra ga tiyisli 6 shiǵarmasi bar. Ol filosofiya iliminiń bilimdani bolip, putkil dunya materialliq bolekshelerden duzilgen dep esaplaydi.
1449-jili Uliǵbektiń qayǵili óliminen keyin ol duzgen akademiya da tarqalip ketti. Ali Qusshi jane Tabrizge baradi, ol jerden 1473-jili Istanbulǵa otedi.Turkiya sultani Muxammed Fatih oni úlken hurmet penen kutip aladi. Ali Qusshini As-Sofiya medresesine bas mudarris etip tayinlaydi. Ol bul jerde ovservatoriya qurdiradi. "Ziji" di Turkiyaǵa taratadi. Turkiya arqali "Ziji" Evropaǵa tarqaladi. Bugingi kunde "Zij"diń dunyada 120 ga jaqin parsi ham 15ten artiq arab nusqalari bar.
TARIYXTANÍWSHÍLÍQ
Sharqshunos olima D.Y.Yusupovaning málumotlariga qaraganda tarixchi olim Xondamir ózining 63 yillik umri davomida taxminan ón uchta asar yozgan bólib, ulardan bizgacha sakkiztasi yetib kelgan. Bular quyidagilardir: «Máosir ul-muluk» («Hamasr podshohlarining tarixi». U Alisher Navoiyning iltimosiga kóra va unga minnatdorchilik izhor etish tariqasida 904-(1498-1499) yilda jazilg`an. Bul shig`arma patsha hamde ayyemgi danishmandlardin` jaqsi isleri haqqinda aytilg`an hikmat gaplern óz ishine aladi.Sonnan, Qayumarsdan Anushiravong`a shekem, Adam Atadan Buzurgmehrge shekem bolǵan hamde Muhammad Payǵambar ham imam- lar haqqinda jazilg`an naqllardan ibarat. Soń avtor ummawiyler, abbasiyler, samaniyler, ǵaznawiyler ham basqa dinastiyalarg`a tiyisli hukmdarlar tarixi ham solar qatarinda Qurd patshalari ham turk qag`anlari tarixin sawlelendirgen. Shig`armanin` aqirg`i bo`liminde Husayn Boyqaro ham Alisher Nawayiǵa zamanlas bolǵan hukmdarlar, alimlar ham danishpandlar haqqinda maǵlumotlar berilgen.
«Xulosat ul-axbor fi bayon ul-ahvol ul-ahyor» («Xayrli kishilar ahvolini bayon etish borasida xabarlar xulosasi») 904-(1498-1499) ham 905-(1499-1500) jillar arasinda jazilg`an ham Alisher Navoiyg`a baǵishlang`an shig`arma. Onda Husayn Boyqaro ham Alisher Navoiy zamaninda Hirot ham onin` atraplarinda alib barilg`an ulken qurilislar (medreseler, hammamlar, rabatlar, baǵlar, kópirler ham basqalar), sondayaq, sol zamanda ótgen shairlar, alimlar, danishpandlar, sanaatkerler haqqinda qimbatli maǵlumotlar bar.
«Makorim ul-ahloq» («Oliyjanob xulqlar») shig`armasi Alisher Na­voiyg`a minnetdarshiliq retinde jazilg`an, lekin Navoiydunyadan o`tip, Xandamir og`an kitabdi beriwge u`lgermeydi. Onda alim Navoiynin` joqari insaniy paziletleri, joqari martebeli adep-ikramliq shig`armalari, onin` iskerligi menen qurilg`an binalar, shayirdin` zamanlaslari bolǵan shayir, alim ham pazil adamlar, sondayaq, Xurasannin` sol dawirdegi sotsiyal-siyasiy jag`dayi, Nawayi menen Husayn Boyqaro arasindag`i munasebetler haqqinda aytiladi.
«Dastur al-vuzaro» («Vazirlar uchun qóllanma») Alisher Navoiy iltimasi boyinsha 906-(1500-1501) jilda jazilg`an. Husayn Boyqaro ham onin` waziri Amir Kamoliddin Mahmudqa baǵishlang`an shig`arma. Aradan tog`iz jil o`tkennen keyin, 916-(1509) jili qayta islengen ham keńeytirilgen. Onda Shig`is mamleketlerinin` VII-XVI asrlerdegi tariyxi, atap aytqanda, Movarounnahr ham Xurosonda temuriyler dinastiyasi krizisine shekem ótgen wazirler, Shingizxannin` waziri, keyinreq mang`ollardin` Xitaydag`i naibi, Xarezmlik Mahmud Yalavach hamde onin` balasi Shiǵatay xanlarinin` Movarounnahrdag`i waziri Mas’udbek haqqinda maǵlumotlar bar.
«Noman nomi» («Atoqli nomalar»)da 928-(1521-1522) jilg` shekem bolg`an waqiyalar bayan qilinadi. Bunday shig`arma 929-(1523) jilg` shekem jazilg`an dep aytiw mumkin. Basqa atlari «Insho-i Ǵiyosiddin» yaki «Insho-i Ǵiyosiy». Kitab insha ilmine tiyisli, («statistika: turli xat ham parmanlardi jaziw qag`iydalari uyretiwshi pan») Shig`is mamleketleride ótgen turli qatlamdag`i tariyxiy shaxslarg`a (shahlar, amirler, sadrlar, qazilar, shayxlar, shairlar) tiyisli xatlardi óz ishine aladi. Onda jane padsha ham xanlardin` jarliq hamde parmanlarinan ulgiler ham parmanlardi jaziw tartibleri de bayan etilgen. Shig`armanin` biybahalig`i jane sonda, ol bázi bir ahmiyetli hamellerdin`(muhtasib, parvonachi, munshiy, mustafiy, ihtisob (muhtasib), qalantar, mubashshir, hofizlar) kelib shig`iwi hamde bunday hamel iyelerinin` haq-huquqlari, waziypalari haqqinda maǵlumatlar beredi.
Derektegi maǵlumatlarg`a kóre, Mirxandtin`«Ravzat us- safo fi siyrat ul-anbiyo val-muluk val-xulafo» («Xalifalar, podsho- lar, avliyolar hayotiga oid musaffolik boǵi») atli shig`armasinin` tamamlanbay qalg`an jetinshi jildin Xondamir 929-(1522-1523) jilda jazib tamamlag`an. Xondamirdin` en` iri shig`armasi«Habib us- siyar fi axbor afrod ul-bashar» («Inson zoti xabarlari va dóstning tarjimai holi»)dir. Bul shig`arma 927-(1520-1521)—930-(1523-1524) jillar dawaminda jazilg`an ham wazir Karimuddin Xoja Habibulloh Sovajiyga baǵishlang`an. Usi shig`armada ayyem zamanlardan tap 1524-jilga shekem Shig`is mamleketleri, sonnan, Eron, Afǵoniston, Iroq ham Orta Aziya mamleketlerinde bolip ótgen waqiyalar so`z etiledi.
Xondamirning jane bir shig`armasi — «Humoyunnoma»dur Bul shig`arma «Qonuni Humoyun» ati menen de taniqli bolip, Hindis- tan patshasi, Boburdin` balasi Humoyung`a baǵishlang`an. «Hu- moyunnoma» 941-(1534—1535) jilda jazib tamamlang`an. Shig`armada Humoyun patshaliq qilg`an dawirde Hindistonda jaryalang`an jan`aliqlar, xaliqtin` u`sh qatlamg`a, hakimiyattin` bolsa tórt idara usilina bo`liniwi ham Humoyun tarepinen amelga asirilg`an arxetekturaliq qurilisina tiyisli maǵlumatlar orin alg`an. Xondamir­din` basqa bes shig`armasinin` tek atlari g`ana málim. Bular: «Osor ul-muluk val-anbiyo» («Podshoh va payǵambarlar haqida hikoyalar»), «Axbor ul-axyor» («Yaxshi insonlar haqida xabarlar»), «Muntahibi tarixi vassof» («Vassof tarixidan saylanma»), «Javohir ul-axbor» («Xabarlar gavharlari») ham «Ǵaroyib ul- asror» («Qiziqarli sirlar»)dir. Xondamir óz zamaninin` jetik wakillerinen biri bolǵan. Ol tek g`ana tariyxshi alim bolip qalmastan, tap usi zamanda «Noqiy» laqabi menen qosiqlar da jazg`anlig`in Alisher Navoiyayriqsha atap o`tken.
Solay etip, temuriyler dinastiyasi qawenderliginde pan ham madaniyattin` barshe tarawlari qatarinda u`lkemizde tariyxtaniwshiliq pani tarawinda da ulken jen`islerge erisildi. Ane sol jaratilg`an ulken tarixiy miyrasti teren` ham toliq uyrenip, oni hazirgi ham kelesi awladlarg`a jetkeriw Ózbekistan tariyxtaniwshi ham shig`istaniwshilardin` joqari waziypasudur.
XALIQ AWIZEKI DO`RETIWSHILIGI. BADIIY ADABIYAT RAWAJLANIWI
Áyyemnen xalqımız ózinin` bay awizeki doretiwshilik duardonalari menen taniqli. Temur ham temuriyler dinastiyasi dawiri bunnan jiraq emes. Bul dawirde xalq jan`dan-jan`a dastanlar, qissalar, ertekler, apsana ham rawayatlar, latifalar, qosiqlar, maqallar jaratadi. Bul doretiwshilik durdanalarinda tun menen kun, issi menen suwiq, ót penen suw, adalat penen adalatsizliq, jaqsiliq penen jamanliq, mardlik penen namardlik, sezgirlik penen laqaydliq kibi bir-birine uliwma teris ham qarama-qarsi kush ham idiyalar toqnasadi ham aqibetinde ijabiy kush ham idiyalar jen`iske erisedi. Albette, bul jerda xalqtin` qalewi, orzu-armani óz ko`rinisin tabadi. Jaqin-jaqin kunlarge shekem kommunistik ideyag`a tásiri ham qisimi astinda xalq awizeki doretiwshilik ulgileri zaman barisina mas bir tarzde buzib xaliqqa jetkizildi, haqiqiy xaliq awizeki doretiwshiligi jemislerin qanday bolsa,solayinsha awladalrg` jetkeriwde ziyalilarimizda kush ham martlik jetispes edi. Bunday qate , bir tarepleme jantasiwdi ulli babamiz Amir Temur do`retiwshiligine berilgen bahada da kóremiz. Ulli Sahibqiran obrazi usi waqitqa shekem tek qara boyawlarda ko`rsetildi. Ulli ham jen`ilmes sarkarda, ulli ham danishpand mamleket arbobi, márifatparwar ham elsuyer amir, madeniyat ham islam dininin` qorg`awshisi Amir Temurdin` ten`I tayi joq,joqari martebeli insaniy paziletleri ham qasiyetleri, onin` dana aql-parasati ham tapqirlig`in ko`rsetiwshi xalq awizeki doretiwshilik durdanalari xaliqtan sir saqlandi. Adalat ham haqiqatqa, insap ham diyanatqa intiliwshi ana xalqimizg`a awladlar tarepinen jaratilg`an mánawiy miyras bayliqlarin qanday jaratilg`an bolsa, tap sonday jetkizib beriw bizdin` hujdaniy burshimizdur.
Tomende Sohibqiron Amir Temurdin` jeke paziletlerinen so`z etiwshi xalq awizeki doretiwshiliginen ayrim ulgilerin keltiremiz.
«Amir Temur jasliq gezleri az sanli armiyasi menen Shahrisabzdi almaqshi bólibti, biraq oni alalmayarmiyasi jen`ilipti. Artqa qaytiwg`a majbu`r bolǵan Temur Qizil daryadan keshib ótip, bir awilg` qalib qonibti. Awilda bir kempir jasar ham onin` bir eshkisi bolib, tek sol eshkinin` suti menen tirishilik qilar eken. Amir Temur sol momonin` u`yine kelib, hal- ahwalsorasqannan keyin, momodan awqat qilib beriwin sorabdi. Kempir eshki sutinen atala qilib, ag`ash tabaqta su`zib beribdi. Temur ashbolg`anliqtan, asig`ip ag`ash qasiqta ataladan ishken eken, awizi ku`yib qalibti. Sonda momo: «Sen da Amir Temurg`a uxsap shidamsiz ekensen` balam», debdi.

• 
  Temurdin` shidamsizlig`in qayerden bildin`iz, momo, — deb sorabdi bolajaq Sohibqiron.
  
• 
  Esitiwimshe, Temur aldin kishi-kishi awillardi iyelep kush toplag`annan keyin, Shahrisabz bekligine hujum qilsa jen`ip keler edi. Ol bolsa bir jola beklikti almaqshi boldi-biraq jen`ildi. Sog`an uxsap sen de asiqtin` ham awizin`di kuydirdin`, Atalani daslep tabaqtin` girdidan alib asten jalap kóredi hamkeyin suwig`anin bilgennen keyin, qasiqti toltirip ishedi-de, — debdi kempir.
  

Sonnan keyin Amir Temur: — Darxon momo, siz benen ana- bala bolayin, tilegin`izdi tilen`, men sol Amir Temurman,— debdi.
Momo adamlar ushun ariq qazib, suw shig`arip beriwin sorabti. Amir Temur momonin` aytqanin orinlap, Tanxoz daryasinan ariq qazdirib, suw shig`arip beribdi. Sonnan beri bul awildin` ati Darxan bolib, adamlari diyxanshiliq qilib jasar ekan».
Jane bir misal:
«Jas Amir Temur aqsaq bolsa da basqalardan kushli, epshil, jurekli eken. Ol aqsaqlig`in ta`n almay juwiriw jarislarinda da qatnasar eken. Bir kuni on-on bes bala jaris qoyibti ham olar arasindag`I Amir Temur arqaraqda qalibdi, biraq belgilengen jerge jaqinlasqanda basinan taxiyasi alip aldig`a ilaqtiripti. Taxiya belgilengen jerge birinshi tusibdi. Balalar kim birinshi kelgeni haqqinda tartisip ketipti sheshe almay bir danishpand aldina baripti.
Shunda Amir Temur donishmandga savol beribdi:

• 
  Danishpand ataxan, aytin`shi, bas ullima ya ayaq?
  
• 
  Albette, bas ulli balam, — debdi danishpand.
  

Danishpandtin` juwabinan son` bas kiyimi aldin belgilengen jerge
jetgeni ushin Temur jen`ip shiqti deb sheshimge kelipti».
Sondayaq, ajayib awizeki do`retiwshilik durdonalarinin` Alisher Navoiy ham basqa ulli imsanlar haqqinda da tóqilg`an u`lgiler kóp.
Xalq awizeki do`retiwshilikgini` bul tarizde tilden tilge ótib bizge shekem jetib kelgen turlerinen tisqari jazba derekler: «Ravzat us- safo», «Badoe’ ul-vaqoe» kibi tarixiy shig`armalar ham estelikler hamde «Muhokamatul-luǵatayn» ham «Mezonul-avzon» kibi ilmiy shig`armalarda da óz ko`rinisin topqan xaliq awizeki do`retiwshilik ulgilerinen kerekli ham sol darejede zaru`r maǵlumotlardi alamiz.
Solay etip, xalq awizeki do`retiwshiligi har bir u`renilip atirg`an dawirdin` sotsialliq, ekonomikaliq ham siyasiy jag`dayin har tarepleme u`yreniwde qimmatli juwmaqlar shig`ariw imkaniyatin beredi.
Temur ham temuriyler dawirinde pan ham madaniyattin` barshe tarmaqlari qatarinda badiiy adabiyat ta rawajlandi. Bul dawirde dunyaliq adabiyattin` idiyaliq ortalig`I ken`iyip, óz do`retiwshilik isleri menen xalqimiz atin ullilag`n sóz sanaatining sheber ustalari jetisib shig`adi. Olar tarepinen jaratilg`an badiiy shig`armalarda xalq turmisi ko`rsetiledi, turmis illetleri satira óti ostina alinadi, insan ham adalat idiyasi ilgeri suriledi, opa, sadaqat, ken`piyillik, qoli ashiqliq, marhamat ham muriwbet kibi joqari insaniy paziletler ullilanadi. Zalimlik, zórliq ózaro feudal urislar, adep-ikramliq ham maishiy buzuqli` illetleri qaralanadi ham oraylasqan mamleket quriw idiyalari ilgeri suriledi. Ózbek dunyaliq adebiyatinin` kornekli wakilleri bul dawirde ózbek adebiy tilinin` qaliplesiwi ushin belsendilik kórsetedi. Adebiy badiiy doretiwshiliktin` g`azel, ruboiy, qit’a, tuyuq, qasida, noma, munozara, doston kibi janrlari rawajlanadi.
Temur ham temuriyler dawiri mánawiy madeniyatinin` ulken jen`islerinen biri — bul badiiy do`retiwshiliktin` ulken adimlar menen rawjlanip barg`anlig`idur. Bul dawirge kelib eski ózbek adebiy tilinin` qaliplesiw protsesi tiykarinan tamamlandi, dunyaliq adabiyet adabiy turmistin` jetakshi jónelisi bólib qaladi.
Ózlerinin` bereketli ham serqirra do`retiwshilik durdonalari menen Qutb Xorazmiy, Xójandiy, Sayfi Saroyi, Durbek, Haydar Xorazmiy, Amiriy, Yaqiniy, Ahmadiy, Atoyi, Sakkokiy, Tóǵilxója, Mavlono Imod Mavlaviy, Mavlono Qozi Muhsin, Mavlono Is’hoq Lutfiy, Husayn Boyqaro ham basqalar bul dawirde jahan madaniyati rawajlaniwina munasib ules qosti.Aqir son`inda, biz bul dawirde eski ózbek adabiy tilinin` tiykarshilarinan biri, ózbek mumtoz adabiyatinin` shoqqisi, she’riyat mulkinin` sultani, ulli mamleket arbabi Alisher Navoiynin` doretiwshen`lik gulsheni maydaninda parwaz etkenligi menen haqli tarizde maqtanamiz. Sonisi diqqatqa ilayiqli, bul dawirde jazba badiiy adebiyat penen bir qatarda xaliq awizeki do`retiwshiligi de rawajlanadi. Xalq jazba ham awizeki badiiy do`retiwshiligi reaksion saray adebiyati ham do`retiwshiligine qarama-qarsi rawjlanadi ham kamalatqa jetedi.