Tariyx fakulteti

Tema: Shaybaniyler hám ashtarxaniyler dáwirinde mádeniyat
(XVI ásir aqiri – XVIII ásirdiń birinshi yarimi)
Reje:
1.Mawarawnnaxr hám Xorasanda Muxammed Shaybaniyxan húkimranliǵiniń ornatiliwi.
2. Abdullaxan II (1557-1598) dáwirinde mádeniy turmis.
3. Temuriyler dáwirindegi mádeniy dástúr hám aǵartiwshiliqtiń dawam etiwi.
4. Ashtarxaniyler dáwiri mádeniyati hám tiykarinan Islam dini menen baylanisli ráwishte rawajlaniwi.
Shaybaniyler hám ashtarxaniyler dinastiyalari húkimranliǵi dáwirinde Mawarannaxrda pán hám mádeniyat rawajlandi. Shaybaniyxan tiriligi waqtinda jazilǵan túrli dereklerde, sol menen birge Muhammed Salixtiń Chiǵatay – túrkiy tilindegi “Shaybaniynama”, Fazullax bin Rózbekxanniń parsisha “Mehmannamayi Buxara”, Binaiydiń “Shaybaniynama”, Sayid Hasan Xojaniń parsisha “Muzakkiri ahbob” shiǵarmalarinda Shaybaniyxan dáwirinde pán hám mádeniyat rawajlanǵanliǵi, Shaybaniyxan bolsa pán hám mádeniyatqa qáwenderlik qilǵani, ózi de oqimisli, ótkir, kórkem hám dóretiwshilik iyesi bolǵani kórsetildi. Shaybaniylerdiń derlik bárshesi oqimisli shaxslar bolǵan. Shaybaniyxan, Ubaydullaxan, Rustem Sultan, Abdulazizxan, Juvonmard Sultan siyaqlilar túrkiy hám parsi tilinde qosiqlar jazǵan. Shaybaniyxan Buxara hám Samarqandti temuriylerden soń pán, mádeniyat hám kórkem-óner oraylari sipatinda rawwwajlandirdi. Hirat hám basqa jerlerdegi alimlar, adib hám shayirlar Buxara, Samarqandqa alip kelindi. Shaybaniyxan tiykarinan urislar menen ótken 59 jilliq ómiri dawaminda joqari sapali kórkem shiǵarmalar jazip, miyras qilip qaldirǵan. Biraq oniń dóretiwshilik shiǵarmalari óz ana jeri bolǵan Túrkistan topiraǵiniń uzaq-uzaq jerlerine shashirap ketti. Shaybaniyxan tárepinen 1508-jilda Shiǵatay túrkiy tilinde jazilǵan. “Baxr ul-xudo” (“Haqiyqiy joldiń teńizi”) diniy qasiydasiniń jalǵiz qol jazba nusqasi Londondaǵi “British Muzeyi” kitapxanasinda saqlanbaqta. Shaybaniyxanniń jalgiz qosiqlar toplami bolǵan “Devoni” bolsa Turkiyaniń Istanbul qalasindaǵi Tópqopi Saroyi kitapxanasinda saqlanadi. Bul shiǵarma haqqindagi birinshi maǵliwmatti tariyxshi alim Zakiy Validiy Tóǵon 1927-jilda “Jańa Túrkistan” jurnaliniń 1-saninda basilǵan “Shaybaniyxanniń qosiqlari” maqalasinda berilgen. Avtordiń bergen maǵliwmatina qaraǵanda Shaybaniyxan Shohbaxt, Shaybaq, Shaybek, Sheboniy, Shohibek atlari (laqabi) da dóretiwshilik qilǵan devoni 191 betten ibarat.
Shaybaniyxan Sakkokiy, Atoiy, Nawayi dástúrindegi klassik shiǵatay-túrkiy qosiǵin dawam ettirdi. Oniń dóretiwshiligine mas bolǵan qásiyet sonda edi, Shaybaniyxan óz shiǵarmalarinda ana watani Túrkistanǵa mehr-muxabbat joship aytaadi. Túrkistanniń Buxara, Samarqand, Úrgensh, Yassi (Túrkistan) kibi qalalari atlarin óz qosiqlarinda birde bir adam Shaybaniyxan siyaqli kóp isletken emes. Buni biz shayirdiń tómendegi qatarlarinda kóremiz”
Jannati mávo degan boǵi Samarqand emish,
Kavsari álo degan obi Samarqand emish,
Har nechakim ótsalar Xuld 1 toǵi toshini,
Óxshar anga dunyoda toǵi Samarqand emish,
Jilvai huru qusur har nechakim qilsalar,
Nargisi mastonalari bor Samarqand emish,
Bilki ato qiladi Haq har yonda Jóybor,
Tórt oriǵi har taraf ori Samarqand emish,
Har taraf bargzor boǵlari erdi behisht,
Nechadesam vasfini koni Samarqand emish,
Suyidur obi hayot, yeli turur jonfizo,
Nuch dori izlasang qori Samarqand emish,
Ólayozib Balxdabad yilidan istab.
Tegma Shayboniyga sen, shohi Samarqand emish.
Shaybaniyxan Samarqandti óz shiǵarmalarinda jánnet mákan jer dep aytsa, Buxarani Kaaba dárejesinde uliǵlap:
Bir xayolim bor kóngulkim pir vafiy aylayin,
Ul Buxoro shahrida Kábatavofin aylayin.
Shaybaniyxan basqa jurtlar, qalalarda júrgen gezleriinde de Samarqand, Buxara, Túrkistandi saǵinadi. Karmon, Shodman, Qoqlik Darǵon kibi áyyemgi salmalardiń zilal suwlarin qumsaydi. Ol Mawarannaxrdey gózzal jurtti bizge Qudaydiń ózi qimbat baha sawǵasi sipatinda hadya qilǵan dep aytqan. Shaybaniyxanniń pánge, aǵartiwshiliq hám mádeniyatqa bolǵan jaqsi qaraslari álbette oniń miyraslarina da tásir etti. Sol sebepli de Shaybaniylerden bolǵan Ubaydullaxan, Abdulatif, Abdulaziz hám Abdullaxanlar ilim aǵartiwshiliq hám Xuld- segiz jánnettiń biriniń ati mádeniyatqa qáwender húkimdar sipatinda ótken. Ubaydullaxan – Shaybaniyxanniń jiyeni, Buxara hákimi Mahmud Sultanniń uli. Ol 1533-1539-jillarda Buxara húkimdari bolǵan. Ubaydullaxan jasur hám dawjúrek láshkerbasi, qattiqol húkimdar hám dóretiwshi adebiyatshi edi. Ol Shaybaniyxannan soń kúshli hám tártipli mámleketke tiykar saldi, alti márte Xorasanǵa láshker tartip bardi, Iran áskerlerine bir neshe márte qatti soqqi berdi. Xorezmdi ózine boysindirdi.
Ubaydullaxan bin Mahmud Sultan “Ubaydiy” , “Ubaydullo” , “Qul Ubaydiy” laqabinda qosiqlar jazǵan. Ol parsi hám arab tillerin jaqsi bilgen, bul tillerde de qosiqlar jazǵan. Ubaydullaxan “Ǵayratnama”, “Shafqatnama” , “Kitob us-salot” kibi másnawiy jolinda pandnama-risalalar jazǵan. Ol óz shiǵarmalarinda Yassawiy dúnya qarasi ideyalarin tiykarǵı jónelis qilip alǵan. Ubaydiydiń ózbek, parsi hám arab tillerindegi qosiqlarinan ibarat úsh diywani bir muqaba ishine jaylastirilǵan. Bul úsh tildegi diywanniń jalǵiz qoljazba nusqasi 1583-jilda Mir Husayn al Husayniy tárepinen kóshirilgen bolip, kitap “Kulliyot” dep atalǵan. Bul qimbatli qol jazba shiǵarma Ózbekistan Pánler Akademiyasi Shiǵistaniw institutiniń qoljazbalar fondinda saqlanbaqta. Shayirdiń bay ádebiy miyrasi ele arnawli úyrenilmegen. Ubaydiy óziniń ózbek tilindegi ǵazzel hám rubayilari, qitá hám tuyiqlari menen hesh gúmansiz, sheriyat rawajlaniwina úlken úles qosqan. Ol óziniń ǵazzeliyatinda dástúrli temalar – ishqi-muhabbar, wapadarliq hám dostliq, hayal gózzalliǵi hám ashiq sadaqati kibiler. Shayir qosiqlarindaǵi ipadaniń ózine tánligi joqari ádeplilik páziylet ham gózzal dunyaliqti óz ara baylanisliliǵi esaplanadi. Ózbek sheriyatinda ishqiy qosiqlar kóp bolsada Ubaydiy qatarlari olardiń birewine de uqsamaydi. Shayir Ubaydiy dóretiwshiligi ele toliq ashilmaǵan. Bul bay qaznani shuqir úyrenip, oni xalqimizdiń mánawiy bayliǵina alip kiriw mámleketimizdiń ádebiyatshilariniń waanparwarliq burshi sanaladi. Shaybaniyler dinastiyasi húkimdarlari arasinda Abdullaxan ayriqsha ajiralip turadi. Ol kúshli hám oraylasqan feudal mámleket dúzdi, pán hám mádeniyattiń rawaj’aniwina qáwenderlik etken. Buxara poeziyasi antologiyasiniń avtori Hasan Hirosiydiń bergen maǵliwmatina qaraǵanda XVI ásirdiń 2-yariminda Buxara xanliǵinda pán hám ádebiyat penen 250 den artiq alimlar shuǵillanǵan. Ashtarxaniylerden bolǵan Subxanqulixan sarayinda 1692-jilda Muhammed Bodi as-Samarqandiy tárepinen Buxara poeziyasiniń antologiyasi dúzilgen. Bul antologiya sol dáwir ádebiy arbablarinan 150 i haqqinda maǵliwmat beredi. Subxanqulixnniń ózi ilim-aǵartiwshiliq húkimdari edi. Ol kóplew medicinaǵa qiziǵatuǵin edi. Subxanqulixan Buxarada arnawli shipaxana (dori –sh-shifo) qurdirdi. Onda biytaplar gawalanar hám medicina páni úyreniletuǵin edi. Subxanqulixan jaqsi ǵana shayir da bolǵan. “Nishoniy” laqabi menen qosiqlar jazǵan. Subxanqulixan úlken jeke kitapxanaǵa iye bolǵan hám onda júdá kóplep bahali kitaplar saqlanǵan. Ózbekistan Respublikasi FA niń Shiǵistaniw Institutinińkitapxanasinda bar bolǵan bahali kitaplardan bazi birleri hám Subxanqulixannińózine tiyisli derekler, yáki ol haqqinda jazilǵan shiǵarmalar saqlanadi. Máripatpárwar xanlar sarayinda toplanǵan alimlar, shayir hám jaziwshilar ilim-pánniń túrli jónelisleri boyinsha dóretiwshilik qildilar hám jazǵan shiǵarmalari menen jáhan mádeniyati qaznasina múnásip úles qosti. Xv ásir aqiri hám XVIII ásirler dawaminda tariyx ilimi babinda júdá úlken monumental shiǵarmalar jaratildi. Muhammed Haydar yáki Mirza Haydardiń “Tarixiy Rashidiy”, Másud ibn Usmon Kóhistoniydiń “Tarixi Abulxayrxoniy”, Muhammed Salixtiń “Tavorixi guzida Nusratnama”, Kamoliddin Binoyidiń “Shaybaniynama”, Fazlullox ibn Rózbekxanniń “Mehmonnamayi Buxaro”, Hafiz Tanish Buxariydiń “Sharofnamayi Shohiy”, yáki “Abdullanam”, Mirmuhammed Amin Buxariydiń “Ubaydullanama”, Muhammed Yusuf Munshiydiń “Tarixi Muximxoniy” shiǵarmasi hám basqalar usilar qatarinda. Aniq hám tábiyiy pánler rawaji ruhaniyler hám diniy adamlar tárepinen málim dárejede sheklep qoyilǵan edi hám bul pánler boyinsha qilinǵan ilimiy oylap tabiliwlar qudayǵa, allah iradasina shek keltiredi dep esaplaǵan. Mine sonday bir sharayatta Mutribiy dunya kartasin sizǵan. Bul karta Amin Ahmad Roziydiń 1693-jilda dúzgen “Xaft iqlim” (“Jeti iqlim”) dep I bab. XVI ásir hám XIX ásirdiń 1-yariminda Orta Aziya xaliqlari atalǵan geografiyaliq biologiyaǵa tiyisli sózliginde berilgen. 15410jilda Muhammed Husayn ibn al Mironi as Samarqandiy medicina hám formakologiyaǵa tiyisli ilimiy shiǵarma jazip, onda dárigóy ósimlikler, dári tayarlaw hám oni saqlaw usillarinkórsetip bergen. Ol kóz táwibi shoh Ali ibn Sulayman Nawriz Ahmadxan aldinda islegen. “Tabiblik dasturulamali” risalasin jazǵan. Bul dáwirde muzika ilimi, hattatliqminiyatura tarawinda da bir qatar jańaliqlar jaratildi. Solardan XVI ásirde Buxarada jasap ótken Najmiddin Kubrawiy (1531-jilda qaytis bolǵan) muzika ilime tiyisli “Risolai musiki” bir shiǵarma jazadi. Muzika haqqinda “Zamzamayi vaxdad” atli shiǵarma Boqiyayi Namniy qálemine tiyisli edi. Ol hár túrli janrdaǵi 12 maqam sistemasiniń ataqli bilimdani bolǵan. Sultan Ali Mashhadiy, Mir Ali Xiraviy, Mahmud ibn Ishoq ash Chiqobiy hám basqalar kaligrafistikada teńsiz edi. 1586-1587-jillarda Darvish Muhammed ibn Dóstmuxammed Buxariy “Xattotlik sanati” nazariyasina tiyisli shiǵarma jazdi. Sol dáwirde “Fathnama”, “Tarixi Abulxayrxoniy”, “SHaybaniynama” hám Alisher Nawayiniń shiǵarmalarina joqari ádebiy did hám boyawlarda miniyaturalar hám súwretler sizǵan. Súwretshilik tarawinda Jalaliddin Yusuf, saray xudojnigi Keldi Muhammed hám basqalar kórnekli dóretiwshilik penen shuǵillandi. Shaybaniyler hám Ashtarxaniyler mámleketi túrkiy hám parsi-tájik xaliqlariniń qurama awqaminan dúzilgen edi. Sol sebepten turmista da, ádebiyatta da ózbek hám tájik tiller keń qollanilinip kelingen. Bul aymaqlarda jasawshi xaliqlar eki tilde biymálel óz ara sóylese alǵanlar. Dástúrge kóre bolsa pánde, ádebiyatta hám mektepte tájik hám arab tilleriniń dárejesi saqlanar, idara islerinde tájik tilin qollaw dawam ettirildi. Temuriyler dáwirinen itibaran tájik tili menen bir qatarda óz shiǵarmalarin túrkiy-ózbek tilinde jaztuǵin alimlar, shayir hám jaziwshilar kóbeyip bardi. XV ásirdiń aqiri XVIII ásirlerde Mawarawnnaxr óziniń kórkem dóretiwshilik babindaǵi tariyxiy dástúrlerin dawam ettirdi. Bul dáwirde kórkem dóretiwshiliktiń túrli janr hám jónelislerinde dóretiwshilik qilǵan kóplep shayir hám jaziwshilarjetisip shiqti. Olar óz dóretiwshilik durdanalari menen jáhan páni hám ma;deniyati qaznasina múnásip úles qosti. Binaiy, (negizgi ati Kamoliddin Ali ibn Muhammed Sabz) (1453-Hirat, 1512-Qarshi) Xorasanli ataqli shayir, muzikataniwshi hám tariyxshi. Oniń ómiri temuriyler taji-taxt ushin gúres alip barǵan oǵada awir bir dáwirde keshti. 1458-jildiń gúzinde Abu Said Hirat janinda Jahonshaxti jeńip eki ortada pitim dúzilgennen keyin Xorasan Abu Said iqtiyarinda qaladi, Batis Iranda bolsa Jahanshax húkimdar boladi. Jahanshax Hirattan júdá kóp ulama, Shuaro hám ónermentlerdi, solardan Kamoliddinniń atasin hám quriwshi usta bolǵanliǵinnan ózi menen birge alip ketedi. Kamoliddin Iranda 3 jil jasap jáne Hiratqa qaytip kelgen. Shama menen 1487-jilǵa shekem ol Hiratta ádebiyat, sheriyat ilimi, muzika hám tariyx pánlerin shuqir úyrenip, zamanasiniń jetik shayiri hám alimi bolip jetisti. 1487-jilda Kamaliddin Tabrizge kelip Iroqi Ajam hám Azerbayjan hákimi Sultan Yaqub (1479-1490) sarayinda 1491-jilǵa shekem hizmet qiladi. Usi jili ol jáne Hiratqa qaytqan, biraq tez Samarqandqa ketedi. (1495). Alisher Nawayi Binayiǵa oniń dóretiwshiligi hám qábiletine úlken baha bergen. Biraq oniń bir Orinda tura almasliǵi peyilindegi ayirim bir jaman qásiyetleri Nawayi itibarinan shette qalmadi. Bul dáwirde Mawarawnnaxrda siyasiy jaǵday júdá quramali bolip, ishki óz ara kelispewshilik, til biriktiriwler aqibetinde mirzalar ortasinda urislar toqtawsiz bolip turadi. 1496-jilda Binayi Xoja Muhammed Yaxya tapsirmasina muwapiq shayir hám tariyxshi alim Muhammed Salix penen birge Babur Mirza aldina baradi h’am ol menen Sultan Aliy Mirza ortasinda Baysunǵur Mirzaǵa qarsi awqam dúziwde ayriqsha xizmet kórsetedi. Binaiy Samarqand Babur qolinda bolǵan waqitta (1497-jil noyabr-1498-jil mart) Babur kelinsheli bolsa Sultan Aliy Mirza aldinda xizmette boladi. Samarqand hám Mawarawnnaxr úzil-kesil Muhammed Shaybaniyxan qolina ótkennen soń bolsa , 1500-1510-jillar dawaminda oniuń xizmetinde boladi. Hirat hám Xorasan Ismayil Safaviy armiyalari. XVI ásir hám XIX ásir 1-yariminda Orta Aziya xaliqlari tárepinen iyelengennen soń Binaiy jáne Mawarawnnaxrǵa qaytadi.Ol 1512-jilda Iran Safaviyleriniń Qarshi qalasinda ótkerilgen ǵalabaliq qirǵini waqtinda óltiriledi. Binaiydiń Shaybaniynama shiǵarmasi XVI ásirdińbaslarinda jazilǵan hám XV ásirdiń ortalarinan tap 1506-jilǵa shekem Mawarawnnaxr hám Deshti Qipshaqtaǵi sotsialliq-siyasiy waqiyalardi óz ishine aladi.Bul shiǵarmada Iran patshasi Ismayil Safaviydiń (1502-1524) áskeriy júrisleri, XVI ásir baslarinda Shaybaniyler mámleketi menen Iran ortasindaǵi siyasiy múnásebetler jaratilǵan. Binaiy 4282 misradan ibarat sheriy diywan qaldirdi. 1498-jilda Samarqandta jazilǵan hám Temuriylerden Sultan Aliy Mirzaǵa baǵishlanǵan 876 báytlik “Majmú al- ǵarayib” qasidasi hám Irakta jasaǵan jillari jazilǵan “Behruz hám Bahrom” másnawiyi hám Binaiy dóretiwshiliginde ayriqsha orin tutadi. Ol “Behruz hám Bahram”da zamanasiniń ayanishli táreplerin keskin sinǵa aladi, bir Qatar ádeplilik-tárbiyaliq ideyalarin ilgeri súredi. Binaiydiń “Futuxoti xoniy”, “Hikoyati safari Binoiy” hám r qosiqlar diywani úlken ilimiy ahmiyetke iye. Muhammed Salix (1455-Xorazm, 1535-Buxara) ózbek shayiri, tariyxshi, mámleketlik isker. Oniń atasi Nursayidbek Xorezmde hákim bolǵan. Babasi Ámir Shah Málik Xorezmde Temur saltanatiniń tayanshlarinan bolip, Mirza Uluǵbekke wásiy edi. Baslanǵish magliwmatti Xorezmde alǵan Muhammed Salix Hiratta Jamiyden tálim aladi. Ol dáslep 1490-jilǵa shekem Xorasanda Xusayn Bayqara, keyinshelik Buxara hám Samarqandta temuriyler, 1499-jildan bolsa Shaybaniyler sarayinda xizmette bolǵan. Shaybaniyxan oǵan “amir ulumaro”, “malik as-shuaro” ataqlarin beredi. Shaybaniyxanniń áskeriy júrislerinde birge boladi. Shaybaniyxan 1500-jili Buxarani iyelegende hákimlikke Muhammed Salixti qoyadi. Ol sol waqitta Sharjaw hám Nisa wálayatlariniń hákimi de bolǵan. Muhammed Salix 1507-1510-jillarda Hiratta jasadi, alimlar, dóretiwshiler, shayir-jaziwshilar menen baylanista bolip turdi. Muhammed Salixtiń diywani bizge shekem jetip kelmegen., biraq oniń Salix laqabi menen jazǵan ǵázzelleri, qosiqlari, bayaz hám tazkiralari ushrap turadi. Oniń dóretiwshiligine Nawayi, Babur, Nisoriy kibi shayir ádebiyatshilar joqari baha bergen. Muhammed Salixtiń “Shaybaniynama” shiǵarmasi ózbek tilinde jazilǵan nazm bolip, óziniń kórkem dárejesiniń joqari ekenligi hám tiliniń ápiwayi-xaliqshilliǵi menen de áhmiyetli. Dastanniń negizgi nusqasi tabilǵan joq. Biraq shayirdiń tiri waqtinda 1510-jilda Qasim tárepinen kóshirilgen nusqasi Venada saqlanadi. Zayniddin Mahmud Vasifiy (1485, Hirat-1551-1556, Tashkent) 1512-jilǵa shekem Hiratta jasaǵan, soń Orta Aziyaǵa qaship kelgen hám 30-jillarǵa shekem Buxara, Samarqand, Tashkentte hám basqa jerlerdegi Shaybaniy húkimdarlariniń saraylarinda saray shayiri sipatinda dóretiwshilik qilǵan. Ol “Badoe’ul –vaqoye” (Nádir waqiyalar) atli qiziqarli estelikler avtori sanaladi. Vasifiydiń estelikleri kishi-kishi- qiziq hikaya h’am anekdotlardan ibarat. Kitapta Xorasan, Mawarawnnaxr, Túrkistan hám Irandaǵi 1532-jilǵa shekem bolǵan dáwirdegi ilimiy, ádebiy, tariyxiy hám mádeniy ómir súwretlengen. Ibn Sina , Jamiy, Nawayi, soniń menen birge, Qasim Ali Qonuniy, Chaqar, Chanshiy, Ustad Hasan Udiy, Hofiz Basir, Ustod Shayxi Noyi siyaqli muzikataniwshilar, ayrim mámleket arbablari haqqinda kerekli maǵliwmat berip ótken. Kitap Orta Aziya xaliqlari tariyxi hám mádeniyati haqqinda ayriqsha Derek sanaladi. Onnan V.V.Bartold, Yakubovskiy, Bertels, Ayniy hám basqa ilimiy izertlewshiler óz dáwirinde paydalanǵan. Oniń shiǵarmalari arasinda óz dáwiriniń tariyxiy shaxslari qatarinda Alisher Nawayiniń ómirinen bazi bólimler de keltirilgen. Saray shayiri sipatinda Vasifiy húkimdar, ámeldar tóreler hám sawdagerlerge atap gimnler, qasiydalar jazǵan, olardiń buyirtpalari tiykarinda qosiqlar jazǵan, pármanlar hám jarliqlardiń tekstlerin dúzgen, xatlar, qurilip atirǵan meshit h’am medreseler ushin jaziwlar, soǵan uqsaǵan jumislar menen shuǵillanǵan. Mushfiqiy (1525-1588) Abdullaxan sarayinda xizmet qilǵan shayir.Ol Buxarada jarli shańaraqta tuwilǵan.1564-jilǵa shekem Buxarada jasaǵan.1568-1572-jillarda Samarqand hákimi Sultan Sayid sarayinda , 1572-1573-jillarda Hindistanda Akbarshah sarayinda kitapdar bolip xizmet etken.1678-jilda Abdullaxan sarayinda isley baslaǵan.Abdullaxan oǵan “Malik ush –shuaro” ataǵin beredi.Shayirdiń satira , ǵazel hám qasidalarinda “Diywani mutoibot”,
“Diywani ǵazaliyot”, “Diywani qasoid” , “101 tugun” (“Sadu yaki buvad”) siyaqlilarda toplanǵan.Shayir Mushfiqiy óz shiǵarmalarindaǵI gózzalliq hám muhabat haqqinda “Eram baǵi” , sonday-aq “Soqiynama” hám “Jahannama” siyaqli poetikaliq shiǵarmalardi jazǵan.Bul satiric qosiqlarinda joqariqatlam wákilleriniń aldamshiliq hám zulimliqlarin ayawsiz aship beredi, sotsialliq tańsizlikti qaralaydi (“Zulmnan shikayat” hám basqaalarda).Mushfiqiy shiǵarmalari xaliq arasinda úlken itibarǵa eristi hám keń tarqaldi, oniń ózi de Molla Mushfiqiy ati menen tajik xaliq anektodlari qaharmanina aylanǵan.
Sayida Nasafiy (1637-1710) “Ubaydullanama” avtoriniń tili menen aytqanda “Buxara shayirlari taxtina sultan” dep at shiǵarǵan shayir hám jaziwshi esaplanadi.Ol tájik ádebiyati hám tájik ádebiy tiliniń rawjlaniwinda ózine tán orni bolǵan oyshil.Sayida Qarshi (Nasaf)qalasinda dunyaǵa kelgen hám usi jerde baslanǵish tálim alip, Buxara medreselerinde oqiwdi dawam ettirgen.Ol ónerment –toqiwshi bolǵan , awir ekonomikaliq qiyinshiliqlar jaǵdayinda “Ubaydullanama” da aytilǵaninday “amirler uyin vaxon saraylarin ziyarat qiliwǵa umtilmaǵan , ózine nesip etken bir bólek nanǵa qanaat etip” jasaǵan .Soǵan qaramastan ol kórkem dóretiwshilik ushin waqit taba alǵan.Ózi jasaǵan awir hám qiyin sharayatta da miynetkesh xaliq penen birge boladi, oniń dártine dártkesh boladi.Óz dóretiwshilginde demokratik xaliparwarliq, aǵartiwshiliq ideyalarin ilgeri súredi.Olóz-ara siyasiy qirǵin urislardi qatti qaraladi,mámleketti qarabaǵa aylandirǵanlardi ayawsiz kritikalaydi.Sayida Nasafiy júdá kóplep lirikaliq qosiqlar hám ǵazeller de jazǵan .Olarda shayir sufizm , naqshbandiylik ideyalari hám dunya qarasin ilgeri súredi.Sayida bul jónelistegi qasida hám másnawiyleri , Ashtarxaniy xanlar júrisleriniń qosiqta berilgen tariyxiy shiǵarmalari, muxammesleri , masallarinda mámleket hám xaliq ómiri haqqindaǵI júdá qimbatli pikir hám juwmaqlar beriledi.
Turdi Faroǵiy ( XVII ásirdiń birinshi yarimi –shama menen 1701-jil) XVII ásir ózbek ádebiyatindaǵi aldinǵI aǵimniń jarqin wákili , xaliq máplerin jirlawshisi , ádebiy laqabi Faroǵiy (erkin tabiyatli adam). Ol Buxara ,Xojend hám Jizzaxta jasap dóretiwshilik qiladi.Turdiniń ómiri hám dóretiwshiligi haqqinda maǵliwmatlar júdá\\kem .Negizi ózbeklerdiń júz qawiminen bolip basqa qawim basliqlari Qatari Subxanqulixan sarayinda xizmet qiladi.Ol Subqanqulixan húkimranliǵI dáwiri (1691-1701) daǵi ádalatsizliqlar , xaliqqa ótkerilgen jábir-zulimliqlardi óz kózi menen kóredi.Xan sarayindaǵI joqari lawazim iyeleriniń jaǵimpazliqlari, paraxorlilari gúwasi boladi.Xaliqtiń bolsa zulim, ekspluatatsiya hám saliqlar esabinan qáddi búgiledi, hátte “barot” saliǵiniń jeti jilliǵI bir jilda óndirip alinar edi.Miynetkesh xaliq 1681-1686-jillar dawaminda Subqanqulixan siyasatina qarsi bir neshe ret qozǵalań kóteredi.shayir Turdi da qozǵalańshilarǵa qosiladi.Buxarada kóterilgen bul qozǵalańǵa júz qáwiminen Fazilbiy, qataǵan qáwiminen Temurbiy , yobu qáwiminen Tamǵa biyler basshiliq qiladi.Eki ortada sawash boladi.qozǵalańshilar Fathobod , Xazarasp qalasi , soń Karmanaǵa sheginedi .Temurbiy Subqanqulixanǵa satilip qozǵalańǵa qiyanet etedi.Fazilbiy hám Tamǵa biyler shayir Turdi menen birge Oratóbe hám Xojend hákimi Rahimbiy járdem sorap baradi.Turdi Rahimbiyge baǵishlap qosiq jazadi hám oni Subqanqulixandi awdarip taslawǵa shekem shaqiradi.Biraq Rahimbiy xanǵa qarsi gúreske júreksine almaydi.Turdi Rahimbiy hám oniń uli Aqbotabiyden járdem maqsetinde Xojendte qaladi.Rahimbiy ge atap madhiyalar jazadi.Biraq bul háreketlerden nátiyje shiqpaǵannan soń Turdi Jizzax dad a jasadi 1701-jili usi jerde dunyadan ótedi.Turdi óliminiń sońǵI kúnlerinde jazǵan qosiqlarinda óz qayǵI hám álemlerin zarlanip súretleydi.
“Kuyar til shаmmаyi gаr holаtimdаn аylаsаm tаhrir Giribon chok ólur, etsаqаlаm dаrdi dilim tаhrir. Shoir bevаfo zаmonаsidаn shikoyat qilаdi: Tahrir – bayon qilish. Chаrxi dun 1qiladi mаngаjаbru jаfolаr behisob, Gаrdishi dаvron berur har lаhzаyuz ming pechu tob.” Satirik shayir , demokratiyaliq ideyalar jirshisi Turdidan bir diywan qosiqlar toplami bizge jetip kelgen. Onda 432 qatardan ibarat 17 qosiq bar,olardan2 tájik tilinde.Bul shiǵarmalar ápiwayi tilde jazilǵan.SHayirdan oniń júz miń uriw qáwimleri basliqlari bolǵan aq súyek tuwisqanlari jaqtirmas , biraq xaliq oni húrmet qilar edi.Shayir xaliqtiń dáwir ádalatsizliqlarina , xanniń natiwri siyasatina qarsi nazraziliǵin , álemli pikir hám ózgehse keshirmelerin sheber dóretiwshilik penen qálemge aladi.Turdi xandi insapqa shaqiradi , oniń átirapin orap alǵan jaǵimpaz , múnasip bolmaǵan adamlardan xabardar boliwǵa shaqiradi.Ol xaliqti talaǵan , mámleketti daǵdarisli qilǵan , ádalatsiz hám zalim xan haqqinda ǵazeplenip jazadi hám oni awdarip taslawǵa shaqiradi .Turdi jurt hám máleketti wayran etken siyasiy tarqaqliq , qirǵin urislardi lánetleydi, uriw qáwimlerdi birlesiwge , uriw aqsaqallarin , beklerdi “Bir jaǵadan bas shiǵariw “ ǵa shaqiradi. Bul boyinsha shayirdiń “Tar peyilli bekler” qosiǵI dóretilgen.
Tor kóngilluk beklar, mаn-mаn demаng, kenglik qiling,
Tóqson ikki bori ózbek yurtidur, tenglik qiling.
Birni qipchoqu xitoyu, birni yuz, nаymаn demаng,
Qirqu yuz, ming son bólib, bir jon oyinlik qiling.
Bir yaqodin bosh chiqаrib, bаrchаbir tónǵаkirib,
Bir óngurliq bir tirizlik bir yaqo, yenglik qiling.


Álbette Turdi óz zamanlaslarina qaraǵanda bir qádem aldińǵa ketti.Biraq jámiyet hám ómirdegi bárshe jaman kemshilik hám illetlerdi shayir “jaman” , “adalatsiz” patshadan izledi .Bul oniń kemshiligi emes , balki shayir jasaǵan dáwirdiń fojiasi edi.
Bedil ( laqabi, negizgi ati Mirza Abdulqadir 1644-1721) shiǵis xaliqlariniń ulli shayiri , filosof , oyshili hám óz dáwiriniń “Mirza Malik ush –shuaro”si . Ol áskeri xizmetshi shańaraǵinda dunyaǵa kelgen.Ata-babasi shahrisabzli ózbek barlas uriwinan bolǵan.Bir jasinda ákeden jetim qalǵan , anasi qolinda tárbiya alǵan. Bes yarim jasinda mektepke baradi.Jasliqtan qábilet iyesi bolǵan Bedil arab , parsi ,urdu tili hám ádebiyatin úyrenedi , túrli pánlerge qiziǵadi.Qoqanli tariyxshi Hakimxan Haji Muhammedtiń “Muntaxab ut-taorix” kitabinda jaziliwinsha Bedildiń medreseden kewli suwiydi, sol sebepli ol úyde óz bilimin asiradi.Bul iste oǵan ajaǵasi Mirza qalender hám Mirza Zarif jaqinnan járdem beredi. Bedil sufizm filosofiyasin , hind hám urdu tillerin , grek filosofiyasin (ásirese Arastu ) filosofiyasin shuqir úyrenedi.On jastan kórkem dóretiwshilik penen shuǵillana baslaydi .Ákesinin ólimine baǵishlap marsiya hám rubayilar toqiydi .Bedil júda quramali sotsial-ekonomikaliq , tariyxiy protseste jasadi .1721-jili Dehlide 77 jasinda dunyadan ótedi.Bedil shiǵarmalariniń tiykarǵı bólimi oniń kulliyotina kirgen.Bul toplam 1882-jilda Bombeyde 16 kitaptan ibarat bolip baspadan shiǵadi.Bedil kitaplariniń litografiya baspasinan tisqari Orta Aziya mámleketleri qala hám awillarinda Tashkent ,Samarqand , Buxara,Ferǵana, Xiywa ,Xojent, Dushanbe hám Osh qalalarinda qoljazba nusxalari da ushraydi.”Tilsimi hayrat”(1669)-7500 qatardan ibarat.Masnaviy tárzinde jazilǵan bul shiǵarmada insanniń fizikaliq kórinisi hám ruwxiyati haqqinda sóz baradi.Bedil insan ruwhin ilahiy álemnen kelgen patshaǵa uqsatip , oniń fizikaliq denesin topiraq , samal , ot há suwdan quram tapqan mámleket sipatinda súwretleydi.”Muhiti ázam”(1681) 9 miń qatardan ibarat másnawiy shiǵarmada Bedil sufizm wákilleri ómirine tiyisli gúrrińlerdi , sonday-aq may , qadah , nay , tanbur hám basqa muzikaliq asbaplardiń táriypine baǵishlanǵan , pikirler arqali súwretleydi .Bedildiń ǵazelleri , rubayilari , qasidalari hám basqalardi qosip esaplaǵanda 75 miń lirik hám shuqir filosofiyaliq qatarlardi quraydi.Bedil “Chor Unsur “ kitabin (“Tort element “ ) 1703-jili jazǵan.Bul kitapta shayir óziniń balaliq , óspirimlik , jigitlik hám ǵarriliq waqitlari haqqinda biografik maǵliwmat beredi.Shiǵarmaniń sońǵI eki babinda tórt element -hawa , jer , suw hám ot tuwrisinda sóz baradi.”Irfon” (“Bilim” 1721 ) shiǵarmasi dástan hám gúrrińlerden ibarat.10 miń qatardan quram tapqan bul kitapta ádebiyat , tábiyat , filosofiya máseleleri haqqinda pikir júritiledi.Ondaǵi ataqli dástanlardan biri “Komde hám Mudan “ bolip bul dástánda Bedil oyinshi qiz Komde menen muzikashi Mudanniń muhabatin súwretleydi.Zalim patsha Komde hám Mudanniń basina kóp qiyinshiliqlar saladi.Uzaq ayraliq hám qiyinshiliqlardan soń KOmde hám Mudan maqsetlerine jetedi. Bedil bir orinda :
Himmаt kаmаrini boǵlаgаn hamon,
Chumoli yengаdi sherni begumon,
Degenindey , Komde menen Mudan ózin arslan bilgen shahti jeńedi.Dástanniń bas qáharmani Mudan joqari dawis penen:
Uluǵ erur gаrchi shohlаr dargohi
Undаn yuksаk gаdolаrning qulohi,
degen edi. Mirza Bedildiń ataqli shiǵarmalarinan jáne biri “Nukot” esaplanadi.Onda ulli oyshil jaqsi paziyletli adamlardi qádirleydi, jaman feyilli adamlardi satira oti menen kritikalaydi.Avtor adamlardi jaqsiliqqa , tatiwliqqa , birlikke shaqiradi.Ol insanniń kamalati ushin gúresedi.Insan qaysi rasa , din xaliqqa tán boliwinan qatiy nazer , insan esaplanadi.Solay eken parqina qaramay adamlar insanity bursh hám paziyletleri menen birlesiwleri lazim .Miynet kásip –kár , insanity bursh paziyletleri tiykarlarinan esaplanadi.Bedil erinshek , teginxor adamlardi qaralaydi, olardi jek kóredi.Ol óz shiǵarmalarinda insan shaxsin ullilaydi, insan erkin hámme nárseden ústin qoyadi, aqidaparasliq , jáhalat hám zulimlarǵa qarsi turadi.Bedildiń shiǵarmalari bay filosofiyaliq ideya hám mazmunlar menen suwǵarilǵan.Sol sebepli oni “Abdulmaoniy”_”Mánisler atasi” dep ataǵan.Bedildiń aldińǵI sotsialliq-siyasiy ideya hám qaraslari menen suwǵarilǵan shiǵarmalari awladlar qalbinen bekkem orin aladi hám bul shiǵarmalar búgingi kúnde de insan ushin , insanniń baxiti ushin gúreste xizmet kórsetpekte.
Molla Sayid XVIII ásir baslarinda Buxarada tek ǵana poetikaliq qabileti menen emes , bálki óziniń joqari mánawiy , adep-ikramliliq hám insanity paziyletleri menen de ataqqa erisken júda kóp ulli shayir hám jaziwshilar jasaǵan . Áne usinday ulli insanlar arasinda “Buxara shayirlari taxtina sultan” degen ulli ataq iyesi Molla Sayid esaplanadi.Oniń kórkem ádebiyattaǵi laqabi Muhammadiy esaplanadi.Molla Sayid Buxara xalqiniń sheksiz húrmeti hám muhabatina shayir bolǵanliǵi , gózzal hám mazmunli qosiqlar jazǵanliǵi ushin eriskeni joq .Balki óziniń gárezsiz hám ayriqsha kemtar hám ózgeshe xarakteri menen erisken. Ol saray shayiri bolmadi , dámegóylik etpedi, lawazim , mal- dunyaǵa qiziǵip oziniń insanity qáddin búkpedi, xan qolinan sadaqa kútpedi hám ómiriniń aqirina shekem solay jasadi .”Ubaydullanama” avtoriniń jaziwinsha Molla Sayid shayir Nadir Diywanbegi meshitiniń balaxanasindaǵI bir kishi xanada jasap “ámirler shańaraǵI hám xan sarayina bariwdi oyina keltirmedi, óz nesiybesine túsken bir bólek nanǵa qanaát etti.”
Óziniń Ótkir aqili hám sózge sheberligi , keń qamrawli bilimi hám nazik tabiyati “Tuwma Aflotun” atin alǵan samarqandli Molla Fitrat qosiqlarinda da biybaha almasqa tariyp berilgen .Molla Fitrat da Molla Sayid siyaqli óziniń insanity qadir-qimbatin har qanday bayliqtan ústini qoyǵan baylar , ámeldarlar hám xanlardan miyrim kútpegen.
Xaliq awizeki dóretiwshiligi: shaybaniyler hám ashtarxaniyler zamaninda xaliq awieki dóretiwshiligi de rawaj tapti.”Alpamis “ dástaniniń awizeki epikaliq dástúrleri keń tarqaldi .”Alpamis” – watanparwarliq , qaharmanliq , muhabat hám dosliq , haqiyqatliq hám tuwrisózlik haqqinda dástan esaplanadi.OndaǵI demokratiyaliq ideyalar hám joqari insanity paziyletler –ideallar Alpamis , Barshinay , Qarajan hám basqa jaqsi qaharmanlardin quramali waqiyalari arqali ashilip baradi . Xaliqqa , elge ,jurtqa qáwim uriwǵa qarata sheksiz muhabat , dushpandi jek kóriwshilik , mártlik, opadarliq , shańaraq baxiti , shin muhabat , dosliq hám sadiqliq , insap hám adalat , tinshliq hám parawanliq ushin gúres “Alpamis “ dástaniniń ideyasi.Bul ideyaliq motivler dástanniń bas qaharmanlari Alpamis , Barshin hám Qarajanlardiń sayaxatlari hám iskerligi arqali beriledi.Haqiyqiy insaniyliqqa qarama –qarsi adalatsizliq , insapsizliq, ashkózlik , jeke basin oylaw , ishi qaraliq kibi bárshe jaman illetler dástandaǵI obrazlar : Baybóri ,Kókaldash Suxayl kempir, Tayshixan hám basqalar tiykarinda aship beriledi.Uliwma aytqanda “Alpamis” dástani xalqimizdiń ótmish tariyxi , oniń jaqsi arziw-niyetlerin úyreniwde júdá qimbatli derek esaplanadi.Onda ilgeri súrilgen watanparwarliq , qaharmanliq , dosliq , biradarliq , kibi ideyalar milliy ǵaresizligimizdi jánede bekkemlew , milliy qadiryatlardi tiklew ushin gúres ketip atrǵan búgingi kúnde jánede qimbatli hám áhmiyetli.Ózbekistan prezidentiniń arnawli pármani tiykarinda “Alpamis dástaniniń miń jilliq bayramlaniwi tek ǵana mámleketimizde emes , sirt el mámleketlerinde de boliwi hár birimizdiń qalbimizde maqtanish sezimin oyatadi.
Arxitektura :Shaybaniyler hám Ashtarxaniyler arxitektura islerinde de ózlerinen qatar estelikler qaldirǵan.Bul iste tek dinastiya wákilleri emes , al sol dáwirdiń kózge kóringen iri aqsúyek wákilleri de shette qalmaǵan.Misal ushin Samarqandtaǵi Muhammed Shaybaniy qurdirǵan Xoniya , Abiw Sayid ati menen baylanisli medreseler , RegistandaǵI Yalantush Bahadir qurdirǵan Tillakori hám Sherdar medreseleri , Buxara qala diywaliniń dúzetiliwi ,Mir Arab ,Abdullaxan ,Modarixan , POrso, Joybar ,Maroqand , Qulbaba ,Kókaldash medreseleri, Madrasai Kalon ,Xoja Zayniddin, Baland ,Abdullaxan ,Chor Bakr ,Kókaldash meshitleri zergerler, sarraflar, telpekpurishlar timleri ,Abdullaxan timi, Tashkennte Kókaldash medresesi, Qaffoli Shoshiy maqbarasi , Baraqxan medresesi, Túrkistanda (Yassi) Muhammed Shaybaniyxan meshiti ,Balxda qorǵan diywaliniń dúzetiliwi, (uzinliǵI 14 km ) , Abdullaxan ,Qulbab ,Kókaldash medreseleri ,Kókaldash meshiti , bir Qatar meshitler , sharbaǵlar, monshalar , bazarlar, turli qalalarda qurilǵan kóplep kárwansaraylar hám basqa bir Qatar qurilis isleri usilar qatarinan .