Tariyx fakulteti

Tema: Totalitar duzim dáwirinde «sotsialistik mádeniyat» rawajlanıwı hám onıń mánisi (1917-1991).
Reje
1.Forması milliy, mazmunan sotsialistik mádeniyati jaratıw ushın gúrestiń kúsheyiwi. «Mádeniy revolyuciya» sotsializm qurıw rejesiniń strukturalıq bólegine kiritilgenligi jáne onıń áksilinsaniy mazmunı hám de mánisi.
2. Milliy mánewiy -mádeniy qádiriyatlar, múqaddes movzoley, meshit hám medreselerdiń qarabaxanaǵa aylantırılıwı.
3. Sotsialistik milliy ádebiyat hám kórkem óner, teatrdiń rawaj tabıwı. Radio, televidenie (1956 j.), baspasóz, mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri (klub, háweskerlik krujoklari, kitabxana) rawajlanıwı.
Sovetler huʹkimeti haʹm kompartiya Tuʹrkistanda oktyabr aʹskeriy qozgʹalanin aʹmelge asirgʹan birinshi kuʹnnen baslap xalqimimizdinʹ milliy-diniy qadriyatlarin ayaq asti qiliw basladi.Bul tuʹsinikli halat edi. Sebebi, qizil koloniyashilar xalqimizdinʹ milliy haʹm diniy maʹnawiyatin oʹzgertirmesten tuʹrip bul uʹlkede uzaq muʹddet huʹkimranliq qila almaytugʹinin jaqsi biletugʹin edi. Biraq bul isti bolshevikler birden emes hiylekerliq qilip aʹste aqirin haʹm basqishpa-basqish aʹmelge asirip bardi. Rossiya sovet huʹkimeti 1917-jil 20-noyabrde jaʹriya qilgʹan haʹm V.I.Lenin imzalagʹan “Rossiya haʹm Shigʹistinʹ baʹrshe musilman miynetkeshlerine ‘’ muraʹjatinde : Sizdinʹ din haʹm uʹrp aʹdetlerinʹiz… bunnan keyin erkin haʹm qol qatilmasligʹi…”dep jaʹriya qilindi.
1918-jil 23-noyabrde bolsa V.I.Lenin qol qoyiwi menen shirkewdi maʹmleketten haʹm mektepti shirkewden ajiratiw haqqinda dekret jariya qilindi. Bul dekret RSFSR haʹm SSSR Konstituciyalari tiykarinda duʹzilgen Ozbekstan SSSRdinʹ 1927 haʹm 1937-jillarda jaʹriya qabil qilingʹan Konstituciyalari ushin tiykar qilip alindi haʹm huʹjdan erkinligi ideyasi algʹa surildi. Aʹmelde bolsa basqa nizamlar huʹkimranliq qildi. Leninnen keyingi ekinshi adam esaplangʹan Trotskiy bolsheviklerdinʹ dinge qarsi guʹres haʹreketlerin buziw barisinda koʹp gʹana isler qilgʹan. Lenin haʹm Kalinin imzalari astinda VCHK basligʹI Dzerjinskiyge 1919-jil 1-mayda jollagʹan koʹrsetpesinde Puʹtkil Rossiya Atqariw Komiteti haʹm Xaliq Komissarlar Soveti qararina muwapiq imkan barinsha koʹbirek poplar haʹm din joq qilinsin , poplar kontrrevoliyucionerler haʹm sabotajshilar sipatinda qamaqqa alinsin haʹm jaʹwizlarsha haʹmme jerde atip taslansin , imkan barinsha koʹbirek , shirkewler jawip qoyilsin , ibadatxanalar peshatlap qoyilsin haʹm skladlargʹa aylantirilsin delingen. Shirkewlerge haʹm ruwhaniylerge qarsi terror oʹtkiziwde Leninnen haʹm Stalinnende koʹbirek ayipli Trotskiydinʹ oʹzi edi. Orinlarda bolsa bul tarawlarda trotskiyshilar aktiv bolgʹan. Olar Orta Aziya , tiykarinan Oʹzbekstanda da mine usinday nizansiz islerdi qilgʹan.
1929-jil basinda L.M.Kaganovich imzasi menen orinlargʹa diniy shoʹlkemler birden bir legal haʹreket qilip atirgʹan haʹm jaʹmiyetke taʹsir koʹrsetiwshi
antirevolyuciciyaliq kushtir, degen direktiva jiberildi. OrinlardagʹI bolshevistik shoʹlkemler ushin usi huʹjjet din dindarlargʹa munasibeti ushin birden bin tiykar boʹldi. Sovet huʹkimeti haʹm kompartiya “Din- xaliq ushin abiyundir “ degen ideyagʹa aʹmel qildi.Dinshillerge zulimliq qilina baslandi. Diniy kitaplar “reaksion” dep jaʹriya qilindi. Diniy kitaplardi jogʹaltiw baʹnesinde arab alipbesine tiykarlangʹan oʹzbek alipbesindegi baʹrshe kitaplar joq qilindi. Meshit haʹm medreseler buzip taslandi. Saqlanip qalgʹan baʹzi meshit haʹm medreseler basqa maqsetlerde paydalanildi: mineral toʹginler saqlanatugʹin sklad , kerosin satatugʹin duʹkan, ustaxanalargʹa aylantirildi. “Haʹtteki Alla taalaninʹ uyi esaplangʹan mechit qudaysizlar uyine aylantirilgʹan. Yagʹniy onda ateizm nuzeyi ashilgʹan edi”.
Sovet tariyxinda meshit haʹm medreselerge gʹalabaliq tuʹrde qiran keltiriw eki maʹrte bolgʹan. Biri 1934-1939-jillarda haʹm ekinshisi 1954-1955-jillarda. 1929-1939-jillar arasinda tek bir gʹana Turkisran aymagʹininʹ oʹzinde 14000 meshit jabilip buzilgʹan. Sheyxla, imamlar haʹm basqa diniy iskerler jazalangʹan: qamaqqa alingʹan, surgin qilingʹan haʹm oʹltirilgen.
Tiykarinan, Qaraqalpaqstan Respublikasi Beruniy rayoni aymagʹinda paygʹambar Muhammed Sallolohu alayhi vassalamninʹ doʹsti Sultan Vays babagʹa atap IX-aʹsirde qurilgʹan maqbara haʹm meshittinʹ altinnan istelgen jihazlari , ha qiyli buyimlari 30-jillarda talandi. Medrese bolsa buzip taslandi.
1935-jilgʹa tiyisli magʹliwmatlargʹa qaragʹanda Buxara qalasindagʹi Diyanbegi medresesinde Buxara esteliklerin saqlaw kommissiyasininʹ is juʹritiw xanasi , ekskursiya bazasi saqlangʹan.
Tap usi 1935-jilgʹI magʹliwmatlarda korsetiliwinshe, Mir Arab medresesi, Bahoviddin Naqsgband mazari haʹm meshiti diniy oraylar sipatinda qaralap keingen. 1938-jilda Beshkentte “tariyxiy waqiya” juʹz berdi. Sol kuni rayon ham atqariw komitetlerininʹ qospa maʹjlisi boladi. Onda Mamanazarov, Jmak, Atabayev, Jawliyev, Aslanova, Dorochenko, Shahobiddinovlarqatnasqan. Qospa maʹjiliste “Kasbi” awili sovetindegi goʹne mechit haqqindagʹi maʹseleni koʹrip shigʹadi. Qabil qilgʹan qararda :…”awil xojaliqtagʹI qarawsiz qalgʹan meshitler Stalin atli jamaat ati taʹrepinen kerekli gerbishler alinip basqa kerekli jerge sarplansin haʹm usi tastiyq juwabi OʹzSSSR OAK ninʹ soralsin”, delingen edi. Aʹne sol koʹriniste ayyemgi tariyxiy obidalar, meshit haʹm medreselerdi buziw, gerbishlerdi kerekli orinlargʹa isletiw, jamaʹaʹt xojaliqlarininʹ raziligʹI menen puʹtkil Oʹzbekstan aymagʹindagʹI 20-30 jillarda ʹbalki onnan keyingi jillarda da amelge asirilgʹan edi.
Muqaddes Quraʹni karim kitabin oqiw ol jaqta tursin, ogʹan haʹtteki koʹz taslawdinʹ oʹzi keshirelmes guʹna edi. Quran kitabi nasroniylar ushin rus tiline awdarma qilindi, biraq oʹzbek tiline awdarma qilingʹan joq. Tek Oʹzbekstan gʹarezsizlikke eriskennen keyin 1992-jilda oʹzbek tiline awdarma qilindi.
Xayal qizlardi “azatliqqa shigʹariw” baʹnesinde 1927-jilda respublikada “Huʹjim“ haʹreketi baslandi. Hayal-qizlar aktivligin asiriw babinda maʹlim maʹnide bul haʹreket unamli bahalansada, oni shoʹlkemlestiriwden goʹzlengen bas maqset reaksion edi. Daʹslep bul haʹreket jergilikli xaliqlardinʹ aʹsirler asa tariyxan qaʹliplesken milliy qadriyatlardi esapqa almagʹan halda oʹtkizildi, hayal qizlardinʹ ar-namisi, qadr qimbati ayaq asti qilindi. Koʹp hallarda parenjeni taslaw zoʹrliq penen aʹmelge asirildi. Ekinshiden, “hayal-qizlar azatligʹi” ushin guʹres baʹnesinde islam dinine qarsi guʹres haʹwij aldirildi. Sebebi “hayal qizlar azatligʹI”ninʹ tiykargʹI dushpanlari qilip islam ruwhaniyleri koʹrsetildi.
Sovet huʹkimeti haʹm kompartiya “Huʹjim” kompaniyasin otkiziwden toʹmendegi maqsetlerdi goʹzlegen edi: birinshiden, oʹzbek xalqininʹ milliy urp adetlerin ayaq asti qiliw ; ekinshiden “hayal qizlardi azat qiliw” baʹnesinde sanaat kaʹrxanalari , kolxoz haʹm sovxozlarda arzan girewde isleytugʹin qosimsha jumisshi kuʹshleri sipatinda olardan paydalaniw, aʹmelde olardi sovet qullarina aylandiriw edi.
Ulli aʹdebiyatshi CH.Aytmatov “Huʹjim” kompaniyasi haqqinda soʹzlep bunday degen edi: “Maʹmleket taʹrepinen oʹtkizilgen “Huʹjim” kompaniyasi sol daʹwirdin awir xaʹtelerinen biri edi dep aytiw kemlik qiladi. Bul insaniyatqa qarsi qaratilgʹan jinayat edi. Tiykarinan ilaqiy aʹlemninʹ qurilmasina qarsi joʹneltirilgen jinayat edi. Qudaydinʹ turaqliligʹin inkar etip murtrdlar Qudaydinʹ waziypasin oʹz moynina alip janʹa adam jaratamiz dep, qorqinishli oyin baslaydilar”.
1941-1945-jillaridagiurisdafashistlerGermaniyasiustinenta­rixiyjenʹistiqolgʹakiritiwdeÓzbekstondapaʹn, aʹdebiyat, maorifhaʹmkoʹrkem oʹnerxizmetkerlarininʹ de uʹlesi ogʹada uʹlken boldi.
Uris benen baylanisli bolgʹan baʹrshe milliy tapsirmalardi alimlar óz waqtinda orinlap bardi, snaryadlar, reaktivler tayyorlasw, ósim- liklerden paydalanish mashqalalarin sheshiw, awil xojaliq eginlarininʹ hasildorligʹin asirisw, jas kadrlardinʹ ilmiy islarine basshiliq qiliw kibi maʹseleler menen shuǵillandilar.
Ózbekistongʹa SSRdinʹ batis taʹrepten Awqam akademiyasi institutlari haʹm ilim-paʹn arbablari evakuaciya qilindi. Tek Tashkent qalasininʹ ózine 1941-jilninʹ guʹzinde SSSR Paʹnler akademiyasininʹ Shigʹistaniwshiliq, tariyx, jahan adebiyati, materialliq maʹdeniyat tariyxi haʹm basqa ilmiy izertlew institutlari, kóplep alimlar: akademiklar B.V.Struve, V.D.Grekov, SSSR Paʹnler akademiyasininʹ jurnalist aǵzalari E.E.Bertels, B.F.Shigmarov, A.Y.Yakubovskiy, A.A.Mixaylov va basqalar kóship keldiler.
1943-jilninʹ sentyabrnida Ózbekstan SSR Paʹnler Akademiyasi shoʹlkemlestiriliwi haʹm respublika turmisinda aʹlbette uʹlken waqiya boldi.
Ózbekstan Paʹnler akademiyasininʹ daʹbdebeli ashiliw maʹresimi jil, 4-noyabrde boldi. Paʹnler akademiyasininʹ birinshi prezidenti qilip taniqli alim T.N.Qari-Niyaziv saylandi.Akademiya tiykarinan Moskvaninʹ buyurtpa tapsirmasin orinladi.
Ózbekstan Paʹnler akademiyasi 1943-1945-jillarda qiyin ilmiy jenʹislerge eristi, bul awqamda tanilgʹan ilmiy oraygʹa aylandi.1943-jilda akademiya quraminda 23 ilmiy maʹkeme, sol tiykarda 11 ilmiy izertlew instituti, 2 laboratoriya, seysmikstansiya, taʹjiribe stansiyalari, botanika baǵi haʹm 2 muzey aktivisledi. Akademiya institutlarinda 3 kisi akademiyaninʹ huʹrmetli aǵzasi, 15 kisi haqiqiy aǵzasi, 20 kishi jurnalist aǵzasi, 54 paʹn doktori, 172 paʹn kandidatı, jámi 1265 ilmiy xizmetker paʹn aʹlemininʹ turli orinlarda izertlew islerin alip bardilar, tabigʹiy resurslarin uyreniwge haʹm avtonomiya xaliq xójaligʹininʹ enʹtiykargʹI tarmaqlarin rawajlantiriwgʹa qaratilgʹan quramali mashqalalardi sheshiw menen shuǵillandilar.
Aʹlbette ÓzbekstandagʹI paʹn rawajlaniwinda, tiykarinan Paʹnler Aka­demiyasi iskerliginde koloniyashiliq siyasati óz taʹsirin qaldirdi.Ilmiy buyurtpalar Moskvadan beriler haʹm tasdtiyqlanar, ilmiy izertlew isleri tek rus tilinde alip barilar edi.
Awir uris jillarinda bolsa xalq maorifi da óz iskerligin dawam ettirdi. Mektep oqitiwshilarininʹ frontgʹa jiberilgenligi sebepli aʹlbette uʹlken qiyinshiliqlar kelip shiqti. Bul qiyinshiliqlardi joq etiwde qisqa kurslarninʹ roli uʹlken boldi.1943-jilgʹa shekem bul kurslar 16 minʹ oqitiwshi kadrlar tayarlabp berdiler.
Joqari tálim tiziminde haʹm izertlew alimlarninʹ iri otryadi islerdi.Olar oqiw-taʹrbiyaliq isler menen bir qatarda sapali, berekeli ilmiy izertlew islerin alip bardilar. Joqari oqiw jurtlarinda da evakuaciya sebepli kelip qalgʹan kóplep alimlar iskerlik kórsetdilar.
Erkeklarninʹ frontgʹa jibiriliwin esapqa alip, hayal- qizlardan oqitiwshi kadrlar tayarlawgʹa ayriqsha itibar berildi, kópgʹana joqargʹi haʹm orta arnawli pedagogika bilim jurtlari xayal-qizlar oqiw jurtlarina aylantirildi. Oqitiwshilar tálim-tarbiya islerinen tisqari miynetkeshler ortasinda gʹalabaliq-siyasiy haʹm tarbiyaliq isler alip bardilar. Olar óz óqitiwshilari menen awil xojaliq islerinda, qorgʹaniw fondlarina pul toplawda, shembiliklerdishoʹlkemlestiriwde, aʹskerler haʹm Leningrad blokadasi qorgʹawshilari ushin pullar, savǵa-salemler tayarlaw, metall va temir-terseklerdi toplawda, gospitallerdi ataliqqa aliw haʹm basqa islerde aktiv boldilar.
Ozbekstan joqargʹi oqiw jurtlarininʹ professor-oqitiwshilari haʹm ta- labalar jamaʹaʹtleri de uris jillarinda uʹlken ǵayrat penen miynet qildilar. Kopgʹana joqargʹi oqiw jurtlarininʹ imaratlari gospitallarge aylan- tirildi, Ozbekstanda 29 joqargʹi 52 orta arnawli oqiw jurti islep turdi. 1941-jilninʹ guʹzi haʹm 1942-jilninʹ basinda batis rayonlardan Ózbekstangʹa 31 joqargʹi oqiw jurti haʹm 7 aʹskeriy akademiya evakuaciya qilindi.
1944-jilda respublikada jaʹne bir qatar janʹajoqargʹi oqiw jurti tarmaqlari qad kóterdi. 1941-jilda waqtinsha jawip qoyilgʹan, Samarqanddagʹi Ózbekistan maʹmleketlik universiteti jaʹne óz iskerlhin basladi. Shimbay haʹm Uʹrgench qalalarinda pedogogika, Namangan va Marǵilanda oqitiwshilar institutlari, Tashkentde teatr instituti is basladi, Orta Asiya maʹmleketlik universiteti (SAGU)da bir qancha taza fakultetler (filologiya, shigʹistaniwshiliq fakultetleri), Tashkent maʹmleketlik hayal-qizlar pedogogika institutlarinda taʹbiiy-geografiya fakulteti, Tashkent toqimashiliq institutinda, paxtani daʹslepki islew fakulteti ashildi. Bunday janʹa fakultetler Orta Aziya (haʹzir Tashkent texnika dorilfununi) politexnika instituti, Toshkent awil xojaligʹin irrigaciya haʹm mexanizatsiyalaw injenerler instituti hʹam basqa joqargʹi oqiw jurtlarinda da shoʹlkemlestirildi. 14joqargʹi oqiw jurtinda sirtqi bólimler is basladi.
Respublika joqargʹi oqiw jurtlari 1941-1945-jillarda evakuaciya qilingʹan joqargʹi tálim dargaylari menen birge esaplagʹanda puqaralar haʹm aʹskeriy tarawlar boyinsha jaʹmi 20 minʹgʹa jaqin taʹjiriybeli kadrlar tayarlap berdiler. Joqargʹi oqiw jurtlari uris daʹwirinde 11.750 joqari taʹjitiybeli kadr, orta arnawli oqiw jurtlari bolsa 6673 kadr tayarladi.
Joqargʹi oqiw jurtlari oqitiwshilari ilmiy izertlew islerinde de aktiv qatnasdilar. Aʹlbette xaliq tálimi, Orta Aziya tálim tarmoqlarindagʹi oqiw-taʹrbiyaliq haʹm ilmiy proceseninʹ ulli rus milletshiligi haʹm kompartiya ideyasina toliq boysindirilgʹanligʹi haʹm ogʹan xizmet qil- gʹanligʹin ayriqsha atap oʹtiw zaʹrur.
Tiykarinan medicina paʹni xizmetkerleri aldina uʹlken másulyatli wazipalar qoyildi. Bul sharapli haʹm awir wazipalardi orinlawda Ózbekstan medicina maʹkemeleri haʹm joqargʹi oqiw jurtlarininʹ xizmetkerleri qatnasti. Respublikamizda 1943-jili 22 minʹ 217 oringʹa iye bolgʹan 400 den artiq keselxana, 128 den ziyat epidemiya stanciyalari, 36 ta bakteriologiya, 53 dizenteriya 162 ta bezgek keselligi boyinsha dawalaw maʹkemeli islep turdi. Bul dawalaw orinlarinda 500 den ziyat vrachlar, 900 den artiq feldsherlar haʹm basqa medicina xizmetkerleri jan kuydirip islediler. Bunnan tisqari respublikamizda 113 aʹskeriy gospital jaylastirilgʹan edi.750 kaʹrxana, shoʹlkem, jamaa haʹm maʹmleket xojaliqlari bul gospitallari ustinen ataliq, jaʹrdemin alip bardilar. 1945-jilda uris axirlap qalgʹan daʹwirde respublikada 68,6 minʹ nagiranlar esapda turatugʹin edi. Aʹne usi proceslerdinʹ haʹmmesi birge qosilip medicina xizmetkerlerine bolgʹan talapti haʹdden tisqari asirip jiberdi.
Oʹzbekstan Kompartiya Orayliq Komiteti Byurosininʹ 1941- jil, 2-avgustta «Vrachlar haʹm orta medicina xizmetkerlerininʹ aʹskeriy dala xirurgiyasi boyinsha qaytadan tayarlaw haqqinda»gʹi qararininʹ atqariwi sipatinda 1945-jilninʹ axirinda 1,5 minʹ vrach 4 minʹ feldsher qayta tayarrlandi haʹm 5 minʹ zapasdagi medicina medsestralar oqitildi.
Uris jillarinda Ózbekstan aʹdebiyati haʹm koʹrkem oʹner waʹkilleri pidayiliq kórsatdiler. Shayir haʹm joziwshilar, dramaturg va publitsistler xalqdi fashistlarge qarsi shuqir gʹazep haʹm jenʹisge sózsiz iseniw ruwhinda tarbiyalaytugʹin janʹa shigʹarmalar ustinde is alip bardilar. Ay- bekninʹ «Qutluǵ xan» romani, H.Alimjanninʹ «Ólim basqinshilargʹa» kibi shigʹarmalari jamaatshiliktinʹ joqari bahasina sazawar bolgʹan. Ǵ.Ǵulom, Uyǵin, Islam shayir, Fazil Joldas, Abdulla Kahhar, Zul­fiya haʹm basqalar da kompartiya mafkurasina xizmet qiliwshi bir qansha «watanparwarliq» his-tuyǵusi menen tólip-tasgʹan poemalar, qosiqlar haʹm gurrinʹler jazgʹanlar.
Jaziwshi haʹm shayirlar óz shigʹarmalari qahramanlarininʹobrazlarin frontlarda bolip, uris maydanlarinda jan berip jan alip atirgʹan aʹskerler menen ushrasip, birge jasap olardinʹ qahramanliqlarin bázi bir jagʹdayda oʹmirin qawip astina qaldirip bolsada óz kózleri menen kórip tásirlenip shigʹarmalarin jarattilar.
Taniqli adebiyatshi Aybek Ekinshi jaʹhaʹn urisininʹ kópgʹana xaliqlar turmisinda uʹlken rol oynawin sezip, ol haqda roman jaziw niyetinde boldi. Ol sol maqsette Moskva astanalarnida uris alip barip atirgʹan ózbek qismlarina barip, bolashaq qahramanlarininʹ aʹskeriy turmisin jaqinnan
uʹyrendi, 1942-yil dekabrden 1943-jil marttinʹ sonʹgʹi kunlarige shekem frontda boldi, aʹne usi sapar waqtinda uristinʹ ashshi haqiqati menen toyingʹan qosiqlardi jazdi.
Sol jillarda uris haqqindagʹi bar haqiqatti aytiwdinʹ, jaziwdinʹ ilaji joq edi. Sol tiykarda Aybek domla «Quyash qaraymas» romani tawsilmay, Nawaiy romani ustindegi isin dawam ettirdi. Roman 1944-jili basip shigʹarildi . Shigʹarmani tez arada uris daʹwiri ózbek aʹde- biyatininʹ joqari uʹlgili shigarmasi sipatinda jaʹriya qildi.¹
Rus, ukrain, belorus jaziwshilar ham shayirlar menen birgelikte uris jillarinda juda koplep shiǵarmalar,almanax hám antologiyalar jaratildi: «Biz jeńemiz» (almanax), «Ózbekston shayirlari – frontǵa» (an- tologiya) áne usilar qatarinan. Alisher Navoiyinin «Layli va Maj- nun», «Farhod va Shirin» dástanlari, Baburdin lirik qosiqlarilari, Muqimiy, Furqat ǵázelleri, «Alpamis», «Góróǵli», siyaqli xaliq das’tanlari, ózbek baxsilarinin miynetleri,«ózbek shayirlari hám jaziwshilarinińalmanaxi » rus tiline awdarma qilinip basip shiǵarildi. Temir Fat- toh penen Volkenshteyn <> piesasin jaratti. «Ózbekstan qilishi» atli lirika drama N.Pogodin, Uyǵun, H.Olimjon, S.Ab- dullatárepinen jaratildi.Shiǵarma muzikasin T.Sodiqov, T.Jalilov, M.Burhonov, N.Hasanov, A.Klumov, S.Vaynberg jazdi.
Uris jillarina ózbek teatr sanati úlken kólemdegi waziypaniatqardi. Bul dáwirde Ózbekstanda 36 jergilikli 14 evakuatsiya qilinǵan.: MoskvaMámleketlik Yahudiy teatri, Shevchenko atindaǵI Xarkov Mámleketlik teatri, Moskva revolyutsion teatri, Mayakovskiy atindaǵi hám basqa teatrlar iskerlik kórsetti.. Tashkent, Yangiyól hám Andijonda jańa teatrlar is kórsete basladi.
Ózbekstan kompozitorlari 1943-jildiń ózinda-aq 400ge jaqin qorǵaniw <> qosiqlarin, kompazitorlar xaliqtin kewlinen shiǵatuǵin temadaǵI muzikali drama, opera hámbalet shiǵarmalarin jaratti. Ózbekstan qosiqshilariniń awir uris jillarindaǵi miynelerin bahalaw júda qiyin. Tek 1942-1944 jillarda teatrlar jámaátleri 203 jańa shiǵaralardi jaratti. 187568 spektakl va kon- sert kórsetildi. 65 million adam qosiqshilardin shiǵwlarin tamasha qildi.
Turli janrlar boyinsha qániygelestirilgen 30 koncert brigadalaridiń kúshi menen harekettegi áskerler ushin uris qalalarindaǵi áskeriy keselxanalarda dawalanip atirǵan áskerler ushinda concert qoyip berildi..
UristaǵI tariyxiy jeńiste ózbek áyel-qizlari front-koncert brigadasinińda mu/nasip úlesi bar. Brigada 1942-jildiń avgustinen 1945 jil may ayina shekem uristiń on eki frontinda 1200 ma/rte concert qoyip berdi.
Xaliqtiń úlken alǵisi hám húrmetine erisken ulli juldizlarimiz Halima Nosirova, Olim Xójayev, Razzoq Hamroyev, Abror Hidoyatov, Sora Eshontórayeva, Mukarrama Turǵunboyeva, TXamaraxonim, Abbos Bakirov, Lutfixonim Sarimsoqova, Muhiddin Qori Yoqubov, Karim Zokirov, Shukur Burhonov, Gavhar Rahimova, Kommuna Ismoilova, Shahodat Rahimova, Faroǵat Rahmatova, Soyib Xójayev, Isoxor Oqilov, Roziya Karimova hám basqalardiń shiǵiwlarin uris hám miynet veteranlari ele jaxsi oylar menen esleydi.
Uristaǵi jeniske ózbek kinosda óz úlesin qosti. Bul tarawda K.Yormatov, N.Ǵaniyev, Y.Ázamov hámda orayliq qalalar Moskva, Leningrad, Kiyev, Odessadan Toshkent- ke evakuatsiya qilinǵan 200 ge jaqin kino ustalarinińsherikligi úlken ról oynadi. Bul dáwirde jaratilǵan «Nasriddin Buxoroda», «Tohir va Zuhra» «Ikki jangchi», «Suxe Bator» hám basqa kórkem filmler haqli ráwishte «Ózbekfilm» altin fondinn jay aldi. Bul jillarda Ózbekstan tsirk ustalariniń da xizmetleri úlken. Tek 1941-jildiń 10-oktyabrinen 1942-jildiń 3-martina shekem bolǵan qisqa muddetli dáwirdeǵana respublika tsirk artisleri 171 tamasha kórsetip, 130 miń tamashagóyge óz shiǵiwlarin kórsetti. Áskerlerden 28 min adam Ózbekstan tsirk utalarinin 71 márte shiǵiwlarin alǵisladi.
Uris jillarinda joqari baha alǵan L.Abdullayev, Shamsiróy Hasanova, Karsinskaya kibi rassomlar kóterińki ruh penen islep, bir qatar ájáyip háykeller, portretler jaratti, uris jillarindaǵi qahar- manliqlarin tiykar qilip alip, súwretkeshlik formalarin da, kompozitsiya waziypalarin da jańasha hal qildilar... Usidan kelip shiqqan halda «Qóqqisdan berilgan zarba», «Partizanlar» dep atalǵan shiǵarmalardi ayriqsha atap ótsek boladi.
Axborot ǵalaba qural uris jillarinda xaliqti ideyaliq-siyasiy tárepten tárbiyalawda eń úlken qural boldi . Sol waqitlarda Ózbekstanda uluiwma boilp 200 gazeta usidan 124i ózbek tilinde shiǵarilǵan. Bunnan tisqari jumhuriyatda 52 jurnal, usidan 19 i ózbek tilinde shiǵarilar edi. Ózbekstanda shiǵarilǵan gazetalardiń bir gallik tiraji 900 miń, ózbek tilindegisi bolsa 600 miń edi. Gazeta hám jurnallar betlerindegi frontlardaǵI waziypani turaqli turde jetkerip beriw menen bir qatarda mámleket ishkerisindegi sanaat hám awil xojaliǵindaǵi, maorif va madeniyat tarmaqlarinda bir qansha qiyinshiliq hám azap-uqibetlerge shidap jeńis jolinda qahramanlarsha miynet qilǵan adamlar ómiri jurnalistik shberlik penen jaritildi.


Frontqa gazetalarda islew ushin Ózbekstannan bir qatar jaziwshilar hám jurnalistler túrli frontlarga siysiy basqarmalarǵa jiberildi. Bulardan Tólqin Rustamovva Rasul Muhammadiy sovet armiyasi bas basqarmasi struktor, Jalolxon Azizxonov, Rustam Abdurahmonov, Adham Rahmat, Sharif Bólatov, Muhammadjon Murodov, Yólchi Bilolov hám basqalar front gazetalarinda muharrir orinbasarlari, Nazir Safarov, Mirzakalon Ismoiliy, Zinnat Fatxullin, MeliJóra, Tólagan Soatov, Abdulla Sharofutdinov, Adham Hamdam, Tóǵon Ernazarov hám basqalar áskeriy baslawshi sipatinda jurnalistikanin basqa uris tarawinda isledi.
Uris jillarinda ózbek tilinde 14 front hám 12 diviziya gazetasi basip shiǵarilǵan. «Front haqiqati», «Qizil askar haqiqati», «Qizil armiya», «Vatan sharafi uchun», «Dushmanga qarshi olǵa», «Sovet jangchisi», gazetasi 1942-jil, 25-dekabrde Qubla-Batis Frontta shólkemlestirildi hám uristin sońǵi illarina shekem basip shiǵarildi. Gazeta ózbek tilindegi basqa front gazetalari siyaqli «Nemis basqinshilarina ólim!» sózle-rin ózina epigraf qilip alǵan edi. Jawingerlerdiń áskeriy-siyasiy tárbiyasi, jawiz dushpanǵa qarsi sheber uris qiliwdin sirlari kibi temalar gazeta betlerinen orin aldi. Frontdaǵi ózbek jawingerleriniń gúresi, mártligi hám batirliǵi haqqinda sóz etiwshi materiallar, jawingerlerdiń dushpanǵa qarsi ǵazep- jek kóriw ruwhinda tárbiyalawshi, ayyar dushpannan ayawsiz ósh aliwǵa, shaqriwshi uranlar tez-tezden shiǵaril edi: «Fashistlerdi izbe- iz quw, batpaqliqqa batir hám qirip tasla!», «Fashistlerdi temir halqada buwip óltir!», «Fashistti óltiriw ulli sawap!» kibi shaqiriqlar usilar qatarinan.
Gazetaniń « Ayawsiz ósh al jawinger!» atli bas maqalasinda (1943-jil, 11-avgust, № 54) bul ideya jánede shiqirraq hám keń ashildi , «Alǵa qarap baǵar ekenseń,-delinedi bas maqalada, kóz aldinda nemis-fashist turǵanin umitpa!» oni qatesiz at, nyza menen óltir, top-zambaraklardan ájel tuximin shash. Seniń suygen yariń, kishkentay balań, appaq saqalli ákeń, jolińa kóz tikken anań sennan tap usinday mártik kútip turipti. Redaksiya ózbek xalqiniń jawingerlerine olardiń el-jurtilarinan jollanǵan hám 2 million 412 miń adam qol qoyǵan , xatti keń turde oqip shiǵip uyrenildi.Uris jillarinda radioda islewshiler, mádeniy-aǵartiw birlespeleriniń xizmetleride úlken boldi. Bul dáwirde 754 kinoustanovka, 11 muzey, 360 qiraatxana, 1044 klub, 433 kitapxana, 2888 qizil shay- xanalar xaliq arasinda uliwma-siyasiy mádeniy-tárbiyaliq islerin alip bariw oraylarina aylandi. Qisqasi, fashistler Germaniyasi ustinen ersilgen jeńis Ózbekstan páni , mádeniyat iskerleri óz úlesin qosti.1989-1990-jillarda Ózbekstan teatr hám muzika tarawi hám onin atqariwshilari Kamunistik idealogiyasi astinda iskerlik kórsetiwge májbúr edi. Saqna shiǵarmalari hám qosiqlar repuartuarlari miń mártelep shiǵiriqlardan ótkeziler h’am soń xaliq aldina shiǵarar edi. Bul shiǵiriqlar, analiz h’m nátiyjeler processinde hár bir shiǵarmaniń «partiyaviyligi», «sinfiyligi», «bay- nalmilalligi», « rus xalqina minnetdarshiliq aytip ullilaw » esabina alinar edi. Hár qanday milliylik «millatshilik», «qalaqlik», «milliy shеklengenlik», «eskilikti qumsaw » tarzinde qaralanar hám rеpеrtuardan shiǵarilar edi.Biraq hár qanday siǵiw, taziyq, qataǵan hám hujimlerge qaramastan ózbеk milliy sańaati joǵalip ketpedi hám óziniń tariyxiy úrip ádetlerin dawam ettirdi. Usi jillar dawamida ózbek teatr hám muzika tarawi dańqin pútkil dúnyaǵa tanitqan ájáyip juldizlar jetisip shiqti. A.Hidoyatov, S.Eshontórayeva, Sh.Burhonov, M.Turǵunboyeva, O.Xójayev, N.Rahimov, A.Bakirov, Tamaraxonim, G.Izmailova, K.Otaniyozov, Yu.Rajabiy, K.Ismoilova, R.Hamrayev, S.Xójayev, B.Zokirov jas ijodkorlardan Sh.Jórayev, O.Otajonov, Yo.Ahmedov, E.Komilov, T.Móminov hám basqalar usilar qatarinan. Ózbek saqnasi ustalariniń sheberligi hám qábilyetlerine pútkil dúnya tán bergen, olar haqqinda rawiyat hám ápsanalar toqilǵan.
Hamza teatrinda ingliz jaziwshisi Shekspirdiń «Otello» trage- diyasindaǵi bas qaharman Otello obrazin jaratqan hám oni 500 mar- teden artiq oynaǵan ulli aktyor hám qábilyet iyesi Abror Hidoyatov húrmetine tómendegishe baha berilgen edi: «Men Otello ró- linde oynaǵan kóp ájayip aktyorlardi kórgenmen.Biraq Abror Hi- doyatovdan ustasin kórgen emespen». Reyngold Glier, 1949.
«Shekspir ómiri bolsa,ózi Otello há Dezdemonasin Hamza teatri saqnasinda kórse edi,oniń úlken atqariwshisi menen júda maqtanǵan hám quwanǵan bolar edi ». H. Djonson, ingliz, 1954.
Teatr saqnasinda óshpes juldiz bolip jarqiraǵan Shukur Burhonovday qábiliyet iyeleri hár dayim dúnyaǵa kelebermeydi. Otaxon shayir Maqsud Shayxzoda Shukur Burhonovtiń jaratqan biytakrar obrazlarina hayran qalip to/mendegi tórtlikti jazǵan eken: