«tariyxiy ulketaniw»

Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar: 

1. Ulkashunoslikda ezma manbalar axamiyati? 

2. Ulkashunoslikda ogiz-aki manbalarning urganilishi? 

 

Qoraqalpoqlar haqida tarixiy manbalar  

Reja: 

1. Qoraqalpoqlar haqidagi dastlabki ma`lumotlar 

2. XVIII-XIX asrlarda qoraqalpoqlar haqida 

3. XX asrda qoraqalpoqlar tarixini o`rganish masalalari 

T.t. etnografiya, etnos, dostonlar, ezuvlar.   

 

Adabietlar: 

 

1. I.A.Karimov «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch»-T., 2008. 

2. I.A.Karimov. «Tarixiy xotirasiz kelajak uyq»-T., 1998. 

3. Materialы po istorii karakalpakov. Sb.Trudы  Inst. Vostokovedeniya, Tom.  

VII.1935 

4. Tleumuratov M. Qaraqalpaq həm өzbek xalыqlarыnың mədeniy  

baylanыslarыыnың tariyxыnan.N.,1993 

5. Tleo`muratov M. Qaraqalpaqlardың tuo`ыsqan xalыqlar menen mədeniy  

baylanыslarы. N.,1989 

6. Yusupov O.J. Janibek batыr. Maman batыr. Murad shayx. Əziyz baba,  

Qorazbek biy atalыq.N.,1998 

7. Mambetov K. Qaraqalpaqlar tariyxы.N.1993 

 

1. Qaraqalpaq xalqi  ham qadimiy xalqlardan bo`lib, boy tarixiga ega. Qoraqalpoqlar 

asrlar  mobaynida  Xorazmning  shimolida.  Orol  atrofida  yashab  ko`pchilik  bulagi  Orol 

atrofini  tashlab  kuchib  ketishga  Majbur  bo`lgan.  Bunga  sabablarning  biri  1221    yildagi 

Chingizxon  boshliq  mu»ullarning  Urganchni  5  oy  qamoldan  keyin  bosib  olishi  bo`ldi. 

Amudare tug`oni bo`zilishi natijasida dare suvi g` arb tomonga yo`nalish oladi. Avval dare 

bo`yida  dehqonchilik  bilan  mashg`ul  bo`lgan  qoraqalpoqlar  suv  etishmovchiligi  sababli 

boshqa  tomonga  ko`chishga  majbur  bo`ladi.  Usha  vaqtda  qoraqalpoqlarning  bir  bo`limi 

g`arb, Amudarening yangi oqimi tomon ko`chib, asrlar davomida usha joyda yashab qoladi. 

Qloaqalpoqlarning bir bo`limi esa Volga va Ural darelari bo`ylariga, ayrimlari Qora dengiz 

sohillariga,  bir  bo`limi  Sirdare  bo`ylariga  ko`chib  joylashgan.  Bu  Sirdare  atroflari  O`rta 

Osie  xalqlari  tomonidan  Turksiton  deb  atalgan.  Xalqning  bir  bo`limi  hozirgi  Surxondare 

viloyati hududiga ko`chib borganligi haqida ma`lumotlar ham mavjud. 

Hozirgi vaqtgacha tarix ilimida qoraqalpoqning atab o`tilgan davrlarda son jihatidan 

qancha bo`lganligi qaysi bo`limi qaysi erga ko`chganligi ham to`la aniqlanamagan. Ammo 

qoraqalpoqlarning  vatanini  tashlab  ketishiga  asosiy  sabab  suvvizlik  natijasida  yashash 

 

44 

imkoniyatining  qolmaganligi  sababli  ekanligi  aniqlandi.  Ko`chgan  qoraqalpoqlarning 

hammasi dare, ko`l bo`ylariga yashash uchun qulay joylarga ko`chib borgan. 

Qoraqalpoq  etnonimining  kelib  chiqishi  haqida  har  xil  fikrlar  mavjud.  Olimlarning 

bir  guruhi  qoraqalpoq  etnonimining  har  xil  variant  va  tillarda  ezilgan  XII-XIV  asrlardagi 

ezma  ma`lumotlarga  asoslanib  va  o»uz  pecheneg  qabilalarining  kiygan  bosh  kiyimining 

asosida  paydo  bo`lgan  deb  hisoblaydi.  Sababi  qoraqalpoqlar  haqida  XII  asrdagi  rus 

yilnamalarida  «Chernoe  klobuki»  deb  ezib  qoldirsa,  mu»ul  yilnamasida  «Qora  telpakli» 

shaklida  Iran  tilida  keltiriladi.  XII  asr  o`rtalaridan  boshlab  rus  yilnamalarida  “chernoe 

klobuki»  atamasi  uchraydi.  B.V.Alin  o`zining  «Rus  na  bogatыrskix  zastavax»  maqolasida 

(«Voprosы istorii N1.1969. s.136). ularni pecheneg va turklarning qoldiqlari deb ko`rsatadi. 

Shuningdek,  XII  asrga  oid  «Igor`  palki  haqida  so`z»  asarida  polovetslar  ya`ni  qipchoqlar 

haqida  ham  so`z  etiladi.  Masalan  1185  yilda  polovetslar  Bilan  jangda  rus  knyazining 

mag`lubiyatga uchraganlgi haqida ma`lumot mavjud. 

Shuningdek boshqa sharq sayehlari tomonidan  «qora  bo`rikli» deb  atalgan urug` va 

haqida  ezib  qoldiradi.  Bu  nomi  atalgan  urug`  va  xalq  atamalari  qoraqalpoqlar  haqida 

aytilgan deb hisoblashga asos bor. 

Qoraqalpoq  etnonimining  kelib  chiqishini  olimlarning  boshqa  guruhi  fikri  bo`yicha 

qoraqalpoq  so`zi  Bilan  bog`lanadi.  «ulpoq  so`zi  eski  qoraqalpoq  tilida  soch,  tepa  soch 

ma`nosini bergan. 

Qoraqalpoq atamasi XVI asrga oid ezma manbalarda ilk bor uchraydi. Bu manbalar 

1570  va  1593  yillarga  tegishli.  Ayniqsa  1598  yilgi  Buxoro  xoni  Abdullaxonning  maxsus 

erli»ida Sirdare buyida yashaetgan xalqlar qatorida qoraqalpoqlar atamasi ham tilga olinadi. 

Olimlar  fikriga  ko`ra  qoraqalpoqlarning  butunlay  xalq  bo`lib  shakllanishi  XVI asr  deb 

hisoblaydi.  O`sha  davrda  qoraqalpoqlarning  tarkibida  ko`plagan  uru»  va  uru»  birikmalari 

bo`lgan. 

Qoraqalpoqlarning  uru»lik  tuzimini  eng  boshli  6    uru»dan  iborat.  O`lar  Qitoy, 

qipchoq,  keneges,  man»it,  qun»irot,  muyten.  O`lar  o`z  navbatida  130  dan  oshiq  mayda 

urug`larga bo`linadi. 

6 urug` 2 arisga bo`linadi: 1) qung`irot arsi- urga qo`ng`irot va muyten urug`lari: 2) 

un  turt  urug`  arisi-  unga  qitoy,  qipchoq,  keneges,  mang`it  uru»lari  kiradi.  Ikki  aris  birigib, 

qoraqalpoq xalqini paydo etgan. 

Qoraqalpoqlar  haqida  XVIII  asrdagi  rus  hujjatlarida  ko`plab  uchrashadi.  Masalan 

Murod  shayx Azizboboning siesiy faoliyati 1724  yilda eq rus  manbalarida ezilgan. Petr  1 

va  Ishim  Muhammadxon  davrida  diplomatik  qo»ozlarda  Murod  Shayx  Azizbobo  Kim 

bo`lgan degan savolga quyidagicha javob eziladi: 

«Karakalpakskogo  umershego  starogo  Ishimxana  deti  pervoy  jenы  karakalpkchin 

chetыre  sыna,  drugoy  jenы-kalmыchiya  dva  sыna:  bol`shoy  Murad  Sheyx  Aziz,  vtoroy 

Alim sultan i nыne dvoe vladeet nijnim Karakalpakami». 

Demak,  bunda  Ishim  Muhammad  Bahadurxonning  qalmoq  xotinidan  tu»ilgan  ug`li 

Murad  Shayx  ekanligi  aytilgan.  Rossiya  elchisi  bashqurt  Maxsud  mulla  Yunus  axun 

elchining  ma`lumoti bo`yicha va Petr  I- ga  ezilgan xotnomada Murod Shayx Aziz bin xan 

Ishim Aziz deb ko`rsatiladi. Bobolar dasturi bo`yicha onasi boshqa oq suyak u»ullarni xon 

boshqaruviga  unchalik  aralashtirmagan.  Shu  sababli  Surod  Shayx  Aziz  bobo  (1675-1748) 

jami qoraqalpoqlarning din hazrati xizmatida bo`lgan. 

Mamet  Mirzo  Tevkelee  podsho  hukumatining  topshiri»i  bilan  qozoq  erlarida  1731 

yildan  1733  yilning  14  yanvarigacha  bo`lgan.  U  boshqurt  millatidan.  Tevkelee  kun  sayin 

bo`lib  o`tgan  voqealarni  ezib  borib  jurnal  yurgizgan.  Bu  «jurnal»  da    qoraqalpoqlarning 

haeti  ko`rsatiladi.  Unda  qoraqalpoq  xoni  Qaypxonning  va  Murod  shayxning  xotidan 

parchalar keltirildi. 

 

45 

1734  yilda  san`atning  ober-sekretari  I.K.Kirillov  loyihasi  bo`yicha  Orenburg 

ekspozitsiyasi  tuziladi.  Uning  «Tsvetuщee  sostoyanie  Rossiyskogo  gosudarstvo»  asarida 

qoraqalpoqlar haqida ma`lumotlar bor. 

P.I.Rыchkov  usha  davrda  «Qirg`iz-qaysaq  va  qoraqalpoq  urdasi  haqida  xabarlar 

degan proektida Or` daresining bo`yida  yangi qal`a solish, shuningdek qoraqalpoqlar bilan 

aloqa o`rnatish va hokazolar haqida aytiladi. 

1740 

–

1743  yillardagi  Dmitriy  Gladыshev  va  Ivan  Muravin  boshchiligidagi  Orol 

dengizi va Xiva ekspeditsiyasi materiallari ham ahmyaitli. 

XVIII  asrning  olimi  P.I.Rыchkovni  «Orenburg  Lomonosovi»  deb  ham  ataydi.  U 

1744  yilda  «Orenburg  kompaniyasining  boshlanishi  va  ahvoli  haqida  xabar»  asarini  ezadi. 

Shu asarda tarixchi V.N.Tatishev «Istoriya Rossiyskaya» asarini ezishda foydalangan. 

P.I.Rыchkov  qoraqalpoqlar  bilan  uchrashgan  «Tatarlar  haqida  qisqacha  xabarlar» 

asarida mahalliy aholi haqida ham ma`lumot beradi. 

1780-1781  yillarda  Mendiyar  Bekchurin  Buxoroga  saexat  qilgan  va  kundalik 

yurgizgan.  Bu  kundalikni  1-  marta  professor  X.Z.Zieev  o`z  asarlarida  e`lon  qildi.  U 

qoraqalpoqlarning  Janadar`ya  (Yangidare)  davri  tarixi  bo`yicha  bizga  ma`lumot  beradi. 

(«XVIII  asrda  O`rta  Osie  va  Ural  bo`ylari.T.,117-bet).  Bekchurin  o`z  kundaligida 

quyitdagicha  ezib  qoldiradi.  «6  dekabr`da  qoraqalpoqlar  yashaganligi  uchun  uni  « 

Qoraqalpoqlar  eri»  deb  ataydi  ekan.  Qoraqalpoqlar  dehqonchilik  bilan  shug`allanadi.  Ular 

200  ovulni  tashkil  qiladi.  Ular  Erali  Sulton  boshchiligidagi  qozoq  ulusiga  buysinib  «alla 

bilan soliq tulaydi». 

Qoraqalpoqlar  tarixi  Munis  (1778-1827),  Ogohiy  (1809-1874)  va  Baeniy  (1859-

1923) asarlarida ham so`z etiladi. Munis asarlarida qoraqalpoqlar o`lkasining tabiati, tabiiy-

ju»rofik sharoitlari, Amudare Orol dengizi tasvirlanadi. 

XIX  asrdagi  ayrim  Saroy  tarixchilarining  asarlarida  ham  qoraqalpoqlar  haqida 

ma`lumotlar  mavjud.  O`nga  Mulla  Muhammadning  tarixiy  asari  bo`lgan  «Tarixi 

jahannamai» ni misol keltirish mumkin. 

 1807  yilda  Qozon  universiteti  ochildi.  O`nda  birinchi  marta  sharq  tillari  bo`yicha 

mutaxassislar  tayerlanadigan  kafedra  ochildi.  Dastlab  arab  tili  o`rganildi,  so`ng  fors  tili. 

1811 yilda sharq tillari bo`yicha mutaxassislar Moskva universitetida tayerlanadigan bo`ldi. 

1819  yili  Peterburg  universitetida  sharq  tillari  o`rganila  boshlandi.  1854  yilda  Peterburg 

universitetida sharq fakul`tetining ochilishi O`rta Osieni o`rganishda hamiyatga ega bo`ldi. 

Mashhur  sharqshunoslardan  P.S.Savel`ev,  N.V.Xan`kov,  V.V.Grigor`ev,  V.V.Vel`eminov-

Zernov,  N.I.Veselovskiy,  G.A.Bartol`d  va  boshqalar  shu  fakul`tetni  bitirgan.  Ulardan 

N.F.Xan`kov (1822-1878) asarlarida Orol bo`yi xalqlari haqida ma`lumot beriladi. 

U  Orenburg  general-gubernatorligida  xizmat  qilgan.  So`ng  1839  yilda  Perovskiy 

tomonidan  uyushtirilgan  harbiy  yurishga  qatnashgan.  1841  yilda  Rossiyaning  Buxoroga 

elchiligining  tarkibida  bo`lgan.  XIX  asrda  Rossiya  Fanlar  Akademiyaining  Orol  dengizi 

bilan qiziqishiga binoan 1851  yilda N.V.Xan`kov «Orol dengizi va Xiva xonligi atrofidagi 

erlarning  xaritasini  izohnoma»  asarini  yaratdi.  U  Orol  dengizi  haqida  ezilgan  birinchi 

tarixiy-ju»rofik asar hisoblanadi. 

V.V.Grigor`ev 1836 yilda Peterburg universitetini bitirib, Orenburg kelib ishlaydi. U 

Qoraqalpog`istonda  ya`ni  Xujayli  va  Man»itta  bo`lgan  Vel`yaminov-Zernovning  «Qirg`iz-

qaysaqlar  haqida  tarixiy  ma`lumotlar  va  Abdulxayrxon  vafotidan  keyin  Rossiyaning  O`rta 

Osie  Bilan  munosabatlari  tarixi»  kitobi  qozoq  va  qoraqalpoqlarning  tarixi  uchun  kata 

ahamiyatga ega. (Ufa, 1858 yil). 

A.I.Butakov 1848-1849 yillarda Orol dengizida gidrografik ish yurgizadi. Flatiliyada 

umuman 27 kishi bo`lgan. Ular orosida Tamash Foma Berner, K.e.Pospelov, A.I.Maksheev 

va  boshqalar  bo`ldi.  Ular  birinchi  marta  «Vozrojdenie,  «Bellinsgauzen»,  «Lazarev» 

orollarini  ochdi.  Butakovning  1850  yilda  tuzgan  Orol  dengizining  xaritasi  dengiz  vazirligi 

 

46 

tomonidan  bosib  chiqarildi.  Uning  1872  yilda  «Turkestanskie  vedomosti»  gazetasida  joriy 

etilgan  «Xiva  tarixi  bo`yicha  bir  qancha  sahifalar»,  «Muhammad  Tura  sufining  Qung`irot 

shahrini boshqarishni o`z quliga olishi va uning o`ldirilishi» degan asarlari bor. 

N.I.Veselovskiy  qoraqalpoqlarning  baliq  ovlash  qurollari,  bo`yicha  asari  bor. 

A.Kunning  «Xiva  xonligining  madaniy  oazisi»,  «Xiva  xonligi  bo`yicha  saexat»  asarlari 

mavjud.  Kun  Xiva  xonlari  arxivini  urgangan.  U  S.Peterburgda  Saltыkov-Щedrin 

kutubxonasida  saqlangan.  Uni  birinchi  marta  P.P.Ivanov  o`rganadi.  Taqiqq  etadi.  Uning, 

Xiva xonligining arxivi» asari bor. 

L.S.Berg 1968 yilda «Orol dengizi» monografiyasini yaratdi. 

Yuqorida  ko`rsatilgan  asarlarda  ma`lum  darajada  qoraqalpoqlar  haqida  ma`lumotlar 

berilgan. 

3. Qoraqalpoq xalqining tarixini o`rganishda XX asrning 30-yillariga tegishli ishlarni 

atab  o`tish  kerak.1935  yilda  Moskva  va  Sankt-Peterburgli  olimlar  «Qoraqalpoqlar  tarixi 

bo`yicha  materiallar»  to`plamini  bosmadan  chiqardi.  Bu  to`plam  sharqshunoslik  instituti 

asarlarining  VII  jildini  tashkil  etdi.  O`nda  P.P.Ivanovning  «Qoraqalpoqlar  tarixi  ocherki» 

maqolasi  kirgizilib,  qoraqalpoqlar  haqida  birinchi  marta  aniq  ma`lumot  beriladi.  Ushbu 

maqolasida  qoraqalpoqlar  atamasida  ma`lumot  beruvchi  Abdullaxon  II  ning  erli»i  da 

keltiriladi. 

To`plamda  A.N.Samoylovichning  «Xiva  va  qoraqalpoqlar  munosabatlari  haqidagi 

XIX  asr  Xiva  xronikalaridan  parchalarning  qisqacha  tarjimasi»  (91  bet).  P.P.Ivanovning 

«Sayd  Muhammadxon  (1856-1865)  podsholigi  tarixi»  (165  bet).  N.N.Pal`mov  va 

A.I.Ponomarevning  «Rus  tilidagi  qoraqalpoqlar  haqidagi  bosma  so`z  va  qul  ezma  tarixiy 

xabarlari» maqolasi (145-257 bet), berilgan. Keyingi maqolada Riza Quli Mirzoning asarlari 

keltiriladi. 1875  yil Unda erejeb biy haqida, u bilan Riza Quli Mirzoning uchrashuvi haqida 

ezilgan.  Rizo  Quli  Mirzo  qoraqalpoqlar  ruslardan  o`z  qullariga  olishni  bir  necha  marta 

suranganligini  aytganida  erejeb  biy  bu  faqaat  ayrim  biylarning  xiylakorligi  edi  xolos  deb 

javob keltiradi. 

Shuningdek erejeb  biy bergan ma`lumotlar keltiriladi. Bu ma`lumot bo`yicha 360 yil 

avval qoraqalpoqlar dudida bo`lgan. Shaharni qoraqalpoqlar solgan deydi. So`ngra shaharga 

nu»oylar  kelgan.  So`ng  ruslar  kelgandan  keyin  shahar  bosib  olinadi.  Nu»aylar  ularning 

qo`lida qoladi. So`ng qoraqalpoqlar 130 yil ko`chib yurgan va hazrat sulton eki Turkistonga 

kelgan  deydi.  Unda  50  yil  yashaydi.  180  yil  avval  urush  bo`lib,  qoraqalpoqlar  Turkistonni 

tashlab  3 tomonga ketadi: 

Qo`yi  Sirdarega,  Yangidarega  boshqasi  Zarafshonning  o`ng  sohilini  egallaydi. 

Shuningdek  64  yil  avval  Muhammad  Raxim  xon  davrida  Quyi  Sirdaredan  Amudare 

del`tasiga  qoraqalpoqlarning  ammoviy  kuchirilgani  haqida  aytiladi.  Shunda  erejeb  9  eshda 

bo`lgan. (Riza Quli Mirza. Kratkiy ocherk Amu-dar`yainskoy oblasti. SPb. 1875  s.1-45 ). 

Qoraqalpoqlar  tarixini  o`rganish  bo`yicha  1937  yildan  boshlab  S.P.Tolstov 

boshchiligidagi  Xorazm-arxeologik-etnografik  ekspeditsiya  ishlari  samarali  chiqdi.  1948 

yilda  Chop  etilgan  S.P.Tolstovning  «Qadimgi  Xorazm  tsivilizatsiyasi  izidan»,  «Oks  va 

Yaksartning  qadimgi  del`talari  bo`ylap»  kabi  asarlarida  qoraqalpoq  xalqi  tarixi  ham  o`z 

ifodasini topdi. 

XX  asrning  50-60  yillarida  tariximizni  o`rganishda  mahalliy  tarixchi  olimlarimiz 

kata  hissa  qo`shdi.  Masalan:  Ya.M.Dosumovning  «Qoraqalpog`iston  tarixi  ocherklari» 

kitobi Toshkentda  1960 yilda Chop etildi. 

Qoraqalpoq  xalqi  tarixi,  etnografiyasi  haqida  qator  asarlar  yaratildi.  (Tureev  A. 

Qoraqalpo»istonda  1916  yilgi  qo`zg`olon,  N.,  1967  ,  Jdanko  T.A.  Kamalov  S.K. 

Qoraqalpoqlar.  T.,  1971,  Sarыbaev  K.  «Qoraqalpog`istonda  su»orilish  tarixiga  oid  (XIX-

XX asar boshi) N., 1971 va boshqalar). 

 

47 

Qoraqalpog`iston  tarixshunosligida  ahamiyatli  voqealardan  biri-bu  1974  yilda 

Toshkentda  Qoraqalpog`iston  tarixi  bo`yicha  ikki  jildlik  asarning  Chop  etilishi  bo`ldi.  U 

1977  yilda  qoraqalpoq  tilida  Chop  ettirildi.  Qadimgi  davrdan  bizning  kunlarimizgacha 

Qoraqalpog`iston  tarixi  bo`yicha  1  jildlik  monografiya  (M.K.Nurmuxammedov 

tahrirligida).  186  yilda  rus  tilida  Toshkentda,  1989  yili  qoraqalpoq  tilida  Nukisda  Chop 

etildi. 

Mustaqillik sharofati bilan muqaddas tariximizni chuqur, har tomonlama o`rganishga 

keng yo`l choildi. 

1993  yilda  S.Kamalov  va  A.Koщanovlar  muallifligida  «Qoraqalpg`iston  tarixi» 

kitobi chop etildi. (N, 1993). Unda 1917 yilga qadar xalqimiz tarixi ifodasini topdi. 

90-yillarda  qator  Qoraqalpog`iston  tarixi  bo`yicha  maktab  darsliklari  (5,7,8,9,10,11  

sinflar uchun) yaratildi. 

Qoraqalpoqlar  tarixi  hali  ko`p  chuqur  tadqiqotlarni  talab  qiladi,  ochilmagan  sirlari 

ko`p.  Mustaqillik  tufayli  milliy  mafkuramiz,  milliy  tafakkurimiz  qayta  shakllangan  davrda 

Yangi  tariximiz  yaratilmoqda.  Uning  amalga  oshishi  uchun  mustaqil  O`zbekistonimizda 

barcha sharotlar mavjud. 

Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar: 

1. Qoraqolpoqlar xakida kadimiy manbalar? 

2. Qoraqalpoqlar etnografiyasi? 

3. Qoraqolpoqlar xaqida ezma manbalar? 

 

O`lkashunoslikni o`rganishda arxivshunoslikning o`rni 

Reja: 

1. Arxiv hujjatlari haqida tushuncha. Markaziy arxiv fondlari. 

2. O`zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi. 

T.t. Eksponat, muzey.   

 

Adabietlar: 

1. I.A.Karimov «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch»-T., 2008. 

2. I.A.Karimov. «Tarixiy xotirasiz kelajak uyq»-T., 1998. 

3. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. T.,1996. 264-275 betlar. 

4. Raximov J. O`zbekiston tarixini urganishda arxiv manbalaridan  

Foydalanish -T.,1995 

5. Ashurkov V.N. Katsyuba V.D. Matyushin G.N. «Istoricheskoe kraevedenie» M.,  

1980.  

6. Karakalpakstan Respublikasi Markaziy Davlat arxivi fondi. 

7. Avezova A., Dao`letnazarov J. Arxivtanыo`. Nөkis, 2004.  

 

1.  Arxiv  hujjatlarini  qidirib  topish,  ular  ustida  ishlash  va  olingan  ma`lumotlarni 

haetga tatqib qilish bu-juda murakkab ishdir. Arxivda tashkilotlar, muassasalar, korxonalar, 

jamoa  va  davlat  hujjatlarining,  ayrim  shaxslarning  ko`p  yillik  faoliyati  haqidagi 

ma`lumotlar, hujjatlar saqlanadi. 

Ayniqsa,  hozirgi  haqiqiy  tariximizni  tiklash  davrida  hujjatlar  manbai  bulgan 

arxivlarni urganishga kata e`tibor berilgan. 

Arxiv  hujjatlari  ezma  va  og`zaki  shaklda  bo`lishi  mumkin.  Og`zaki  tarixiy  hujjatlar 

har  xil  texnika  vositalari  Bilan  ezib  eki  tasvirlab  olinadi.  Hujjatlar  maxsus  joylarda,  ya`ni 

arxivlarda  sohalarga  ajratilgan  xronologik  sanalarga,  qimati  va  ahamiyatiga  qarab  tartibga 

solingan holda saqlanadы. 

 

48 

Hujjatlar saqlash va ularni har tomonlama foydalanish maqsadida Xalq Komissarlari 

Kengashiningg  1918  yil  1-iyun`da  «Arxiv  ishini  qayta  qurish  va  markazlashtirish  haqida» 

deb nomlangan dekretiga asosan Moskvada Davlat arxiv fondi (DAV) tashkil etildi. 

Hozirgi  vaqtda  DAF  tarkibiga  po`ntarishgacha  bo`lgan  davr,  undan  keyingi  barcha 

tashkilotlarning  faoliyati,  muassasalar  va  ayrim  shaxslar  huquq,  san`at,  adabiet  va 

hamdo`stlik  davlatlari  xalqlarining  maishiy,  ma`naviy  madaniyati,  kinofotohujjat  fondlari, 

kinofil`m  negativlari  fotosuratlar,  ularni  tulatuvchi  pozitivlar,  grasofon,  patefon, 

plastinkalari  va  ezib  olingan  ovoz  materiallari,  ilmiy  tarixiy  va  Amaliy  ahamiyatga  ega 

bo`lgan boshqa narsalar illyustratsiyalar, varaqalar, plakatlar va boshqa hujjatlar kiritilgan. 

DAF ni boshqarish Davlat Arxivi Bosh boshqarmasiga (DABB) topshirilgan. DABB 

va  uning  juqoridagi  organlariga  bir  qator  yirik  davlat  tarixiy  arxivlari  qaraydi.  Bular 

quyidagi  Hamdo`stlik  mamlakatlari  miqiesidagi  arxivlar:  Moskvadagi  qadimgi  hujjatlarni 

saqlaydigan Markaziy davlat arxivi. Sankt Peterburgdagi Markaziy tarix arxivi. Moskvadagi 

Markaziy harbiy tarixiy arxiv. Sankt-Peterburgdagi Markaziy harbiy dengiz floti arxivi oliy 

davlat organlari va Bosh `oshqarmasining arxivi. Markaziy Armiya arxivi, Markaziy adabiet 

va  san`at  arxivi,  Markaziy  davlat  kinofoto  hujjatlar  arxiv  iva  50  ta  respublika  Markaziy 

davlat  arxivlari,  130  ta  viloyat  va  ulka  davlat  arxivlari  va  200  ga  yaqin  shahar  va  tuman 

davlat arxivlari ham Davlat Bosh boshqarmasiga qaradi. 

2.  Toshkentdagi  O`zbekiston  Respublikasi  Markaziy  davlat  arxivida  (O`zRMDA) 

saqlanaetgan qimmatbaho hujjatlarning soni  va  mohiyati jihatidan  O`rta Osie Respublikasi 

Markaziy  davlat  arxivlari  ichida  eng  yirigidir.  Unda  XIX  asrning  II  yarmidan  boshlab,  to 

hozirgi  kunimizgacha  bo`lgan  juda  ko`p  sonli  hujjatlar  saqlanmoqda.  Arxifda  Turkiston 

general  gubernatorligiga  qarashli  hozirgi  O`zbekiston  Qozoqiston  va  qisman  Qirg`iziston 

respublikalari  xususidagi  viloyatlar  uezdlar,  volostlar,  muassasalar  va  korxona  hamda 

tashkilotlarning  tarixi  faoliyatiga  doir  barcha  hujjatlar  manna  shu  Markaziy  arxivda 

mujassamlashtirilgan. 

Arxivda  Turkiston  ulkasidagi  chor  hukumatining  ma`muriy  tashkilotlari  faoliyatiga 

doir hujjatlar to`li»icha saqlanib turibdi. Ularning ko`pchiligida chorizmning Turkistondagi 

mustamlakachilik  siesatiga  oid  bo`lib,  unda  chorizm  va  uning  malaylariga  qarshi  xalqning 

quz»alishi, joylarda xalq ommasining milliy ozodlik uchun olib borgan kurashlari, suvsizlik, 

qur»oqchilik  qashshoqlik  va  huquqsizlikka  qarshti  kurashlari,  mahalliy  ahoilning  ayanchli 

ahvoli,  chorizmning  shavqatsiz  zulmi,  chorizm  amaldarlarining  kat`i-harakatlariga  doir 

arxiv hujjatlari usha davrda tartibli saqlanmagan. 

O`rta Osie xonliklari bekliklari, diniy boshqarmalari faoliyatiga doir hujjatlar deyarli 

yo`q  bo`lib  ketgan.  Ayrim  mavjud  materialar  esa  ulkaning  Rossiyaga  qushib  olinishi 

jaraenidagi harbiy tuqnashuvlar davrida yo`q qilib yuborilgan. 

Akademik  V.V.Bortol`dning  aytishicha,  bosib  olingan  joylardagi  xonliklarning 

kutubxona va arxiv hujjatlarini saqlab qolish uchun hech qanday tadbirlar kurilmagan. 

Tarixchi  A.I.Dobrosmislovning  ezishicha,  erli  arxiv  ishlari  nazoratsiz  qolgan,  faqat, 

birgina general-gubernator kantselyariyasi arxivi kungildagidek olib borilgan. 

O`zbekiston Markaziy Davlat arxivida 1917 yilga qadar hujjatlar fondi saqlanaetgan 

hujjatlarning  ko`rsatkishi  8  bo`limdan  iborat.  1  bo`lim  «Davlat  ma`muriy  boshqaruv 

organlari»  deb  ataladi.  U  etti  bobdan  iborat.  1-  bob  «Turkiston  viloyat  tashkilotlari,  ya`ni 

Turkiston  general-gubernatori  kantselyarisi,  uning  soveti,  knyaz`  Nikolay  Konstantinovich 

Romanovning  Boshqaruv  ishlari,  general  gubernatorlikdagi  diplomatik-  chinovniklar 

bo`limi.  Bulardagi  isperatorning  «siesiy  agentligi»ga  oid  hujjatlar  arxivning  1-  fondida,  3-

bob  «Xon  hokimiyati  organlari  Xiva-xonligi  1-fondida,  3  -bob  «Xon  hokimiyati  organlari: 

Xiva  xonligi  kantselyarisi,  amir  Buxoro  Kushbegi  boshqarmasi»  haqidagi  hujjatlar  126 

fondida  4-bob  Sirdare  oblast`  pravleniesi,  Zarafshon  okrugi  boshli»i,  Samarqand  oblast` 

pravleniesi, Far»ona oblast` harbiy gubernator kantselyariyasi Boshqarmasi, davlat dunasiga 

 

49 

saylov  utkazish  komissiyasi  Sirdare  oblsat`  bo`limi  qachoqlarni  ishga  joylash  Far»ona 

oblast`  komitteti  kabi  hujjatlar  17,5,18,276,19,284,  274,525  fondlarda  saqlanmoqda:  5-bob 

shahar  uezd,  rayon  va  uchastka  tashkilotlari  deb  nomlangan,  unda  Toshkent  shahar 

boshqarma  boshliqlari,  Sirdare  oblast`  Kurama  uezdi  boshqarmasi,  Jizzax,  Samarqand, 

Andijon,  Quqon,  Namangan,  Skobelev,  Chimen  va  Uchqur»on  uezdlarining  har  xil 

hujjatlari 

arxivning 

36,360,24,22,28,300,329,23,15,348,296,172,299,320 

fondlarida 

saqlanmoqda. 6-bob: «Jandari politsiya nazorati organlari deb nomlangan va unda Turkiston 

rayonlarini  himoya  qilish  bulimlari  ettisuv  oblasti  poselkasidagi  Verman  qidiruv  punkti, 

Temir  yo`l  jandarm-  politsiya  bo`limi,  Toshkent  eski  va  yangi  shahar  politsiya  bulimlari, 

Andijon va Jizzax politsiya  pristavvlari haqidagi hujjatlari 

461,467,462,464,465,490,620 va  531  fondlarda  saqlanmoqda.  7-bob:  «Qamoqlar  va 

qamoq kumitalari haqida d.a. 780,270,325,75 fond. 

II-bo`lim  «O`z  o`zini  boshqrish  tashkilotlari  va  oliy  martabali  muassasalar»  deb 

nomlangan,  unda  Toshkent  shahar  dumasi,  shahar  boshqarmasi,  shahar  umumiy  xo`jalik 

boshqarmasi, Samarqand va Yangi Marg`ilon xo`jalik boshqarmasi  va Toshkent  meщanlar 

oqsoqoli  tashkilotlariga  doir  hujjatlar  arxivlarining  718,37,472,277,286  va    79    fondlarida 

joylashgan. 

III-bo`lim:  «Sud  va  prokuror  fondlari»  deb  ataladi.  U  o`z  navbatida    3  bobdan  1) 

oblast`  sudlari, 2) okrug sudlari, 3) uezd sudlari, sud ijrochisi,  jonjollik ishlar komissiyasi, 

xalq 

sudlari 

qozilar, 

notariuslar 

haqidagi 

hujjatlar 

bo`lib, 

ular 

127, 

134,353,178,122,504,592,593,129,133,128,132,318,130,131,2-78,350,150 

 

va 

505 

fondlarda saqlanmoqda. 

IV-bo`lim  «Xo`jalik  iqtisodiy  tashkilotlar,  muassasalar  va  korxonalar»  deb 

nomlanadi  va  bu  7  bobdan  iborat.  1-bob  moliyaviy  bo`lim.  I7,88,89,108,13,487,281 

fondlarda:  2-  bob  san`at  bo`limi:  41,241,113  va  100  fondlarida  3-  bob  qishloq  xo`jaligi 

7,356,104,29,16,163,614,14,42,9,78  va  12  fondlarda:  4-bob  savdo  sotiq  bo`limi-  4-bob 

469,264,90,99,97,93,98  va  214  fondlarida:  5-bob,  Boj  soli  shva  olish  haqidagi  bo`lim 

471,121,46,187,306,185  fondlarida  6-bob:  transport  bo`limi:  33,396,528,102,101  va  560 

fondlarda  va  nihoyat  7-bob  aloha  va  statistik  haqidagi  hujjatlar  557,43,44,266,249,  269 

fondlarda saqlanmoqda. 

V- bo`lim: «Ilmiy va madaniy muassasa va tashkilotlar» deb nomlangan. O`rta Osie 

ilmiy  jamiyati  haqida  591  fonda:  Toshkent  ximiya  laboratoriyasi  73  fonda,  1878  yilgi 

Toshkentda tashkil qilingan qishloq xo`jaligi va sanoati kurgazmasi  materiallari 575 fonda, 

Turkiston  harbiy  okrugi  qoshidagi  astronomiya  va  fizika  obsorvatoriyasi  haqidagi 

ma`lumotlar    70  fondda.  Turksiton  arxeologiya  havaskorlari  tugaragi  71-  fonda,  rus 

imperatori  geografik  jamiyati  Turkiston  69  fonda,  imperator  Sharqshunoslik  jamiyati 

Toshkent bo`limi 361 fonda, Turkiston etnomolog stantsiyasi haqida to`plagan hujjatlar 715 

fonda, Turkiston ulkasidagi Oliy va o`rta maktablari boshqarish haqidagi hujjatlar 47 fonda: 

Sirdare  oblast`  xalq  o`quv  yurti  direktorii  haqida  48  fonda,  Toshkentdagi  I  yillik  erkaklar 

gimnaziyasi  50  fondda,  Toshkentdagi  real  bilim  yurti  64  fondda,  Toshkent  harbiy 

gimanaziyasi  51  fonda,  Toshkent  sovdobilim  yurti  56  fonda,  Toshkentdagi  1-xotin-qizlar 

nimnaziyasi 52 fonda, Toshkentdagi rus-tuzem maktabi 61 fonda, Toshkentdagi 1 razrayadli 

quyi  qishloq  gidrotexnika  maktabi  65  fonda.  O`rta  Osie  temir  yo`l  bilim  yurti  254  fonda. 

Samarqand  Xotin-qizlar  gimnaziyasi    55  fonda,  Skobolev  Xotin-qizlar  gimnaziyasi  287 

fonda,  Turkiston  xalq  kutubxonasi  267  fonda  va  Turkiston  xalq  muzeyi  haqidagi  hujjatlar 

Markaziy arxivning 72 fonda saqlanmoqda. 

VI-bo`lim: 

 

«Jamoat 

tashkilotlari» 

deb 

nomlangan 

va 

bu 

hujjatlar 

596,27,81,268,611,34,8,595,76,490 va 279 fondlarda saqlansoqda. 

VII  bo`lim:  «Diniy  nazorat  fondi»  deb  nomlangan  va  bu  haqidagi  ma`lumotlar 

arxivining  182,85  fondlarida  saqlanmoqda.  Ko`rsatkichga  ilova  sifatida  VIII  bo`limda 

 

50 

geografik ap shaxsiy ko`rsatkichlar, sharq tillaridagi ayrim so`z va terminlarga izohlar ham 

berilgan. 

1918  yil  1  iyunda  Sobiq  Shuro  hukumatining  «RSFSR»  arxiv  ishlari  asosida 

Turkiston  ASSR  da,  O`zbekiston  SSR  da  ham  arxif  ishlari  qayta  kurib  chiqiladi  va 

markazlashtiriladi. 

1931  yil  20  may  O`zbekiston  Markaziy  Ijroya  Komitetining  qaroriga  asosan 

O`zbekiston  SSR  Markaziy  davlat  arxivi  tashkil  etildi.  Usha  davrga  qadar  Sovet  davriga 

hujjatlar  O`zbekiston  SSR  Markaziy  arxiv  ishlari  boshqarmasining  har  xil  sektsiyalarida 

saqlanib kelinar edi. 

1924  yil  O`rta  Osie  milliy  davlat  chegaralarinishi  utkazilishi  munosabati  bilan 

Turkiston  ASSR  Buxoro  va  Xorazm  Sovet  Xalqlari  respublikasi  tugatilib,  hujjatlar 

O`zbekiston Markaziy davlat arxiviga topshirildi va arxiv fondlari shu hujjatlar hisobga juda 

boyib ketdi. 

1935 yil 1-yanvar` ma`lumotlariga ko`ra arxivda fondlar soni 455, ishlar soni (Delo) 

173230 ga etgan, 1941 yil 1 yanvar`ga esa fond soni  742, dano soni 248872 taga ortgan. 

1940  yili  kasaba  soyuz  va  mehnat  fondlari  arxivi  tugatilib,  Markaziy  arxivning 

mustaqil  bo`limi  sifatida  qo`shib  olinadi.  1945  yilda  Toshkentdagi  Markaziy  harbiy  arxivi 

tugatilib, u ham Markaziy arxivga mustaqil bo`lim sifatida qo`shib yuborildi. 

1958  yili  20  noyabr`dagi  Ministrlar  Sovetning    750  son  qaroriga  asosan  Markaziy 

Davlat  arxivi  qayta  tuzilib  uning  fondlari  asosida  ulkani  industriyalash  bo`limi  tashkil 

qilindi. 1959 yili bu bo`lim fondlarining soni 1527 undagi hujjatlar soni 503604 taga etdi. 

Hozir  tuzimli  kataloglar  tuzilgan,  har  bir  fondga  tushunchalar  berilgan.  1917  yil 

fevral`dan to hozirgi kunimizgacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. 

Arxiv hujjatlari asosida juda ko`p ilmiy ishlar qilindi. 

Hozirgi kunga qadar shu materiallar asosida 200 dan ortiq dissertatsiya eqlandi. 

Arxiv 

hujjatlaridan 

foydalanishni 

osonlashtirish 

maqsadida 

«Ko`rsatish» 

(Peteshvoditel`)  Lar  nashr  qilingan.  U  8  bo`limdan  iborat,  ular  tormoqlar  va  sohalarga 

moslashtirilgan,  har  bir  bo`lim  va  boblarda  voqealar  tartib  Bilan  ta`riflangan  va 

xronologiyaga  asoslangan.  Ko`rsatkichdagi  ayrim  fondlarning  ilimiy  jihatdan  faolligi  aks 

ettiruvchi individual tavsiyanomalar ham berilgan. U 4 qismdan ya`ni fondning nomi, fond 

haqidagi  sprvka  ma`lumotlar,  fondning  tashkil  qilingan  vaqti  va  materiallarining  betlari, 

fond  materiallari  haqida  annotatsiya  qismlardan  iborat  bo`lishi  kerak.  Ko`rsatkichning  1-

bo`limi  «Turkiston  hududida  Muvaqqat  hukumatning  tuzilishi  va  ichki  soldat  deputatlari 

Soveti  deb  nomlangan,  bunda  Vaqtli  hukumatlarning  Turkiston  Komiteti  haqidagi  hujjat 

1760  yilda  va  Turkiston  Ulka  soldat  va  ishchi  deputatlari  Soveti  1-chaqiri»i  haqidagi 

hujjatlar esa 1613 fonda saqlanadы. 

2- bo`lim: «Davlatning oliy organlari va davlat boshqarmalasi» deb nomlangan, u 5-

bobdan iborat. 

1-bob:  TASSR  ning  davlat  organlari  va  davlat  boshqarmalari»  deb  atalgan  bo`lib 

hujjatlar    17,13,16,25,20,18,111,39,621,38,35,606,34,208,33,37,337,29,182,184,41  va  21 

fondlarda. 

II-bob:  «Buxoro  Sovet  Respublikasi  davlat  organlari»  deb  nomlangan  hujjatlar 

46,47,48,49,50,1616,56,61,63,58,62,51,52,53,68 fondlarda saqlanmoqda. 

III-bob: «Xorazm xalq respublikasi davlat hokimiyati organlari va boshqarmalari» ga 

doir  hujjatlar  71,  72,83,74,  va  75  fondlarda.  IV  va  V  boblar-»O`zbekiston  SSR  Davlat 

organlari 

va 

davlat 

boshqarmalari 

faoliyati»ga 

doir 

hujjatlar 

87,86,225,837,1807,85,95,81,2027,1,9,    11  fondlarda,  «Adliya  va  sud  organlari  deb 

nomlangan 3- bo`lim hujjatlari 904,334,343,345,1713,1714 fondlarda asralmoqda. 

«Xalq  xo`jaligi  tashkilotlari  muassasalari  va  korxonalirning  faoliyati»ga  doir  4-

bo`limning o`zi ham 7-bobga bo`linadi. Q-bob «Planlashtirish va statistika» deb otaladi va u 

 

51 

88,10  va  93,1680,335,634,2086,430,33,332,436  fondlarda:  «Sanoat»  degan  3-bobdagi 

89,93,103,1977,2117,109,2113,87,132,1867,1023,2105,2106  va  2038  fondlarda:  «Qishloq 

xo`jaligi»  deb  nomlangan  4-bobdagi  ma`lumotlar    90,611,223,226,  674,218,756,473,301 

fondlarda  saqlanmoqda:  «Savdo  ta`minot  va  tayerlov  tashkilotlari»  deb  otalgan  beshinchi 

bobdagi materiallar 91,274,320,701,141,272,1753,293 va 1943 fondlarda: va 5 fondlarda va 

nihoyat 7-chi «Loyhalash va qurilish» bobidagi hujjatlar  169,170,610,114,2061,2048,2092 

va 1956 fondlarda joy olgan. 

V-  bo`lim:  «Madaniy  va  maishiy  tashkilotlar»  deb  ataladi  va  bunga  oid  hujjatlar 

haim    4  bobdan  iboratdir.  1-bob  «Xalq  maorifi  va  Fan»  bundagi  materiallar 

94,368,373,371,633,414,364,632,631,630,361,2091,2082,743,394,396,412,1876 foglarda va 

«Matbuot» deb nomlangan boblar esa 402,431,155,405,403,408,409 fondlarda saqlanadi. 

«San`at»  bobidagi  hujjatlar  2087,2062,2088  va  417    fondlarda  «Soliqni  saqlash» 

sohasidagi 4  bobka doir hujjatlar 131,330, va 2096 fondlarda joylashgan. 

«Mehnat  va  sotsial  ta`minot  tashkilotlari»  deb  nomlangan  6-  bo`limdagi  hujjatlar 

arxivning  97,328,96,419  va  421  fondlarda  saqlanadi.  «Kasaba  soyuzlar  va  jamoat 

tashkilotlari»  deb  nomlangan  bo`lim  ham  3-bobdan  iborat  bo`lib  1-bobga  «Kasaba 

soyuzlar» haqidagi hujjatlar arxivning 735,805,20,747,792 fondlarida saqlanadi. 

«Jamoat»  tashkilotlari  nomli  bobdagi  hujjatlar  44,  245,126,406,840,423,239,348  va 

424  fondlariga  kiradi.  «Sport  tashkilotlarining  hujjatlari»  2043,  2053,  2047  fondlarda    va 

nihoyat «Shaxsiy fond» deb nomlangan oxirgi bo`lim 7226,1591 fondlarda saqlanadi.