Tarkib Kirish gatt va uning vorisi jstning xalqaro savdoni rivojlantirishdagi roli va o‘rni Zamonaviy xalqaro savdoning dinamikasi va tuzilishi Xulosa Bibliografiya Kirish

2. Zamonaviy xalqaro savdoning dinamikasi va tuzilishi

Hozirgi vaqtda aksariyat tovarlar bozorga xalqaro savdo orqali kiradi yoki xorijiy komponentlar yordamida ishlab chiqariladi. Oxirgi 40 yilda jahon savdosi 15 barobar, mahsulot ishlab chiqarish hajmi esa 6 barobar oshdi.

Tashqi savdo xalqaro iqtisodiy munosabatlarning muhim va tarixan birinchi shaklidir. U davlat roʻyxatidan oʻtgan milliy xoʻjaliklar oʻrtasida tovar ayirboshlashni ifodalaydi.
Zamonaviy sharoitda jahon xo'jaligining barcha sub'ektlari xalqaro savdoda ishtirok etadilar. U xalqaro mehnat taqsimotiga asoslanadi. Ishlab chiqarishning xalqaro ixtisoslashuvining rivojlanishi va bu mehnat taqsimotining chuqurlashishi (umumiy, xususiy va individual ko'rinishda) xalqaro savdoning xilma-xil shakllari va yo'nalishlarini keltirib chiqaradi.
Ayrim milliy xo’jaliklarning xalqaro savdodagi ishtiroki ko’lami ularda tovar ishlab chiqarish va tovar aylanmasining rivojlanish darajasi bilan bog’liq.
Xalqaro savdoning xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimidagi o‘rni, birinchidan, u orqali jahon xo‘jalik munosabatlarining barcha shakllarining natijalari - kapital eksporti, sanoat kooperatsiyasi, ilmiy-texnikaviy hamkorlikning amalga oshirilishi bilan belgilanadi. Ikkinchidan, xalqaro tovarlar savdosining rivojlanishi pirovard natijada xizmatlarning xalqaro almashinuvi dinamikasini belgilaydi. Uchinchidan, mintaqalararo va davlatlararo munosabatlarning o'sishi va chuqurlashishi xalqaro iqtisodiy integratsiyaning muhim shartidir. To‘rtinchidan, shu tariqa, xalqaro savdo xalqaro mehnat taqsimotining yanada chuqurlashishiga va iqtisodiy aloqalarning baynalmilallashuviga yordam beradi.¹¹
Xalqaro savdo rivojlanishining asosiy tendentsiyalari:
- intellektuallashtirish;
- yuqori texnologiyali mahsulotlar ulushining o'sishi;
- so'nggi ikki o'n yillikda xizmatlar almashinuvi tovar ayirboshlashdan uch barobar tezroq o'sdi;
- patentlar va litsenziyalar savdosini kengaytirish;
- xom ashyo va yoqilg'iga talabning kamayishi;
- xalqaro savdoning sanoati rivojlangan mamlakatlarda konsentratsiyasi;
- mehnat taqsimoti, ixtisoslashuv va kooperatsiyani mustahkamlash va buning natijasida uzoq muddatli, barqaror munosabatlarni shakllantirish va integratsiyani rivojlantirish.
Xalqaro savdo aylanmasining jadal o'sishi omillari:
- axborot inqilobi;
- transport va kommunikatsiyalarni rivojlantirish;
- korxonalarning optimal hajmining o'sishi;
- kapital qo'yilmalarning boshlang'ich hajmlarining o'sishi;
- kapitalni eksport qilish;
- integratsiya jarayonlarini rivojlantirish.
Zamonaviy jahon xo'jaligining eng muhim xususiyati jahon ishlab chiqarishi va xalqaro iqtisodiy ayirboshlashning nisbiy dematerializatsiyasi hisoblanadi.
Bu quyidagilarda namoyon bo'ladi:
Tovar va xizmatlar ishlab chiqarish kamroq moddiy va energiya talab qiladi.
Moliyaviy-pul va tashkiliy omillar, ilmiy-texnikaviy salohiyat tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda.
“Ishlab chiqarish xarajatlari” tushunchasiga asoslangan xalqaro ixtisoslashuv mavjud.
Jahon savdo tashkiloti (JST) ma'lumotlariga ko'ra, 1950 yildan 2006 yilgacha bo'lgan davr uchun. jahon eksporti hajmi 20 barobar oshdi, jahon ishlab chiqarishi esa atigi 7 baravar oshdi. Shu davrda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning jahon eksporti 35 barobar, jahon sanoat ishlab chiqarishi esa 10 barobar oshdi.¹²
Xalqaro savdoning dinamikligi va uning jahon xo‘jaligidagi ahamiyatining ortishi globallashuvning obyektiv jarayoni va dunyoning aksariyat davlatlarining o‘zaro bog‘liqligining kuchayishi bilan bog‘liq. Xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanishidagi sezilarli yutuqlar jahon tovar birjasining faollashuviga yordam berdi.
Jahon savdo tashkilotining eksport-import operatsiyalarini liberallashtirish, xususan, tarif va tarifsiz to'siqlarni kamaytirish va bartaraf etish bo'yicha faoliyati jahon savdosiga qo'shimcha turtki bo'ldi.
Xalqaro tovar ayirboshlash hajmining oshishiga rivojlanayotgan mamlakatlarning tashqi savdo siyosatining sezilarli darajada liberallashuvi va buning natijasida ular o‘rtasidagi tovar ayirboshlashning kengayishi yordam berdi. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, jahon savdosini erkinlashtirishdan birinchi navbatda sanoati rivojlangan mamlakatlar foyda ko'rdi. Savdoni liberallashtirish rivojlanayotgan mamlakatlarda va ayniqsa kam rivojlangan mamlakatlarda atrof-muhitga salbiy ta'sir ko'rsatdi.
Bundan tashqari, xalqaro savdo o'sishining muhim omili ko'plab rivojlanayotgan mamlakatlarda va ayniqsa, yangi sanoatlashgan mamlakatlarda sanoat mahsulotlari uchun qulay bozor sharoitlarining davom etishi edi.
Jahon savdosining jadal rivojlanishiga turtki axborot texnologiyalari va telekommunikatsiya sohasidagi inqilob bo'ldi.
Jahon savdosidagi haqiqiy inqilobni Internet orqali elektron tijoratning tez tarqalishi deb atash mumkin. Uchinchi ming yillikning boshlariga kelib, Internet yillik aylanmasi 500 milliard dollardan ortiq va 3 milliondan ortiq kishi ish bilan taʼminlangan jahon iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridan biriga aylandi.¹³
Elektron biznes tovarlarni sotishdan tashqari, marketing, moliyaviy tahlil, tarmoq foydalanuvchilarini qo'llab-quvvatlash, hamkorlik aloqalarini o'rnatishni o'z ichiga oladi.
Savdo imtiyozlari tizimiga muvofiq import qilinadigan butlovchi qismlar va materiallardan foydalangan holda yangi sanoatlashgan mamlakatlar va rivojlanayotgan mamlakatlarda ishlab chiqarilayotgan sanoat mahsulotlarining reeksport hajmining sezilarli darajada oshishi jahon savdo hajmini oshirishning muhim omilidir.
1985 yildan 2006 yilgacha bo'lgan davrda qiymat jihatidan jahon tovar savdosi hajmi qariyb 3 baravar oshdi va 11,8 trln. dollarni, shu jumladan jahon tovarlari eksporti 5,8 trln. dollarni, jahon importi esa 6 trln. Qo'g'irchoq.
Jahon eksporti va tovarlar importi qiymati o'rtasidagi odatiy tafovut qiymat narxlarini hisoblash usulidagi farq bilan izohlanadi:
- tovarlarni eksport qilish (FOB narxlarida - bu tovarlarni sotish sharti bo'lib, unga ko'ra tovar narxiga uning tannarxi va tovarlarni kemaga etkazib berish va yuklash xarajatlari kiradi);
- tovar importi (CIF narxlarida - bu tovarlarni sotish sharti bo'lib, unga ko'ra tovar narxiga uning tannarxi va import qiluvchi mamlakat portiga tashish va sug'urta xarajatlari kiradi).
So'nggi yillarda jahon savdosi tarkibida sezilarli o'zgarishlar ro'y berdi. Xususan, xizmat ko‘rsatish, aloqa va axborot texnologiyalari ulushi sezilarli darajada oshdi, tovar va qishloq xo‘jaligi mahsulotlari savdosi ulushi esa pasayib bormoqda.
Jahon savdosining geografik taqsimotida ham ma'lum o'zgarishlar ro'y bermoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlar savdosi asta-sekin o'sib bormoqda va yangi sanoatlashgan mamlakatlardan tovar ayirboshlash hajmi ayniqsa tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda.
Shu bilan birga, jahon savdosining asosiy qismi hali ham sanoati rivojlangan mamlakatlar hissasiga to'g'ri keladi. Dunyoning eng yirik savdo davlatlari AQSH, Germaniya va Yaponiya boʻlib, yangi ming yillikning boshida dunyo eksport-import operatsiyalarining qariyb uchdan bir qismi ushbu davlatlar hissasiga toʻgʻri keladi.
Dunyodagi eng yirik savdo mamlakatlari oʻntaligiga Fransiya, Buyuk Britaniya, Italiya, Kanada, Gonkong, Niderlandiya, Belgiya, Lyuksemburg kirdi.
So‘nggi yillarda jahon savdosida rivojlanayotgan mamlakatlar ulushining barqaror o‘sish tendentsiyasi kuzatilmoqda. Xususan, jahon tovarlari eksportida rivojlanayotgan mamlakatlar ulushi ortdi. Osiyodagi moliyaviy inqirozga qaramasdan, bu tendentsiya kelgusi yillarda ham davom etadi va ushbu guruh mamlakatlarining jahon eksportidagi ulushi oshishi mumkin.
Rivojlanayotgan mamlakatlardan xalqaro savdo Osiyoning yangi sanoati rivojlangan mamlakatlarida eng jadal rivojlanmoqda. Tashqi savdoning umumiy hajmi bo‘yicha (2000 yilda taxminan 1,8 trillion dollar) Gonkong, Tayvan, Janubiy Koreya, Singapur, Malayziya, Tailand, Indoneziya AQSHdan keyin ikkinchi o‘rinni egalladi. Bu mamlakatlar jami jahon savdosining 10% dan ortig'ini tashkil qiladi.¹⁴
Osiyoning yangi sanoatlashgan mamlakatlari orasida Gonkong dunyodagi eng yirik savdo davlatlari o'ntaligiga kiradi. Gonkong tashqi savdoning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi hamda aholi jon boshiga eksport va import qiymati bo‘yicha dunyoning barcha davlatlaridan ancha oldinda.
Iqtisodiyoti oʻtish davridagi mamlakatlar orasida Xitoyning tashqi savdosi eng jadal rivojlanmoqda.
Gonkong rasmiy ravishda (1997 yil 1 iyuldan) XXR yurisdiktsiyasiga o'tkazilgandan so'ng, birlashgan Xitoy eksport-import operatsiyalarining umumiy qiymati bo'yicha dunyodagi eng yirik savdo davlatlari ro'yxatiga kirdi. uchinchi ming yillikda AQSH, Germaniya va Yaponiyadan keyin taxminan 4-oʻrinni egallaydi.¹⁵
Xalqaro savdo dinamikasi ikki guruh omillar bilan belgilanadi.
Birinchi guruh - iqtisodiyotning umumiy holatiga ta'sir qiluvchi omillar. Bularga: ilmiy-texnikaviy inqilob, asosiy kapitalni yangilash va kengaytirish, yangi ishlab chiqarishlarni yaratish kiradi. TMKlarning iqtisodiy qudratining o'sishi. Iqtisodiy tizimlar raqobati.
Ikkinchi guruh - jahon savdosining o'sishining bevosita sabablari. Bularga quyidagilar kiradi:
Xalqaro ixtisoslashuv va kooperatsiyaning kengayishi tashqi savdo siyosatida import protektsionizmidan voz kechishga va tashqi savdoni liberallashtirishga, importdagi miqdoriy cheklovlarni bekor qilishga va bojxona to'lovlarini sezilarli darajada kamaytirishga olib keladi.
Tashqi savdo siyosatini liberallashtirish, yanada ochiq iqtisodiyotga o‘tishning o‘zi xalqaro valyuta ayirboshlashning o‘sishi omiliga aylandi.
Sanoati rivojlangan mamlakatlardan sanoatlashtirish uchun zarur bo'lgan mashina va jihozlarni olish maqsadida sobiq mustamlaka mamlakatlari jahon bozoriga chiqish.
Xalqaro savdo ko'lamining o'sishi bilan bir vaqtda uning strukturasi ham o'zgarib bormoqda - geografik siljishlar (mamlakatlar va mamlakatlar guruhlari o'rtasidagi nisbatlarning o'zgarishi) va tovar tarkibidagi siljishlar.
"G'arb" - sanoati rivojlangan davlatlar, "Janubiy" - rivojlanayotgan mamlakatlar, "Sharq" - o'tish davridagi iqtisodiyotga ega mamlakatlar.
Xalqaro savdoning geografik tarkibidagi asosiy tendentsiyalar:
- rivojlangan mamlakatlarning yuqori ulushini saqlab qolish - ¾ dan ortiq - AQSh, Germaniya, Yaponiya va boshqalar;
- xalqaro savdoning rivojlangan davlatlar guruhi doirasida konsentratsiyasi (55%);
- geografik diversifikatsiya - tashqi savdo hamkorlari sonini kengaytirish;
- rivojlanayotgan mamlakatlar ulushini oshirish (birinchi navbatda NIS);
- o'tish davridagi iqtisodiyotga ega mamlakatlar ulushining kamayishi (Markaziy va Sharqiy Evropa mamlakatlari - YI a'zolari va nomzodlari bundan mustasno).¹⁶
Xalqaro savdoning tovar tarkibini o'zgartirishning asosiy tendentsiyalari:
Sanoat mahsulotlari ulushining sezilarli o'sishi va uning tarkibida - yuqori texnologiyali mahsulotlar. Sanoat tovarlari assortimentining keskin kengayishi. TMK larning murakkab fan talab qiladigan texnologiya sohalarida kontsentratsiyasi. Asosiy kapitalni yangilash muddatlarini qisqartirish.
Xom ashyo va yoqilg'i-energetika mahsulotlari ulushini kamaytirish. Iqtisodiy rivojlanishning resurs talab qiluvchi innovatsion resurs tejovchi modeliga o‘tish. Resurslarni qayta ishlash darajasi oshdi. Resurs qazib olish joylarida qayta ishlash sanoatini rivojlantirish. Mamlakatlarning o'z resurslarini rivojlantirishni kuchaytirish.
Agrosanoat majmuasi tovarlari, birinchi navbatda, oziq-ovqat mahsulotlari ulushini kamaytirish.
Xizmatlar savdosining o'sishi va intellektual faoliyat natijalari.
Rivojlangan mamlakatlar xalqaro savdoning barcha tovar segmentlarida mavjudligi bilan ajralib turadi. Ular nafaqat yirik sanoat mahsulotlarini yetkazib beruvchilar, balki eng yirik xom ashyo yetkazib beruvchilar (Kanada, Avstraliya, Janubiy Afrika, Buyuk Britaniya, Norvegiya) mavqelarini saqlab qolishadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar tayyor mahsulotlar eksporti (ayniqsa, ilmiy-tadqiqot va ishlanmalar uchun) ham mehnat talab qiladigan, ham resurslarni ko'p talab qiladigan mahsulotlar ulushining ortishi bilan tavsiflanadi.


Xulosa

Xalqaro savdo dinamik global iqtisodiyotda mamlakatlarning iqtisodiy o'sishi va rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega.

Jahon savdosining rivojlanishi va murakkabligi ushbu jarayonning harakatlantiruvchi kuchlarini tushuntiruvchi nazariyalar evolyutsiyasida namoyon bo'ladi. Zamonaviy sharoitda xalqaro ixtisoslashuvdagi farqlarni faqat xalqaro mehnat taqsimotining barcha asosiy modellari yig'indisi asosida tahlil qilish mumkin.
Jahon savdosini rivojlanish tendentsiyalari nuqtai nazaridan ko'rib chiqsak, xulosa qilishimiz mumkinki, bir tomondan, xalqaro integratsiyaning aniq o'sishi, chegaralarning bosqichma-bosqich yo'q qilinishi va turli davlatlararo savdo bloklari yaratilishi, ikkinchi tomondan, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashishi, mamlakatlarning sanoati rivojlangan va qoloqlarga bo‘linishi.
Axborot almashish va bitimlar tuzish jarayonida zamonaviy aloqa vositalarining roli ortib borayotganiga e'tibor qaratish lozim. Tovarlarni shaxsiylashtirish va standartlashtirish tendentsiyalari bitimlar tuzish va kapital aylanishini tezlashtirish imkonini beradi.
Tarixiy nuqtai nazardan Osiyo davlatlarining jahon savdo jarayonlariga ta’siri kuchayib borayotganini qayd etmaslik mumkin emas. Mening fikrimcha, kelajakda bu mintaqa global mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonida yetakchi o‘rinni egallaydi.
Xulosa qilib shuni aytmoqchimanki, mamlakatimizdagi jahon savdosi haqida. 150 millionga yaqin aholisi, katta energiya resurslari, yuqori malakali ishchi kuchi va arzon ishchi kuchi bilan Rossiya tovarlar, xizmatlar va kapital uchun ulkan bozor hisoblanadi. Biroq, tashqi iqtisodiy sohada ushbu salohiyatni amalga oshirish darajasi juda oddiy.
Rossiya eksport va import sohasida ham muammolarga duch kelmoqda. Ammo, yuzaga kelayotgan qiyinchiliklarga qaramay, Rossiyaning boshqa mamlakatlar bilan savdo aylanmasi o'sib bormoqda, bu savdo-iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi va mustahkamlanishidan dalolat beradi.
Afsuski, Rossiyaning jahon savdosidagi roli unchalik katta emas, lekin Rossiyaning o'zi uchun tashqi iqtisodiy sohaning ahamiyati juda katta. Tashqi savdo sohasi iqtisodiyotni shakllantirish va rivojlantirish, mamlakat byudjetini shakllantirish va xalq farovonligini saqlash uchun katta imkoniyatlar yaratadi.