Tashkent Medical Academy Volume 3

Tashkent Medical Academy 
Volume 3 | TMA Conference | 2022
The significance of the scientific, cultural 
heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in 
the development of science 
Abu Rayhon Beruniy ilmiy-madaniy 
merosining ahamiyati va uning fan 
taraqqiyotidagi o‘rni 
 
 
 
 
 
345
 
December 16 
https://tma.uz/ Republican Scientific and Practical Conference 
olimlarining asarlarini arab tiliga tarjima qildi. Yunon matematiklarining o‘lmas 
asarlari hisoblangan Yevklidning ―Negizlar‖ nomli va Ptolemeyning ―Almagest‖ 
nomli asarini sanskrit tiliga tarjima qildi. Beruniy bu ajoyib mamlakatning ko‘p 
shaharlarida bo‘ldi, undagi xalqlarning turmushlariga va to‘plagan ma‘lumotlariga 
asosan 1031-yilda ―Hindiston‖ nomli kitobini yozib tugatdi. ―Hindiston‖ asari 
yozib tugatilgan yili Mahmud Gʻaznaviy vafot etdi va uning oʻrniga taxtga oʻgʻli 
Masʼud oʻtirdi. Bu davrda Beruniyning ahvoli ancha yaxshilandi. Astronomiyaga 
oid ―Masʼud qonuni‖ asarini sulton Masʼudga bagʻishladi. Oʻsha asr olimlaridan 
biri Yoqutning yozishicha ―Masʼud qonuni‖ kitobi matematika va astronomiya 
boʻyicha ungacha yozilgan hamma kitoblar izini oʻchirib yuborgan. 
Beruniy o‘zining o‘lmas asari ―Qonuni Mas‘udiy‖ni yozish bilan 
astronomiyaning o‘z zamonigacha bo‘lgan holatini fan tarixida yozib qoldirdi. 
Beruniy bu asarini yozishda qadim zamonlardan boshlab to o‘zi yashagan 
davrgacha bo‘lgan matematika va astronomiya fanlarining tarraqiyoti bilan 
tanishib chiqdi. Bu asarda astronomiya va matematikaga doir bilimlarni bayon 
qildi. 
Bulardan tashqari Beruniyning ―Quyosh harakatini tekshirish‖, 
―Astrolyabiya haqida risola‖, ―Oy haqida risola‖, ―Farg‘oniyning astronomik 
tekshirishlari‖, ―Hind astronomlari savollariga javoblar‖, ―Xorazmiyning 
astronomik ishlari haqida‖, ―Planisfera haqida risola‖ va boshqa asarlari bor. 
Beruniy asarlari orasida matematika faniga oidlari ham bor. Masalan, 
―Trigonometrik funksiyalarni soddalashtirish‖, ―Sfera nuqtalarini tekislikda 
tasvirlash‖ asarlari shular jumlasidandir. 
Miloddan avval oʻtgan Pifagor, Arastu, Arximed, Eratosfen kabi buyuk 
olimlar Yer dumaloq va shar shaklida degan fikrni aytganlar. Jumladan, miloddan 
avvalgi 250-yilda iskandariyalik olim Eratosfen Yer shar shaklida deb, uning 
oʻlchamlarini quyidagicha aniqlagan. Iskandariya bilan Sienya (hozirgi Asvon) 
shaharlari orasidagi masofani karvonlarning yurish muddati bilan oʻlchaydi, keyin 
bu qiymatni ikki shahar kengligining ayirmasiga boʻladi va Yer radiusini 6840 
kilometr deb chiqaradi. Bu gradus meridian yoyining uzunligi esa 119,444 boʻladi 
yoki meridian yoyining uzunligi 70121 ga tengligini aniqlab, bu yoy meridian 
aylanasi uzunligining 1/50 qismi ekanligini hisoblagan. Yer meridian aylanasining 
uzunligi 39500 kilometrga yaqin boʻlsa kerak, degan fikrga kelgan. Eratosfendan 
soʻng Misr, Xitoy va yunon olimlaridan bir qanchasi Eratosfen 
oʻlchagan usul bilan Yerning kattaligini aniqlaganlar. O‗rta 

---