Tashqi iqtisodiy aloqalar tushunchasi, mohiyati va tasnifi…4
Xalqaro savdo va jahon tovar bozorlari
Download 138.22 Kb.
|
aziz
|
2.2. Xalqaro savdo va jahon tovar bozorlari.
Xalqaro savdo munosabatlari qadimda ham mavjud boʻlgan, mamlakatlar oʻrtasida iqtisodiy va siyosiy aloqalar milliy davlatlarning paydo boʻlishi bilan yuzaga kelgan, ammo koʻpgina mamlakatlar, soʻngra jaxondagi barcha mamlakatlar savdosini qamraydigan Jahon bozori (uning negizida jahon xoʻjaligi) faqat yirik mashinalashgan industriyaga oʻtish bilan shakllana boshladi va 20-asr boshiga kelib qaror topdi. Yirik mashinalashgan ishlab chiqarishga oʻtish milliy bozor chegaralarini kengaytirdi, tashqi savdo u yoki bu mamlakatning ichki taraqqiyotini toʻldiradigan omildan mamlakat xoʻjaligi taraqqiyotining zaruriy shartiga aylandi. Ixtisoslashuv bir mamlakatda muayyan tovarni arzon va sifatli i. ch. imkonini bersa, tovarlarni i. ch.da resurslardan samarali foydalanishni taʼminlasa, shu tovarlar koʻplab yaratiladi va Jahon bozoriga yetkazib beriladi. Biror mamlakatda resurelarni sarflash qulay boʻlmagan yoki i. ch. imkoni bulmagan tovarlar Jahon bozoridan sotib olinadi. Jahon bozorida alohida narxlar — jahon narxlari amal qiladi; ayirboshlash ulgurji shaklda va xalqaro birjalar vositasida olib boriladi. Jahon bozori tovar, mehnat, kapital va valyuta bozorlari majmuidan tashkil topadi (qarang Mehnat bozori, Ishchi kuchi bozori). Jahon bozorida barcha mamlakatlar tashqi savdosining majmuini ifoda etadigan xalqaro savdo amalga oshiriladi. Bu tarkiban jahon miqyosidagi eksport va importdan iborat, ularning qiymat boʻyicha nisbati savdo balansi deb yuritiladi. Jahon bozori xalqaro birjalar, savdo uylari, banklar, sugʻurta kompaniyalaridan iborat bulgan oʻz infratuzilmasiga ega. Jahon bozori toʻlovlar va hisob-kitoblar xalqaro pul vazifasini oʻtovchi barqaror, erkin almashtiriladigan valyutalar, maye, AQSH dollari, Yaponiya iyenasi va yevroda olib boriladi. Jahon bozori ixtisoslashgan xalqaro birjalardan iborat yirik segmentlariga ega. Maye, Chikago don birjasi, Liverpul paxta birjasi va London rangli metallar birjasi va b. Jahon bozorida savdo-sotiq xalqaro birja bitimlari, ikki tomonlama yoki koʻp tomonlama birjadan tashqari bitimlar yoʻnalishlarida boradi.Jahon bozoridagi savdo-sotiqni maxsus tashkilot — Jahon savdo tashqishyuti boshqarib boradi, davlatlararo savdo tartibi va qoidalarini belgilab beradi, unga aʼzo boʻlganlar oʻzlari uchun qulay savdo qilish huquqini oladilar. Jahon bozorida investitsiya harakati ham yuz beradi, bu chet elda yangi korxonalarni qurish, eski korxonalarni sotib olish yoki oʻziga birlashtirish shakllariga ega. Bu ishni asosan transmilliy xalqaro korporatsiyalar olib boradi. 2000-yil jahondagi bevosita xorij investitsiyalari 865 mlrd. AQSH dollariga teng boʻldi. Ular amalga oshirgan oldi-sotdi operatsiyalari 1999-yilda 14 trillion dollarni tashkil etdi. Jahon bozorining ulkan salohiyati milliy bozorlarga juda katta taʼsir oʻtkazadi, bu taʼsir mamlakatlarning manfaatlari nuqtai nazaridan ijobiy yoki salbiy boʻlishi mumkin. Jahon bozori sigʻimi jami mamlakatlar bozor talabining import hisobiga qondiriladigan qismlari yigʻindisiga teng. Jahon bozorida sanoati rivojlangan mamlakatlar ishtiroki ustunlik qiladi va ular tayyor mahsulot bilan (jahon tovar eksportining 70 % dan koʻprogʻi) qatnashadilar, rivojlanayotgan mamlakatlar asosan xom ashyo va ishchi kuchi eksporti bilan ishtirok etadilar.Jahon bozorida ishtirok etadigan jami mamlakatlarning eksporti 6,48 trillion dollarni, importi 6,41 trillion dollarni tashkil qildi (1996; 1980-yilda tegishlicha 2,44 va 2,42 trillion dollar).Oʻzbekiston Jahon bozorida xom ashyo, energiya, rangli metall va b. eksporti bilan qatnashadi, aksariyat texnologiya, kimyo mahsulotlari, oziq-ovqat tovarlarini import qiladi. Turli eksport-import operatsiyalari reeksport va reimport operatsiyalari hisoblanadi. Reeksport - ilgari import qilingan mahsulotlarni chet elga eksport qilish bu mamlakat unda hech qanday qayta ishlashdan o'tmagan tovarlar. Reeksport operatsiyalari turli vaziyatlarda mumkin. Birinchidan, reeksport savdo operatsiyasining tabiiy davomi sifatida vujudga keladi. Sotuvchi tovarni birja yoki auktsionda sotish uchun mamlakatga import qiladi, lekin u uchinchi davlatdan xaridorga sotilishi va eksport qilinishi mumkin. Ikkinchidan, reeksport tovarlarni sotishning normal jarayonidagi tanaffus tufayli paydo bo'lishi mumkin. Agar sotuvchi tovarni xaridorga yuborgan bo'lsa, lekin ikkinchisi, biron sababga ko'ra, to'lovni amalga oshira olmasa, u tovarni ushbu mamlakatdagi yoki uchinchi davlatdagi boshqa xaridorga sotishga intiladi. Tovarlarning uchinchi davlatga ketishi reeksport hisoblanadi. Bu majburiy qayta eksport. Uchinchidan, reeksport operatsiyasini chet eldan oldindan olib kirmasdan ham amalga oshirish mumkin, chunki ular reeksport mamlakatini chetlab o'tib, yangi xaridorga jo'natiladi. Ko'pgina savdo kompaniyalari yirik davlatlar ko'pincha bir xil mahsulot narxlari farqidan foyda olish uchun foydalangan holda tovarlarni qayta sotish operatsiyalariga murojaat qiladilar. Net reeksport bilan shug'ullanuvchi firmalardan tashqari, mamlakat o'z transport vositalari yordamida amalga oshiriladigan reeksport tovarlarini tashishdan, sug'urta, kredit va boshqa vositachilik operatsiyalaridan ham foyda ko'radi. Va nihoyat, to‘rtinchidan, reeksport operatsiyalari ham xorijiy firmalar yordamida yirik ob’ektlarni qurish jarayonida yuzaga keladi. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, xorijiy yetkazib beruvchi ko'pincha ma'lum turdagi materiallar va uskunalarni uchinchi mamlakatlardan sotib oladi va ularni reeksport mamlakatiga etkazib bermasdan, qurilish maydonchasiga jo'natadi. Qayta eksport qilinadigan mamlakatga olib kirmasdan amalga oshiriladigan reeksport operatsiyalari, aslida, ushbu mamlakat eksporti hisoblanmaydi, lekin ular hisobga olinadi. bojxona statistikasi va shuning uchun reeksport operatsiyalari sinfiga kiradi. Qayta eksport qilinadigan tovarlar odatda qayta ishlanmaydi. Shu bilan birga, mahsulot nomini o'zgartirmaydigan kichik ishlarni bajarish mumkin: qadoqni o'zgartirish, maxsus belgilarni qo'llash, qutilarni kalitlar bilan ta'minlash va hk. Ammo agar mahsulotni qo'shimcha qayta ishlash qiymati uning eksport narxining yarmidan oshsa, u holda savdo amaliyotiga ko'ra, mahsulot o'z nomini o'zgartiradi va endi reeksport hisoblanmaydi va uni sotish bo'yicha operatsiyalar eksportga aylanadi. Misol uchun, hozirgi vaqtda Rossiyaning ko'plab rangli metallurgiya korporatsiyalari tolling bo'yicha ishlamoqda, ya'ni ular import qilingan rudani metallga qayta ishlamoqda. Rangli metallarni eritish jarayoni juda ko‘p energiya, suv va mehnat talab qiladigan bo‘lgani uchun eksport qilinadigan metallning o‘zi emas, balki arzon mahalliy elektr energiyasi va boshqa resurslar eksport qilinadi. Tovarlarni sotish bo'yicha odatiy eksport-import operatsiyalari bilan bir qatorda, har biri eksport yoki import mahsuloti uchun pul summasini olish yoki to'lash bilan yakunlanadi, barter operatsiyalari yoki qarshi kompensatsion savdo deb ataladigan operatsiyalar keng qo'llaniladi. xalqaro iqtisodiy munosabatlar amaliyoti. Qarama-qarshi savdo eksport qiluvchilarning import qiluvchilardan mahsulotning bir qismini yoki bir qismini sotib olish majburiyatlari mavjud bo'lganda, tovarlarni sotish bo'yicha operatsiyalarni o'z ichiga oladi. to'liq xarajat eksport qilinadigan tovarlar. Tashkiliy-huquqiy asosga yoki kompensatsiya tamoyiliga ko'ra qarama-qarshi operatsiyalarning butun xilma-xilligini uch guruhga bo'lish mumkin: valyutasiz ayirboshlash operatsiyalari, savdo. kompensatsiya bitimlari naqd pul asosida va sanoat ofset bitimlari. Xulosa
Yuqorida aytganimizdek, iqtisodchilar globallashuvning asosiy tomonlariga o’z e’tiborlarini qaratadilar va qo’yidagi jarayonlarini ajratadilar: moliyaviy markazlashuvning kuchayishi. Uning yordamida kredit mablag’lari shakllantiriladi, kredit beriladi va foydalaniladi, shuningdek kapitalning ishlab chiqarish ustidan hukmronligi o’rnatiladi; axborotlar ahamiyatining oshishi; global oligopoliyaning to’xtovsiz kengayishi; TMKlar sonining ortishi; transmilliy iqtisodiy diplomatiyaning shakllanishi va milliy davlat hokimiyatining globallashuvi. Yuqorida aytganimizdek globallashuv jarayoni o’zining ijobiy va salbiy ta’sirga ega. Ammo hozirgi eng muhim muammo – globallashuv hamma xalqlar uchun ijobiy ta’sir ko’rsatuvchi kuchga aylanishiga erishishdir. Zamonaviy globallashuv jarayonlari eng avvalo sanoati rivojlangan mamlakatlar mavqeini mustahkamlab, ularga qo’shimcha afzalliklar beradi. Globallashuv jarayonlarining alohida mamlakatlar iqtisodyotiga ijobiy ta’sirining darajasi ushbu mamlakatlarning jahon iqtisodiyotida tutgan o’rniga bog’liq. Amalda afzalliklarning asosiy qismi boy davlatga yoki individlarga tegadi. Globallashuvning salbiy oqibatlari past rivojlangan mamlakatlarga ko’proq ta’sir qilishi mumkin. Bu mamlakatlarning ko’pchiligi baynalminnallashuv jarayonida xomashyo va mehnat sig’imi mahsulotlari (ularning ba’zilari zamonaviy murakkab texnika uchun ehtiyot qisim va butlovchi bug’imlar) etkazib beruvchi sifatida ishtirok etgan hamda ilg’or mamlakatlarga har tomonlama bog’lanib qolishadi va ularga nisbatan kam foyda ko’rishadi hamda bu foyda jahon bozorlari konyukturasiga bog’liq holda barqaror bo’lmaydi. Yuqorida qayd etib o’tganimizdek, globallashuv jarayonida eshtirok etishdan sanoati rivojlangan mamlakatlar ko’proq foyda oladi, zero ular ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va barcha diqqat-e’tiborni ko’p daromadli bo’lgan ilm talab mahsulotlarni ishlab chiqarishga qaratadilar. Ayni paytda sanoati rivojlangan mamlakatlarda ham globallashuv jarayonlari salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin: ishsizlik, moliya bozorlarida nobarqarorlik kuchayadi va boshqalar. Ayniqsa jahon moliyaviy inqirozi davrida ularning salbiy oqibatlari sezilarli darajadan ancha yuqori bo’ladi. Barchamiz bir haqiqatni anglab etishimiz lozim – “O’zbekiston bugun xalqaro hamjamiyatning va global moliyaviy-iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi” degan so’zlarini yana bir bor esga olish muhimdir. O’z navbatida O’zbekistonning globallashuv jarayonlaridagi ishtiroki ham ushbu inqiroz oqibatlarining ma’lum darajada iqtisodiyotimizga o’z ta’sirini ko’rsatishi mumkinligidan darak beradi. Hozirda ko’plab mutaxassis va ekspertlar tomonidan jahon moliyaviy inqirozining global tus olishi va iqtisodiy inqiroz jarayonlarining kuchayishi restessiya va iqtisodiy pasayishni, investistiyaviy faollik ko’lami cheklanib borishini, talab va xalqaro savdo hajmining kamayishi hamda jahonning ko’plab mamlakatlariga ta’sir ko’rsatadigan jiddiy ijtimoiy talofotlar sodir bo’lishi mumkinligi e’tirof etilmoqda. Foydalanilgan adabyotlar. V.A. Golыshev, S.A. Zakirova “Nastionalnaya ekonomika Respubliki Uzbekistan”, T: UMED, 2006 – 134 b. Isadjanov A.A “Problemы obespechiniya ekonomichesko bezopasnosti v uslviyax globalizastiya” -Xalqaro munosabatlar- 2006 y 3-son, 48-53 betlar, JIDU - T, 2006 Isadjanov A.A “Globalizastiya ekonomiki: osobennosti i faktorы razvitiya” -Xalqaro munosabatlar- 2003 y 3-son, 33-37 betlar, JIDU - T, 2003 S. Safaev“Markaziy Osiyodagi geopolitika”,51-75betlar, T- 2005 M. Mirsaidov-“Xalqaro Iqtisodiy Munosabatlar”, 15-17 betlar, Toshkent 2006 E. Maxmudov. Mirovaya ekonomika- JIDU-T, 2006 god 7. N.Jumaev Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi: mohiyati, sabab-oqibatlari va O’zbekistonga ta’siri // Risola – T: JIDU, 2009 – 56 b. 8. Isadjanov A.A. “Globalizastiya mirovoy ekonomiki” elektron darslikdan, Toshkent-2009 9. Xudoyberdiev Z.Ya., G’afurov U.V., Tuxliev B.K., Xomitov K.Z. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. O’quv qo’llanma(Elekron ma’ruza matni), Toshkent-2009 10. Hakimov.B «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari» elektron darslikdan, Toshkent-2009 11. G. Saidova “Modernizastiya, texnicheskoe obnovlenie i diversifikastiya proizvodstva, shirokoe vnedrenie innovastionnыx texnologiy – neobxodimoe uslovie vыxoda Uzbekistana na novыe rubeji na mirovom rыnke” elektron darslikdan, T-2009 12. R.Maxmadaliev “Globalizastiya jarayoni va uning oqibatlari”// Ilmiy amaliy konferenstiya materiallari to’plami T: UMED, 2008 y 8– to’plam, 28-31 betlar 13. R.Maxmadaliev “Globallashuv va zamonaviy jahon iqtisodiyoti rivojlanishining asosiy xususiyatlari”// Ilmiy amaliy konferenstiya materiallari to’plami T: UMED, 2009y 11– to’plam, 158-161 betlar 14. R.Maxmadaliev “Globalizastiya jarayoni va xalqaro iqtisodiy integrastiya jarayonlarining o’zaro bog’liqligi va ularning milliy iqtisodiyotga ta’siri”// Ilmiy amaliy konferenstiya materiallari to’plami T: UMED, 2009y 11– to’plam, 133-136 betlar. Download 138.22 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|