Tasodifiy va ma'noviy eslab qolishda xotira imkoniyatlarini aniqlash

2. Xotiraning fiziologik va neyrofiziologik asoslari.
Inson xotirasining qonuniyatlarini o’rganish psixologiya fanining markaziy masalalaridan biri bo’lib shisoblanadi. Ma'lumki, insonning shar qanday kechinmasi, shatto xatti-sharakatlari uzoq muddat ongda saqlanib, ma'lum bir sharoitda qayta namoyon bo’luvchi izlar qoldiradi. Shuning uchun xotira deganda, insonga tabiat, jamiyat, koinot tog’risida ma'lumot, xabar, axborat va taassurot to’plash imkonini baradigan shamda ilgarigi tajriba izlarining esda olib qolinishi, esda saqlanishi, qayta esga tushirilishi, eslashi, tanishi tushuniladi.
Bunga boqliq ravishda psixologiya fani oldida xotira jarayonlarini o’rganish iblan aloqador bo’lgan qator murakkab muammolar, masalalar tadqiq qilish vazifasi turibdi. Bular quyidagalardan iboratdir: izlar qanday esda olib qolinadi, esda olib qolishning fiziologik mexanizmlari qanday, esda olib qolishga qanday ob'ektiv (tashqi), sub'ektiv (ichki), tabiiy-biologik va ijtimoiy psixologik sharoitlar ta'sir qiladi va ularning chegaralari qanday kabilar.
O’tgan asrning 70-80 yillaridan boshlab xotirani tadqiq qilishda tajriba, tekshiruv, sinov usullaridan foydalanila boshlangan. O’tgan asrning 80-yillarida nemis rushshunosi German Ebbingauz "sof" xotira qonunlarini o’rganish imkonini beruvchi, boshqacha so’z bilan aytganda, tafakkurga boqliq bo’lmagan sholda izlarning esda olib qolinish jarayonini tadqiqot etishning yangi uslubini taklif qilgan.
Ma'nosiz bo’qinlarni yod olishdan iborat bo’lgan bu uslub Ebbingauzga materialni esda olib qolishning egri chiziqiga oid qonunni kashf qilishga, uning asosiy qoidalarini bayon etishga va ana shularning asosida izlarni xotirada saqlanish muddatini shamda asta-sekin so’nish sholatini tekshirishga imkoniyat yaratgan.
XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida amerikalik rushshunos Eduard Torndaykning tekshirishlari paydo bo’ladi. U birinchilardan bo’lib tekshirish predmeti sifatida shayvonlarda ko’nikmalarni paydo bo’lish jarayonini tanlagan edi.
Asrimizning birinchi o’n yilligida xotirani tekshirish yangicha ilmiy talqinga ega bo’ldi, uning moddiy asosi tog’risidagi muammolarga moshiyat jishatidan mutlaqo boshqacha yondashish ro’yobga chiqdi.
Xuddi shu davr xotira psixologiyasida keskin burilish nuqtasini vujudga keltirdi. Akademik I. P. Pavlov shartli reflekslarni o’rganishning ilmiy metodini taklif etdi. Bu narsa, o’z navbatida, bosh miya katta yarim sharlari yangi boqlanishlar paydo bo’lishiga va mustashkamlanishining asosiy fiziologik mexanizmlarini tekshirish imkoniyatini tuqdirdi. Ana shunday qilib, ushbu boqlanishlar paydo bo’lishiga va saqlab qolishiga yordam beradigan shart-sharoitlar, shuningdek, boqlanishlarning saqlanishiga ta'sir qiluvchi sholatlar, omillar va mexanizmlar tasvirlab berildi. I. P. Palov oliy asab faoliyati ta'limoti va uning asosiy qonunlari xotraning fiziologik mexanizmlariga oid bilimlarning asosiy manbaiga aylanib qoldi.
Bolalarda xotiraning yuksak (yuqori) shakllarini birinchi marta tadrijiy ravishda tadqiqot qilish taniqli rushshunos L. S. Vigotskiyga nasib etgan (1896-1934). L. S. Vigotskiy 20-yillarning oxirilariga maxsus tekshirishlarning predmeti qilib, xotiraning yuksak shakllarining rivojlanish muammosini tanlagan va u o’z shogirdlariga L. N. Leontev (1903-1979) va L. V. Zankov bilan birgalikda xotiraning yuksak shakllari rushiy faoliyatning murakkab shakli ekanligini, kelib chiqish jishatidan ijtimoiyligini ko’rsatadi. Shuning bilan birga u murakkab, moshiyatiga ko’ra, esda olib qolishning asosiy bosqichlari rivojlanishini dalillab beodi.
Rushshunoslardan A. A. Smirnov, P. I. Zinchenkolar sham xotira bo’yicha ilmiy-tekshirish ishlarini olib bordilar, uning yangi qonunlari va mexanizmlarini ochdilar, esda olib qolishning faoliyat maqsadiga boqliqligini yoritdilar, murakkab materialni esda olib qolishning oqilona usullarini ko’rsatib berishga muvofiq bo’ldilar. Ularning tadqiqotlari tog’risida boshqa bobda batafsil to’xtalib o’tamiz, shuning uchun shozir umumiy tasnif bilan cheklanamiz, xolos.
Xotirani psixologik tekshirishlarda qanchalik yuksak muvaffaqiyatlarga erishgandan qat'i nazar izlarning saqlab qolish jarayoni uning sholatlari va shodisalar tabiati noma'lumligicha qolavergan. Bu fan tarmoqida uzilishlar bir necha davr shukm surib yeklgan. Mazkur sholatning turli shaklda talqin qilish mumkin, lekin shech mashal uni saqlash tog’risida muloshaza yuritib bo’lmaydi.
Ushbu muammo faqatgina oxirigi o’ttiz yil ichida izlarning saqlanishi uchun zarur bo’lgan miya qismlarini ajratib ko’rsatuvchi va esda olib qolishning va unutishning asosida yotuvchi mexanizmlarni ko’rsatib beruvchi tekshirishlar o’tkazila boshlandi. quyida ana shu masalalar tog’risida muloshaza yuritiladi shamda ilmiy-amaliy jishatlari yuzasidan dalillar keltiradi.