Tektonik harakatlar va ularning oqibatlari

Geografiya kafedrasi katta o’qituvchisi B. Eshboyev Zilzilalar,ularning kelib chiqishi haqida quyidagi ma’lumotlar talabalarga yetkazildi. Zilzilalarning dastlabki joylashuvi Anadolu, Arab va Afrika plitalari oʻrtasidagi uchlik chorraha yaqinida edi. Zilzila mexanizmi va joylashuvi Sharqiy Anadolu yorigʻi zonasida yoki Oʻlik dengiz oʻzgarishi zonasida sodir boʻlgan zilzila bilan mos keladi. Sharqiy Anadolu yorigʻi Turkiyaning Egey dengizi qismidan gʻarbga siljishini, Oʻlik dengiz konversiyasi esa Arabiston yarim orolining Afrika va Yevrosiyo plitalariga nisbatan shimolga qarab siljishini taʼminlaydi.Sharqiy Anadolu yorigʻi 700 kilometr uzunlikdagi (430 milya) sinistral yoriq boʻlib, Anadolu va Arab plitalari orasidagi chegarani tashkil qiladi. Plitalar siljishi sharqdan gʻarbga qarab yiliga 10 mm (0,39 dyuym)ga kamayib, yiliga 1-4 mmni (0,039-0,157 dyuym) tashkil qiladi. Yoriq 1789 (7,2 mag.), 1795 (7,0 mag.), 1872 (7,2 mag.), 1874 (7,1 mag.), 1875 (6,7 mag.), 1893 (7,1 mag.) va 2020 (6.8 mag.) yillarda yirik zilzilalar keltirib chiqargan. Ushbu zilzilalar natijasida yoriqning alohida qismlarida yorilish kuzatilgan. Sharqdagi seysmik faol Palu va Pütürge segmentlari 6,8-7,0 magnitudali zilzilalar uchun taxminan 150 yillik takrorlanish oraligʻini koʻrsatadi. Gʻarbdagi Pazarjik va Amanos segmentlarida 7,0-7,4 magnitudali zilzilalar uchun mos ravishda 237-772 va 414-917 yil takrorlanish intervallari mavjud. Mazkur qitʼa ichidagi konvertatsiya yorig‘i Turkiyadagi eng katta konvertatsiya yorig‘idir.20-asrda 11 marta kuchli zilzila kuzatilgan Shimoliy Anadolu yorig‘idan farqli oʻlaroq, Sharqiy Anadolu yorigʻi seysmik jihatdan tinch edi. Palu-Sincik va Çelikhan-Türkoglu segmentlari seysmik bo‘shliqlar ekanligi aniqlandi. Katta zilzilalardan keyin mos ravishda Palu-Sincik va Çelikhan-Türkoglu segmentlarida 1.5 m (4 ft 11 in) va 5.2 m (17 ft)gacha sirpanishlar sodir bo‘lgan. Bu segmentlar 7.4 va 7.7 magnitudali zilzilalar hosil qilish uchun yetarli kuchlanishni toʻplagan. Palu-Sincik segmenti 135 km (84 mi) oʻlchamga ega bo‘lib, Palu-Sivritse (50 km (31 mi)) va Sivrice-Sincik (85 km (53 mi)) segmentlaridan iborat. Ushbu segment Palu va Sincik oʻrtasida joylashgan. 1874 va 1875-yillardagi zilzilalar Palu-Sincik segmentida sodir boʻlgan. Çelikhan-Türkoglu segmenti 140 km (87 mi)ga choʻzilgan. Ushbu segment Çelikhan — Goʻlbosh (50 km (31 mi)) va Goʻlbas — Türkoglu (90 km (56 mi)) segmentlarini oʻz ichiga oladi. Çelikhan-Türkoglu segmentida maʼlum boʻlgan oxirgi kuchli zilzila 1513-yilda sodir boʻlgan 7.4 magnitudali zilziladir .Sharqiy Anadolu yorigʻi Bingoʻl viloyatining Karliova tumanidagi Karliova uchlik chorrahasida Shimoliy Anadolu yorigʻi bilan birlashadi. Janubi-gʻarbda taxminan 60 km (37 mi) uzoqlikda 2003-yilda Bingöl zilzilasi sodir boʻlgan joy boʻlib, zilzila kuchi 6,4 magnitudali boʻlgan. Bu zilzila Sharqiy Anadolu yorigʻida sodir boʻlmagan. Zilzila Sharqiy Anadolu yorigʻiga perpendikulyar boʻlgan oʻng qirrali yoriqni yorib yuborgan. 1971-yilda Bingölning shimoli-sharqida 7.1 magnitudali zilzila sodir boʻlib, Sharqiy Anadolu yorigʻidan 30 km (19 mi) yorilib ketgan va sirt yorilishi hosil qilgan.



Oʻlik dengiz oʻzgarish chegarasi Qizil dengiz uzra shimoldan janubga, Sharqiy Anadolu yorigʻi bilan tutashgan Marʼash uchlik chorrahasigacha choʻzilgan ^[24]. Turkiyaning janubidagi chap lateral slip yoriqning shimoliy qismi kamida 14 ta yirik tarixiy zilzila manbai boʻlgan. 1822 va 1872-yillarda ikkita yirik magnitudali zilzila keltirib chiqardi. 1822-yilgi zilzila kamida 1 800 nafar qurbonlar keltirgan edi. 115, 526 yoki 525, 587, 1169 yoki 1170 va 1822-yillardagi zilzilalar mos ravishda bir necha oʻn mingdan bir necha yuz minggacha oʻlimga olib kelgan 
6-fevraldagi zilzila sodir boʻlgan hudud seysmologik jihatdan nisbatan tinch hudud hisoblanadi. 1905-yildan buyon 6-fevraldagi zilziladan 250 km (160 mi) uzoqlikda 6 yoki kattaroq magnitudali beshta zilzila (1905, 1945, 1986, 1998) sodir boʻlgan. Ulardan eng yirigi 6,7 magnitudali zilila boʻlib, 2020-yil 24-yanvarda 6-fevraldagi zilzila hududidan shimoli-sharqda sodir boʻlgan. Mazkur zilzilalarning barchasi Sharqiy Anadolu yorigʻi boʻylab yoki uning yaqinida sodir boʻlgan. 6-fevraldagi epitsentr zonasining seysmik jihatdan nisbiy tinchligiga qaramay, Turkiya janubi va Suriya shimolida qadimdan sezilarli va vayron qiluvchi zilzilalar sodir boʻlgan. Suriyaning Halab shahri tarixan bir necha bor yirik zilzilalar natijasida vayron boʻlgan, ammo bu zilzilalarning aniq joylashuvi va magnitudalarini faqat taxmin qilish mumkin. Halabda 1138-yil 7,1 magnitudali va 1822-yilda 7,0 magnitudali zilzila sodir boʻlgan. 1822-yilgi zilzila qurbonlari soni 20 000dan 60 000gacha edi^[19]. 1114-yilda Marʼash shahrida zilzila sodir boʻlib, 40 000 kishi halok boʻlgan^[26]. 856, 1033 va 1754-yillarda Yaqin Sharqda sodir boʻlgan kuchli zilzilalar mos ravishda 200 000, 70 000 va 40 000 kishining oʻlimiga sabab boʻlgan.
Zilzila UTC vaqti bilan soat 01:17 da sodir boʻlgan. Amerika Qoʻshma Shtatlari Geologik xizmati (USGS) va Global Centroid Moment Tensor (GCMT) zilzilani mos ravishda 7.8 va 7.8 magnitudali deb xulosa berdi^[5]. GEOSCOPE 8.0 magnitudali deb xulosa qildi. Zilzila episentri  37°9′57.6″N 37°1′55.2″E ^G O Gaziantepdan 34 km (21 mi) gʻarbda, Suriya bilan chegarada joylashgan. Zilzila gipomarkazi 17.9 km (11.1 mi) chuqurlikda joylashgan.
Zarba sayoz slip yoriqlariga mos keladigan fokal mexanizmga ega edi. Yoriq shimoli-sharqdan janubi-gʻarbga choʻzilgan shimoli-sharqiy yoʻnalishda yoki shimoli-sharqdan janubi-gʻarbga choʻzilgan va shimoli-gʻarbdagi yoriqda sodir boʻlgan^. Bu Turkiyada qayd etilgan eng kuchli zilzila boʻlib, 1939-yildagi Erzincan zilzilasiga teng Ushbu zilzila 1668-yilgi Shimoliy Anadolu zilzilasidan oshgan boʻlishi mumkin^[30][31]. Jahon miqyosida 2021-yil avgustidan beri qayd etilgan eng kuchli zilziladir.Bu Turkiyada qayd etilgan eng kuchli zilzila boʻlib, 1939-yildagi Erzincan zilzilasiga teng. Ushbu zilzila 1668-yilgi Shimoliy Anadolu zilzilasidan oshgan boʻlishi mumkin. Jahon miqyosida 2021-yil avgustidan beri qayd etilgan eng kuchli zilziladir.