Tema : Kreavtiv isbilermentlik jıllıq ósiw kórsetkishlerı

2. Ekonomikalıq ósiw modelleri hám faktorları
Ekonomikalıq ósiwdiń barlıq modelleri «islep shıǵarıw funkciyasi» sıyaqlı ónim shıǵarıw kólemi hám sarp etilgen ekonomikalıq resurslar muǵdarı ortasındaǵı baylanıslılıqtı kórsetedi.
Sonnan kelip shıǵıp, ekonomikalıq ósiwdiń kópshilik modellerinde islep shıǵarıw real kóleminiń kóbeyiwi islep shıǵarıw tiykarǵı faktorları - miynet (L) hám kapital (K) muǵdarınıń ózgeriwi menen baylanısadı
Ekonomikalıq ósiw modelleri:
Keńeytirilgen Jámi Talap Jámi Usınıs Modeli:
Tómendegi súwretde biz jámi talap - jámi usınıs modelinen AQSh ekonomikalıq artıwın kórsetiw ushın paydalandıq. (Model qısqa múddetli hám uzaq múddetli jámi usınıs ortasındaǵı farqni kórsetiw ushın keńeytirilgen).
Deylik ekonomikanıń jámi talap iymek sızıǵı, uzaq múddetli jámi usınıs iymek sızıǵı hám qısqa múddetli jámi usınıs iymek sızıǵı basında AD1, ASLR1 hám AS1 kórsetilgeni sıyaqlı. Baha dárejesi teń salmaqlılıqı hám real islep shıǵarıw dárejesi P1 hám Q1. P1 baha dárejesinde qısqa múddetli jámi usınıs AS1 ; ol joqarıǵa iymeygen sebebi qısqa múddette baha dárejesindegi ózgerisler kárxanalardı olardıń islep shıǵarıwların ózgertiwlerine sebep boladı. Uzaq múddetli keleshekte bıraq baha dárejelerindegi ózgeris ekonomikanıń real óndirisine tásir etpeydi, uzaq múddetli jámi usınıstı ekonomikanıń potensial islep shıǵarıw dárejesinde Q1 de vertikal qaldıradi. Bul potensial islep shıǵarıw dárejesi aldınlaw soylesilgen usınıs hám natiyjelilik faktorlarına baylanıslı.
Endi deylik usınıs faktorları daǵı ózgerisler (derek hám texnologiyalardıń muǵdarı hám sapa ) uzaq múddetli jámi usınıs iymek sızıǵıni ońǵa ASLR1 den ASLR2 ge suradi. Ekonomikanıń potensial óndirisi real óndiristiń Q1 den Q2 ge keńeyiwinde kórsetilgen sıyaqlı ósedi. Jámi talap daǵı ózgerislersiz hám uzaq múddetli jámi usınısda ASLR1 den ASLR2 ge ósedi, real YIMni keńeytiredi hám baha darjasini pastaytiradi.
AQShdaǵı ósiwdi jámi talap - jámi usınıs modeli arqalı kórsetedi. Uzaq múddetli jámi usınıs hám qısqa múddetli jámi usınıs waqıt ótiwi menen ASLR1 den ASLR2 ge hám AS1 den AS2 ga sıyaqlı ósti. Sol waqtıniń ózinde jámi talap ońǵa AD1 den AD2 ge súrildi. Bul birlesken jılısıwlardıń real nátiyjesi real óndiristegi Q1 den Q2 ge ósiw kórinisinde kórsetilgen ekonomikalıq ósiw boldı, usınıń menen birge baha dárejesinde P1 den P2 ge ósiw jaǵdayında kórsetilgen tómen inflyacıya boldı.

2. E. Domar modeli - Bul model miynet bazarında artıqsha usınıs ámeldegi bolıwı, baha dárejesiniń turaqlı talap etiwin hám tovar shıǵarıw kólemi tek birden-bir resurs - kapital muǵdarına baylanıslı bolıwın kórsetedi. Oǵan kóre investicıyalardıń ósiw páti ekonomikada talap hám usınıs kóbeyiwiniń tiykarǵı faktorı bolıp xızmet etedi.

3. R. F. Xarrod modeli - Bul modelge «tabiyiy» ósiw páti túsinigi kiritiledi. Bul aktiv aµoli sanı kóbeyiwi hám texnika rawajlanıwı nátiyjesinde kelip shıǵıs ósiw páti bolıp, ol miynet hám kapital faktorlarınıń tolı bántligin támiyinleydi.
4. R. Solou modeli - islep shıǵarıw faktorlarınıń óz-ara ornın basıw múmkinligi esapqa alınadı. Bul modelde ekonomikalıq analizdiń tiykarǵı shárt-shárayatları : kapital keyin ońimdarlıǵıniń tómenlep barıwı, islep shıǵarıw kóleminde alınatuǵın nátiyje hám kapital xizmet etiw dáwirdiń turaqlılıǵı, investicıon lagniń joqlıǵı esaplanadı.
Ekonomikalıq ósiwdiń 6 tiykarǵı elementleri bar. Biz olardı usınıs, talap hám natiyjelilik faktorları retinde gruppalashimiz múmkin.
Usınıs Faktorları
Ekonomikalıq ósiwdiń 4 faktorı ekonomikanıń fizikalıq keńeyiw qábiletine baylanıslı. Olar:
• Tabiyiy dereklerdiń muǵdarı vasifatiniń eliriwi.
• Jumısshı kúshindegi muǵdarlıq hám sapa ósiwi.
• Kapital resurslar támiynatındaǵı ósiw.
• Texnologiyalardıń jaqsılanıwı.
Bul usınıs faktorları - óndiristiń fizikalıq hám texnikalıq faktorlar daǵı ózgerisler-ekonomikanıń potensial YIMni keńeytiw múmkinshiligin beredi.
Talap Faktorı
Ekonomikalıq ósiwdiń besinshi elementi bul talap faktorı bolıp tabıladı:
• Usınıs faktorları, xojalıqlar, isbilermenler tárepinen jaratılǵan joqarı islep shıǵarıw potensialına jetiw hám húkimet ekonomikanıń keńeyip baratırǵan ónimleri hám xızmetlerin satıp alıwı kerek.
Bul júzege kelip material rezervler hám dereklerde joybarlastırılmaǵan ósiw bolmaydı hám tolıq bántlik saqlanıp qaladı. Ekonomikalıq ósiw keńeygen islep shıǵarıw múmkinshilikleri tárepinen jaratılǵan islep shıǵarıw paydaların ámelge asırıwda ulıwma shıǵınlar artıwın talap etedi.
Natiyjelilik Faktorı
Ekonomikalıq ósiwdiń 6 elementi nátiyjelilik faktorı :
• Islep shıǵarıw potensialına jetiw ushın ekonomika ekonomikalıq nátiyjelilikke tolıq bántlik sıyaqlı jetiwi kerek.
Adamlardıń jaqsı ómirin maksimallaytuǵın ónim hám xızmetler anıq birlespesin islep shıǵıwda ekonomika óziniń dáreklerin eń pastt shıǵımlı jol menen isletiwi kerek (islep shıǵarıw natiyjeliligi) (tarqatpa natiyjelilik). Islep shıǵarıwdı keńeytiw múmkinshiligi ámeldegi dereklerden paydalanıw menen birgelikte maksimal ósiw múmkinshiliklerine jetiw ushın jetkilikli emes.
Bunnan tısqarı talap etilgeni bul dereklerdiń paydalanılıwı natiyjeliligi. Ekonomikalıq ósiwdegi usınıs, talap hám natiyjelilik faktorları bir biri menen baylanıslı. Jetkilikli bolmaǵan shıǵınlardan kelip shıqqan jumıssızlıq (talap faktorı ) jańa kapital jıynalıs dárejesin kemeytiwi múmkin (usınıs faktorı ) hám izertlewler ushın shıǵınlardı keshiktirishi múmkin ( usınıs faktorı ). Buǵan qarama-qarsı investicıya ushın kem shıǵınlar ( usınıs faktorı ) nátiyjesiz shıǵınlarǵa (talap faktorı) hám jumıssızlıqqa sebep bolıwı múmkin. Dereklerden paydalanıwdaǵı keń tarqalǵan nátiyjesizlik ( natiyjelilik faktorı ) xızmet hám ónimlerdiń joqarılaw bahalarına aylanıwı hám óz ornında innovacıyanı pastaytiriwshi hám kapital jıynawın kemeytiriwshı ( usınıs faktorı ) paydanı kemeytiwi múmkin. Ekonomikalıq ósiw dinamikalıq process bolıp ol jaǵdayda usınıs, talap hám natiyjelilik faktorları barlıǵı óz-ara baylanısda boladı.
Ekonomikalıq ósiwge tásir kórsetiwshi faktorlardı shártli túrde eki gruppaǵa ajıratıw múmkin. Birinshi gruppa faktorlar ekonomikanıń fizikalıq ósiw uqıpın belgilep beredi, olar usınıs faktorları dep da ataladı. Bul faktorlar tómendegiler:
1) tábiyiy resurslarınıń muǵdarı hám sapası ;
2) miynet resursları muǵdarı hám sapası ;
3) tiykarǵı kapital (tiykarǵı fondlar) dıń kólemi;
4) texnologiya hám pán-texnika rawajlanıwı.
1) Derekler ólshemi hám tarqalıwı ekonomikası ónimlilik artıwınıń úshinshi hám tórtinshi dárekleri bolıp birgelikte islep shıǵarıw artıwınıń 15 % ańlatadı.
2) Tálim Beriw hám Tayarlaw. Ben Franklin aytqanı sıyaqlı “qánigelikke iye adam baylıqqa iye boladı,” bunıń mánisi ılım hám tayarlıq jumısshı kúshi kapital rezervine úles qossa bilim hám kónlikpeler jumısshınıń ónimliligin támiyinleydi. Insan kapitalarina investicıyalar bul tekǵana rásmiy tálim bunnan tısqarı ishindegi úyreniwge de baylanıslı. Fizikalıq kapitalǵa investicıyalar sıyaqlı insan kapitalına investicıyalar miynet ónimliligi hám payda túsinikleri ushın zárúrli. Esaplarǵa kóre 15% ónimlilik ósiwi adamlardıń tálimi hám kónlikpelerine etilgen investicıyalar.
Xalıqtıń miynet sapası kórsetkishlerinen biri bul tálim, tayarlıq dárejesi bolıp tabıladı. 1960 jılda AQSh xalqiniń tek ǵana 41% 25 jas hám odan úlken xalqı keminde mektep tálimine iye edi; hám 8 procentigine kolledj yamasa kolledjdan keyingi tálimge iye edi. 2004 jılǵa kelip bul kórsetkishler 58 hám 28 % kórinisine keldi. Sonısı anıq aqırǵı waqıtlarda AQShda tálim alıw kóbirek adam ushın múmkinshilikli boldı.
3) Kapital mánisi. Óndiristiń ósiwine ekinshi tiykarǵı úles bul kapitaldıń ósiwi hám ol 30 % ine jaqın ónimliliktiń ósiwi menen tusintiriledi. Kóbirek hám jaqsılaw qurılma hám úskeneler jumısshılardı ónimlilew etedi. hám mámleket paydanıń bir bólegin saqlap qalıw menen kóbirek kapital aladı jáne onı zavodlar hám úskenelerge investicıya etedi.
Birpara kapital miynetti ornın basıwda isletilsede kóbirek kapital miynetti tolıqlawısh esaplanadı - bul miynetti ónimlilew etedi. Miynet ońimdarlıǵınıń tiykarǵı anıqlawshısı hár bir jumısshı ushın paydalanıw múmkinshiligindegi kapital muǵdarı bolıp tabıladı. Eger kapital ónimler jámi rezervi hám jumısshı kúshi muǵdarı ekivivalentliginde berilgen dáwir dawamında sol jumısshınıń jaqsılaw úskeneler menen támiyinleniwi hám ónimlilikti ósiwi kerek bolmaydı. Bıraq hár bir AQSh jumısshısına kapital tiykarǵı paydalanıw múmkinshiligi bar úskeneler waqıt ótiwi menen tez ósti (2003 jılda bul hár bir jumısshına 83 466$ edi).
Mámlekettiń AQSh infrastrukturasına investicıyaları (avto jollar hám kópirler, social tranzit sistemaları, suw sisteması, suw támiynatı múmkinshilikleri, aeroport, tálim hám sol sıyaqlılar ) da jıllar dawamında ósti. Bul social kapital (infrastruktura) jeke kapitaldı toldıradı. Jańa avto jollarǵa investicıya qılıw sol jollar boylap jańa islep shıǵarıwlar hám magazinlar ushın jeke investicıyalar imkaniyatın jaratadı. Jergilikli húkimetler tárepinen jaratılǵan sanaat parklari óndiriwshiler hám satıwshılardı tartadı.
Infastrukturaǵa menshikli investicıyalarda ekonomikalıq ósiwde zárúrli orın tutadı. Bir mısal bıyılǵı jıllar dawamında baylanıs sistemaları menen baylanıslı jeke kapitallardıń asıwı bolıp tabıladı.
4) Texnologiyalıq ósiw. Islep shıǵarıw ońimdarlıǵınıń ekonomikalıq ósiw ushın zárúrligi ónimlilik ósiwine ózgesheligin qosıwshı faktorlardı keńlew túsintirilishini talap etedi. Eń úlken úles qosıwshı bul texnologiyalıq ósiw bolıp ol ónimlilik artıwınıń 40% ni quraydı. Ekonomist Pol Romerniń pikirine kóre “insaniyat tariyxı bizni ekonomikalıq ósiwdiń hasası bul qansha kóp awqat qılıw emes onı jaqsılaw retseptlardan paydalanǵan halda etiwge baylanıslılıǵın uyretadi”.
Texnologiyalıq rawajlanıw óz ishine tek innovciyalıq islep shıǵarıw texnikalerin emes, bálki islep shıǵarıwdı rawajlantıratuǵın jańa basqarıw usılları hám jańa isbilermenlikti shólkemlestiriw jolların aladı. Ulıwma alǵanda, texnologiyalıq rawajlanıw bul jańa bilimlerdiń oylap tapqanı bolıp ónimlilikti rawajlantıratuǵın rawajlanǵan jollar menen dereklerdi qosıw múmkinshiligin beredi. Bir ret oylap tabıw etilgen hám qollanılǵan jańa bilimler jaqın orada barlıq isbilermenler hám kárxanalar ushın salıstırǵanda tómenlew bahalarda paydalanıw múmkinshiligin beredi. Texnologiyalıq rawajlantırıw sol sebepli pútkil ekonomika arqalı tarqalıp ónimlilik hám ekonomikalıq ósiwdi o'stiradi.
Texnologiyalıq rawajlanıw hám kapital kirgiziw jaqınnan baylanıslı sebebi texnologiyalıq rawajlanıw ádetde jańa qurılmalar hám úskenelerge investicıyalar ushın múmkinshilik jaratadı. Tiykarınan texnologiyalıq rawajlanıw jańa kapitalda óz hákisin tabadı. Mısalı, jańa kompyuterler alınıwı sanaatqa tezirek hám kúshlilew jańa texnologiya kompyuterlerin alıp kiredi.
Respublikamızda bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde ámelge asırılıp atırǵan «Quramlıq ózgerisler ekonomikalıq ósiwdiń sheshiwshi faktorına aylanıp barıp atır» Ekonomikalıq ósiwge bólistiriw faktorları da tásir etedi. Islep shıǵarıw potencialınan maqsetke muwapıq paydalanıw ushın tek ǵana resurslar ekonomikalıq processge tolıq tartılǵan bolıwı, bálki júdá nátiyjeli isletiliwi de zárúr. Resurslarınıń ósip baratuǵın kóleminden real paydalanıw hám olardı kerekli ónimdiń absolyut muǵdarın alatuǵın etip bólistiriw de zárúr boladı.
Ekonomikalıq ósiwge tásir kórsetiwshi, usınıs hám bólistiriw faktorları óz-ara baylanıslı hám bir-birin talap etedi. Mısalı, resurslar muǵdarınıń ósiwi hám sapasınıń jaqsılanıwı, texnologiyanı jetilistiriw ekonomikalıq ósiw ushın múmkinshilik jaratadı. Tolıq bántlik hám resursların nátiyjeli bólistiriw bunday ósiwdi ámelge asaradi.