Tema : Sırtqı sawdanı tártipke salıwdıń tarifsiz quralları hám olardıń nátiyjeliligi ( arnawlı bir mámleket, sawda-ekonomikalıq gruppalar mısalında) Tapsırdı : I.Álimbaev Qabılladı : S. Seytnazarov Nókis-2023 Joba

III BAP. SIRTQI EKONOMIKALIQ ISKERLIKTI TASHKIL ETIW, BASQARIW HÁM TÁRTIPKE SALIW DE VLAT SIYASATI
3.1. Sırtqı ekonomikalıq iskerlikti tashkil etiw hám basqarıw.
¹Hár qanday mámlekettiń sırtqı ekonomikalıq iskerligi jáhán xojalıǵınıń iskerlik kórsetiwi menen baylanısqan hám anıq túrde tekǵana milIiy huqıqıy normalar, bálki xalıq aralıq -huqıq standartları menen da tártipke solinadi. Tuwrısıda, milliy huqıq reglamentatsiyalari menen xalıq aralıq ekonomikalıq huqıq ortasında arnawlı bir qarama-qarsılıqlar bar. Bir tárepden, mámleketlerdiń huqıq salasındaǵı suverenitetti tán alıw etpeslik múmkin emes, basqa tárepden bolsa, xalıq aralıq qaǵıydalar ústin turatuǵınli~ini tán alıw zárúrshiligi ol yamasa bul mámleketler suverenliit~ti tarawına úlkengine sheklewshi tásir kórsetedi. Milliy huqıq hújjetlerdi mámleketleraro shártnamalarǵa muwapıq tárzde arnawlı bir dárejede birxillastırıw házirgi basqıshda bul mashqalanıń eń maqul túsetuǵın sheshimi esaplanadı. Yaǵnıy xalıq aralıq huqıqtıń qaǵıyda hám normaları ámeliyatda milliy nızam hújjetleri arqalı ámelge shiǵarıladı. Ózgertiw processleriniń kes-kinligi Ózbekstan milliy nızam hújjetlerin xalıq aralıq standartlarǵa keltiriw processinde arnawlı bir quramalılıqlerdi júzege keltirdi. Bul wazıypa izbe-izlik menen, bir neshe basqıshlarda awa! etip barıldı. ²Sırtqı ekonomikalıq iskerlik tarawına tiyisli nızam hújjetleri hám normativ hujjet! arnıń kópligin itibarǵa alıp, Q'zbekistonnıń jáhán ekonomikalıq sistemasına kiriwi qásiyetlerin kórip shıǵamız. Mámleketimizde ekonomikalıq reformalerdi erkinlestiriw hám chu-qurlastırıw procesi sırtqı ekonomikalıq iskerlikti huqıqıy basqarıw strategiyasınıń ózine tánliklerin hám da regionlıq kólemde, de bólek mámleketler dárejesinde sawda -ekonomikalıq sherikliginiń tiyisli ústin turatuǵınlıqlarlni belgiJab berdi. 90 -jıllardayoq qabıl etilgen Ózbekstan Respublikasınıń «Sırtqı ekonomikalıq iskerlik tuwrısında.gi Nızamı mámlekette sırtqı ekonomikalıq iskerlikti hár tárepleme muwapıqlastırıwda zárúrli orın egal1 aydi. Ámeliyattıń kórsetiwishe, bul nızam ekonomikası -yotni basqarıwdıń basqarıw -buyrıqpazlıq usıllarınan bazar usıllarına basqıshpa-basqısh ótiw, sırtqı ekonomikalıq iskerlikti basqarıw sharayatlarında dáslepki basqıshlarda zárúrli rol oynadı.
Biraq, 90 -yillerdiń aqırlarında baslanǵan mámleket ekonomikasın erkinlestiriw processleri sırtqı ekonomikalıq iskerlikti shólkemlestiriw hám basqarıw aldına tazadan -jańa talaplerdi qo'ya basladı. Bunnan tısqarı, Respublikada bul Nızamǵa ol yamasa bul dárejede tiyisli balǵan qatar Nızamlar qabıl etildi. «valyuta basqarıwı tuwrısında», «Shet el investitsiyalar tuwrısında., «Bajıxana tarifi tuwrısında», «Investitsiya faoIiyati tuwrısında», «Isbilermenlik hám isbilermenler iskerliginiń kepillikleri tuwrısında»gi nızamlar usılar gápinen bolıp tabıladı. Sol munasábet menen 2000-jıldıń may ayında Q'zbekiston Respublikasınıń «Sırtqı ekonomikalıq iskerlik tuwrısında»gi Nızamı jańa tahrirda qabıl etildi, ol jaǵdayda bul tarawda keyinirek nızam jaratıw iskerligi ushın tiykar balatuǵın sırtqı ekonomikalıq iskerliginiń kontseptual tiykarları anıq belgilep berildi. Nızamnıń jańa redakciyasında sırtqı ekonomikalıq iskerlikti basqarıwdıń basqarıw usuUaridan ekonomikalıq usıllarınıń ústin turatuǵıntigi metodologik princip retinde anıq belgilendi hám de mámleket' hám onıń shólkemlerin sırtqı ekonomikalıq iskerlik subektleri jumisına nızamǵa qarsı aralasıwları qadaǵan etildi. ¹Nızamnıń jańa redakciyası elementları mámleket nızamchiligida júz bergen ózgerislerdi, sırtqı sawda rejimin erkinlestiriw wazıypaların hám de taǵı basqa redakciyasıy hám qosımshalerdi esapqa oIib jańalandi. Sırtqı ekonomikalıq iskerlik mánisinen kelip shıǵıp, jańa tahrirda sırtqı ekonomikalıq iskerlik turLerine anıqlıq kirgizildi. Nızamshılıqtan qóllaw ámeliyatında maman paydalanıw ushın Nızam daǵı tiykarǵı atamalar hám Túsiniklerdiń talqini berildi, olar xalıq aralıq huqıqıy defmitsiyalar menen uyqas keledi. Jańa tahrirdagi Nızamǵa erkinlestiriw talapla, riga uyqas keliwshi jańa qaǵıydalar kirgizildi, mısalı, sırtqı ekonomikalıq iskerlik qatnasıwshılarınıń óz huqıq hám máplerine tiyisli informaciyalarǵa iye bolıw, shet el fizikalıq adamlerdiń Ózbekstan aymaǵında kárxanalar ashıw huqıqı, sırtqı ekonomikalıq iskerlik qatnasıwshılarınıń arbitrlıqtı hám qollanılatuǵın nızamshılıqtı tańlaw huqıqı. Sırtqı ekonomikalıq iskerlik subektlerin Sırtqı ekonomikalıq baylanıslar ministrliginde kestege alıw talabı shıǵarıp taslandı. Mámleket shólkemleriniń kepillikleri qısqa hám uǵımsız belgilengen Nızamnıń eski redakciyasınan ayrıqsha bolıp esaplanıw, jańa tahrirda sırtqı ekonomikalıq iskerlikti basqarıw ushın juwapker, balǵan Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesi hám Tamqi ekonomikalıq baylanıslar investitsiyalar hám sawda ministrliginiń tiykarǵı var kolatlari anıq belgilengen. Mámlekettiń ekonomikalıq ǵárezsizligi hám qawipsizligi qorǵaw qılıw ústinligi kontseptsiyasın rawajlantira barıp, jáhán ámeliyatında hám GATT/1 ST pitimlerinde qorǵawdıń anıq ilaj hám usılları názerde tutılǵan - qorǵaw, kompensatsiya hám antidemping ilajları, alıp kelinetuǵın tovarlarǵa texnikalıq, fitosanitar, ekologiyalıq talaplar, kirip-importtı qadaǵan etiw hám sheklew ilajları kiritilgen. Bul házirgi basqıshda Ózbekstanda ekonomikalıq reformalardı ámelge asırıwdıń zárúrli Baǵdarlarda biri - mámleket kirip potencialın rawajlandırıw, ekonomikalıq mápler talap etkende sheklewlerdi engiziw ushın zárúrli bolıp tabıladı. Ol sırtqı ekonomikalıq iskerlik salasında bazalıq nızam esaplanadı. ¹Nızamnıń jańa redakciyasında qural -qurallardı, áskeriy texnikanı hám eki maqsette isletiwge mólsherlengen tovarlar kiripin qadaǵalaw qılıwdı basqarıwshı normalar, sonıń menen birge sırtqı ekonomikalıq iskerlikti ámelge. asırıwdıń bólek rejimin basqarıwshı arnawlı elementlar kiritilgen. Sonıń menen birge, sırtqı ekonomikalıq iskerlik subektleriniń huqıqların kepillik beriwge hám minnetlerin belgilep beriwge arnalǵan bólimi talay rawajlanıwlastırılgan. Keyingi jıllarda Ózbekstan milliy ekonomikası subektleri-dıń sırtqı ekonomikalıq iskerligin erkinlestiriwge qaratılǵan, sonday-aq kirip hám import pperatsiyaların tariflar jardeminde hám tarifsiz basqarıwdı tártipke salıw, kirip ónimi islep shıǵarıwdı xoshametlewge tiyisli ilajlar ko'rildi. Usı ilajlerdiń hámmesi jeńillikli tusda bolıp, ámeldegi huqıqıy normalardan birpara esaptan tısqarılerdi talap etedi. Biraq olar jaysha jeńillikler sisteması emes, barlıq kórsetilgen jeńillikIar anıq jóneliske iye: olar joqarı dárejede qayta islengen kirip ónimin islep shıǵaratuǵın kárxanalargagina nátiyjeni ámelde qollanıw etiledi, sol sebepli odan sawda -dáldalshı shólkemIar, shiyki zat resursların kirip etiwshi hám sol sıyaqlı basqa shólkemler paydalana almaydı. Rasında óz ónimin jumıs erin shıǵarıwshı hám dáldalshı kárxanalar ushın kirip-import, salıqlar jardeminde Tártipke salıwdıń qos sisteması júzege keliw etildi. Eger olarǵa makroekonomikalıq teoriya pozitsiyalaridan turıp qaraytuǵın bolsaq, hesh qanday parq balmawi kerek, Bıraq ózgertiw processlerin ámelde ámelge shıǵarıw rayon sharayatlarda emes, bálki ótiw dáwiri sharayatlarında júz berip atır, sol sebepli Ózbekstan Respublikası húkimeti tárepinen mazkHr ekonomikalıq strategiya saylanǵan. Áyne islep shıǵarıwshı kárxanalar hám dáldalshı kárxana -lerdiń iskerlik kórsetiw sharayatların ajıratıw júdá maqsetke muwapıq ilaj baldı, zero házirgi bazar ekonomikasınıń uzaq waqıt turaqlı bolıwı tap sol islep shıǵarıwshı strukturalarǵa baǵıshlanadı.
² Shet el bazarlarına, ásirese MOH mámleketleri bazarına chi-qishga'intilib, jumıs erin shıǵarıw iskerligi menen shug'ulIanayotgan mikroekonomikalıq subyektlerdiń hámmesi ádewir qolay huqıqıy jaǵdayǵa iye baldı. Sonday qiIib, islep shıǵarıwshı kárxanalar huqıqıy jaǵdayınıń paydalı tárepIaridan ámelde Respublikanıń barlıq xojalıq jurgiziwshi subyektIari paydalana aladı, sonlıqtan, múlkshiliktiń qálegen formasındaǵı kárxana hám firmalar kirip-import hám salıqqa tiyisli jeńilliklerden paydalanıwı ushın ózleriniń tiykarǵı xızmetlerin tiyisli tárzde qayta qura aladı. Tuwrısıda, óz óniminiń aktiv kiripin támiyinlew bazoming shet el urıs qatnasıwshısıları menen sheriklik qılıwda jáne de real ho'lib honnoqda. Usınıń sebepinen, mamJakatimiz ishiab shıǵarıw -chilari hám olardıń shet elIik serikleri ushın nızam hújjetlerin teń salmaqlılıqIashtirish maqsetinde Ózbekstan Respublikasınıń mámleketimizge shet el, xalıq investitsiyaları aǵımın tártipke soluvchi arnawlı nızamları qabıl etildi. 1994-jılda qabıl etilgen áne sonday baǵdardaǵı dáslepki nızam (<¹1998-yiJda Ózbekstan Respublikasında «Shet el, xalıq investitsiyaları tuwrısındaǵı jańa Nızam amaJiyotga kirgizildi, ol ekonomikalıq rawajlanıwdıń ózgerip baratırǵan sharayatlarına juwap beredi, jáhán jámiyetshiliginde shet ellik investorlar hám shet eJ investitsiyalarına salıstırǵanda qabıl etilgen barlıq talaplar hám qaǵıydalardı itibarǵa aladı. Jáhán jámiyetshiliginde qashTapn berli isbilermenliktiń milliy rejimin shet el urıs qatnasıwshısılarǵa qollanıw etiw qaǵıydası belgileytuǵın qaǵıydaǵa aynalǵan. Ol bir qatar xalıq aralıq hújjetlerde - Xalıq aralıq sawda paJatasinıń «Xalıq aralıq investitsiyalar ushın ámel etiwshi qaǵıydalar., ²Ekonomikalıq sheriklik hám rawajlanıw tashkiJotinıń (lHRT) «Qarjı háreketin erkinlestiriw kodeksi. hám «Xalıq aralıq qarjı qoyılmaları hám kóp miJIatli kárxanaJar tuwrısındaǵı dekalaratsiya. sida bekkemlengen. Bunnan tısqarı, Jáhán banki hám Xalıq aralıq valuta fondı «Shet el, xalıq investitsiyaları rejimi tuwrısında ámel etiwshi qaǵıydalanni qabıl etdi, ol jaǵdayda shet el, xalıq qarjın qandayda bir bir mamJakatga kirgiziw qaǵıydaları, rejimdi qo'lIashga tiyisli standartlar, qarjı hám paydaJámi ótkeriw tártibi, dawlardı saplastırıw qaǵıyda hám mexanizmleri, bir qansha basqa tárepler tariyp berińan. «Shet el, xalıq investitsiyaları tuwrısında.gi Nızamǵa muwapıq, Ózbekistonda shet cl investitsiyalarınıń oǵadada keń talqinidan paydalanılıp atır. BuIar barlıq túrdegi materiallıq hám nomod- diy baylıqlar hám de olarǵa tiyisli huqıqlar bolıp tabıladı. Qufjdagllar sırt el investorlari bolıwı múmkin:'
- shet el mámleketler hám olardıń basqarıw yamasa aymaqlıq shólkemleri;
- xalıq aralıq ǵalabalıq huqıq subyelctlari balǵan xalıq aralıq shólkemler;
- shet el mámleketleriniń yuridika fizikalıq shaxsları, sonıń menen birge shet eHarda turaqlı jasaytuǵınlıq Q'zbekiston Res-publikasi puqaraları.
¹Bul talqinda, jantasıwdıń keń hám kompleks tusdaligi sebepli, Republikaga shet el, xalıq investitsiyalarınıń aǵımın saldamlı túrde keńeytiwge shárt-sharayat jaratılǵan. Ózbekstan Respublikasınıń ((Shet el, xalıq investitsiyaları tuwrısında,.gi Nızamı shet el, xalıq qarjı qoyılmaları ámelge asırılıwı múmkin balǵan kóplegen formalerdi tán alıw etedi: úles qosıp qatnasıw, xojalıq jámiyetleri hám shirkatlari, bankler, qamsızlandırıw shólkemleri hám basqa kárxanalerdi júzege keliw et jumıs, buyım-múlk hám qımbatlı qaǵazlerdi satıp alıw, intellektuallıq mulkka tiyisli huqıqlardı kirgiziw, kontsessiyalar alıw, sawda hám xizmet kórsetiw tarawları obiektlerine, turar jay ımaratlarına múlk huqıqların satıp alıw, jerge, tábiy resurslarǵa iyelik qılıw hám olardan paydalanıw huqıqların satıp alıw, sonıń menen birge Respublika nızam huiiatlariga qarsı balmaǵan basqa sırtqı kórinislerdi óz ishine aladı.
Maltur Nızam hám óz institutları menen mámleket shet el, xalıq investorlariga Ózbekstan Respublikası aymaǵında investitsiya iskerligin ámelge asırıwları payida olardıń huqıqları qorǵaw etiliwin kepillikleydi. Elementlerdiń birinde sonday dep ataladı : " Shet ellik investorlar hám shet el, xalıq investitsiyaları ushın ádalatlı hám teń haqılı rejim, olardıń tolıq hám turaqlı qorǵawı hám de havfsizligi támiyinlenedi. Bunday rejim Q'zbekiston Respublikasınıń xalıq aralıq shártnamalarında belgilep qoyılǵan rejirnga qaraǵanda qolaysızlaw bolıwı múmkin emes.
Juwmaq
Bazar munasábetlerine ótiwdiń dáslepki basqıshlarında sırtqı ekonomikalıq baylanıslardiń mámleket tárepinen tártipke salınıwı, ásirese, zárúrli bolıp tabıladı. Bul bolsa, birinshi náwbette, sırtqı sawda hám sırtqı ekonomikalıq iskerliginiń basqa formaların tártipke salıw mexanizmlerin ózgeriwshen ishki hám sırtqı sharayatlarǵa úzliksiz maslastırıp barıwdı, yaǵnıy aqılǵa say sırtqı ekonomikalıq siyoSBt júrgiziwdi talap etedi. Bazar ekonomikası sharayatında, bazar munasábetleriniń tiykarǵı principlerı ámelde bolıwı mámleket tárepinen, mámleket ekonomikalıq qáwipsizligin támiyinlew hám ulıwma milliy máplerdi qorǵaw, sırtqı ekonomikalıq iskerlik (TIF) ni tártipke salıw maqsetinde ámelge asıriladı. TIFni tártipke salıw bayınsha mámleket shólkemleriniń iskerligi derlik barlıq mámleketlerde ámelge asıriladı.
Mútajliklerdiń mudami quramalılasıp baratuǵın quramı, resurslardiń júdá azlıǵı hám alıslıǵı tekǵana bólek mámleket ishindegi aymaqlar, bálki túrli mámleketler hám jáhán regionları ortasında da jáne de natiyjelilew ayırbaslaw quralların talap etedi. Ózbekstanda kóplegen kárxana hám birlespeler, korporatsiya hám kompaniyalar, firma hám basqa shólkemler shet ellik serikler menen sırtqı sawda baylanısların tabıslı rawajlantiripatır, shet ellik investorlar qatnasıwında iri investitsiya joybarların ámelge asırıp atır, xalıq aralıq islep shıǵarıw sherikligin keńeytip atır hám tereńlestiripatır. Sırtqı ekonomikalıq baylanıslardiń bul formaları milliy ekonomikanı rawajlandırıwǵa tásir kórsetedi. Tap sol tásir nátiyjeleriniń analizi hám xalıq aralıq miynet bólistiriwinde qatnasıwın esapqa alǵan halda ekonomikanı rawajlandırıw kelesheklerin belgilew sırtqı ekonomikalıq baylanıslar hám sırtqı ekonomikalıq iskerlik túsinikleriniń mazmunı tuwrısında anıq oyda sawlelendiriwge tıykarlanıwı kerek.