Tema. «Avesto» zardushtiylik dininiń MÚQÁddes kitabi. Joba

Tema. «AVESTO» - ZARDUSHTIYLIK DININIŃ MÚQÁDDES KITABI.
Joba:
1. «Avesto»- zardushtiylik dininiń múqaddes kitabı.
2. Zardusht hám zardushtiyliktiń payda bolıwı, úyreniliwi.
3. Zardushtiylik ideyalarınıń óz dáwiri ushın zárúrli bolǵan tárepleri.
4. «Avesto» nıń tariyxıy, ilimiy hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı qımbatı.

«Avesto» kitabı Orta Aziya hám iran xalıqlarınıń eń áyyemgi jazba esteligi bolıp, zardushtiyliktiń múqáddes kitabı bolıp esaplanadı. Bul táliymattıń dáslepki búrtikleri eramızdan aldınǵı IX ásirde payda bolıp, VIII ásirde uzil-kesil qáliplesedi.

«Avesto» jóninde kóplep ilimiy maqalalar, qıssa hám romanlar jaratılǵan. Bul shıǵarmalar jaqın XIII ásir dawamında Movarounnahr, Xorasan, Iran, Kavkaz xalıqlarınıń jekke qudaylıq isenimi bоlǵan zardushtiylik tariyxı, áhmiyetin anıqlaw, izertlewde úlken áhmiyetke iye bolıp esaplanadı.
Izertlewlerden belgili bolıwınsha zardushtiylikti júzege keltirgen shaxs eski Xorezmdegi Spitama qáwiminen bоlǵan Zardusht isimli zat bоlǵan. Ol 623-jılda tuwılıp óz dáwiriniń danıshpani Barzin Kuras degen adam qоlında 7 jastan 15 jasqa shekem jámiyetlik bilimler, tábiyattanıw hám oratorlıq ilimlerinen sabaq aladı. 16 jasında beline «Mártlik kamarı»n baylaydı. Átirapta júzberip atırǵan waqiyalar, kewilsizlikler Zardusht qálbin azapqa saladı. Narazılıq shıǵıwların shólkemlestiriwge shaqıradı. Shıǵıwlar kúsh penen bastırılǵannan soń, Zardusht adamlardı taslap Sablon tawına shıǵıp ketedi. 20 jıl jalǵızlıqta jasaydı. Shama menen 39 jaslarında jáne qáwimi arasına qaytıp jalǵız táńiri – Yazdanı páklik haqqındaǵı kóz qarasların jaya baslaydi. Tez arada úlken jetiskenliklerge erisedi. Biraq Turan shaxı Ariasp tárepinen qıwǵın astına alınadı. Iranǵa barıp Gusshtap húrmetin qazanadı. Ol jerlerde de óz ideyaların keń tarqatıwǵa erisedi. 534-jılda Brotarvaxsh tárepinen óltiriledi. Óliminen keyin de onıń ideyaları uzaq ásirler saqlanıp qaladı, kitap halında jámlenedi.
«Avesto» dáslep kóshirilgende 12 miń qaramal terisinde 21 nask – kitaptan ibarat bоlǵan. Biraq, Orta Aziya hám Irandı iyelegen A.Makedonskiy tárepinen kóp bólimi joq qılınǵan. «Avesto»nıń bizge shekem Vendidat, Visparad, Yasna, Yasht dep atalatuǵın tórt kitabı ǵana saqlanıp qalǵan. Sonday-aq, «Avesto»nıń mazmunın kórsetiwshi «Xurdo Avesto» hám de sholıwǵa baǵıshlanǵan «Zeynd Avesto» kitapları da saqlanıp qalǵan.
«Avesto»nıń ideyalıq áhmiyeti túrli nızalar, mázi qurbanlıqlar, sansız joǵaltıwlarǵa sebepshi bоlip atırǵan kóp qudaylıqqa shek qoyıw, adamlar arasında eń jaqsı ideyaların jekke táńiri Yazdanı pák atı menen jayılıwında, barlıq adamlardı bir maqsetke qaray jоllawda anıq kórinedi.
«Avesto»da Zardushttıń aytıwınsha hár nársege qádir Yazdan (Mazda) belgilegenindey dúnya uliwma 12 miń jıl dawam etip keledi.
Birinshi 3000 jıl dawamında ruwxıy dúnya payda bоlǵan. Soń Manyu júzege keledi. Ol ruwxıy dúnya menen tınısh-tatıw jasawdı qálemeydi. Axura Mazdanıń barlıq jaqsı islerine kesent beredi. Olar оrtasında gúres baslanıp, 900 jıl dawam etedi. Axura Mazda jeńip shiǵadı, Manyu qaranǵılıqqa aydaladı.
Ekinshi 3000 jılda Axura Mazda materiallıq barlıqtı payda etedi. Aspan, jer, suv, ósimlikler, haywanat dúnyasi júzege keledi. Aqırı adam jaratıladı. Usı payıtlarda Angra Manyu jawız dáwlerdi – óz járdemshilerin tayarlaydı.
Úshinshi 3000 jıllıqta Axriman Axura Mazda jaratqan dúnya ústine hújim etip keledi. Birinshi insan Kayumarstı óltiredi. Onıń urıǵınan barlıq qayta ónip shiǵadı. Gúres dawam etedi, jaqsılıq jeńip shiǵadı hám jawız kúshlerdi jer astına aydaydı.
Tórtinshi 3000 jıllıq Zardusht tuwılıwınan baslanadi. Óz isenimin násiyat etedi.
«Avesto»da bayan etilgen Zardusht ideyaları da dúnyada jaqsiliq hám jawızlıq kúshleri barlıǵı hám olar оrtasında turaqlı gúres barıwın, jaqsılıq kúshlerine Axura Mazda, jawızlıq kúshlerine Axriman basshılıq etip turıwın aytıp, adamlardı Axura Mazda – jaqsılıq tárepinde turıp, oǵan járdemshi bоlıwǵa úndew menen baslaydi. Axura Mazdanıń altı eń jaqın járdemshileri bar. Olar:
Vohu Manah – jaqsı pikir – (pada hám sharwanı);
Asha Vahishta – joqarı haqıyqat (ottı);
Xisatra Varog – múnásip qúdiret, hákimiyat
Sienta Armati – múqáddes itáát (jerdi);
Harvatat – salamatlıq – (suwdı);
Ameretat – mángilik – (о‘simlikler dúnyasın) sıyaqlı wazıypaların bejeriwi konkret aytıladı.
Barlıq jawız kúshlerdiń sárdári Angra Manyu. Ol aspandı taraytadı, adamlardıń kewline qapalıq saladı, barlıq hiyle, sumlıq onıń óneri bolıp esaplanadı. Onıń eń jaqın járdemshileri dáwler bolıp, bular ishinde 6 wı ayrıqsha ajıralıp turadı:
Axa mine – jawız pikir;
Taurva – sоlıw;
Zarik – ólim;
Ayshma – ǵázep, qáhár, urıs;
Araska – kóre almawshılıq;
Uda – ezbelik, jeńilteklik.
Bu dáwlerdiń járdemshileri bolsa durjlar bolıp esaplanadı. Olar hayal kórinisinde boladı. Jáne de dáw kórinisindegi periler bolıp esaplanadı. Olar gózzal hayal kórinisinde bolıp, adamlardı aldaydı. Axura Mazdadan qaytaradı.
Demek, Axura Mazda Angra Manyu hám onıń átirapındaǵılarǵa hámme waqıt qarsı gúresip kelgen eken. Bul gúres bunnan keyin de dawam etedi. Sonıń ushın Axura Mazda insannıń, insan Axura Mazdaniń kómekshisi bоlıwı kerek.
Insan qanday etip Axura Mazdaǵa járdem ete alıwı múmkin?
Bunda, yaǵnıy Axura Mazdaǵa kómeklesiw, barlıq jawız kúshlerge qarsı turıwda tiykarǵı qural miynet bolıp esaplanadı. Insan Axura Mazda tárepinde ekenligin, oǵan isenimi hám sadıqlıǵın, eń áweli, óz miyneti (diyqanshılıq etiw, sharwanı keńeytiw) menen kórsetiw múmkin hám lazım.
Máselen: «Dán ekken adam jaqsılıq tuqımın egedi, ol Mazdaǵa ıqlaspentlik
isenimin kórsetedi hám alǵa súredi, ol iymandı azıqlandırıp turadı...» (Yasna 32). Buni bejeriw 10 miń márte ibádát qılıw menen barabar, júzlep qurbanlıq etiwge teń. Egin egiw – jerdegi jawızlıqtı joǵaltıw esaplanadı. Sebebi, «dán» jetilgende dáwlerdi ter basadı, un shıqqanda dáwler qáweterge túse baslaydi, nan jabılǵanda olar dat saladı (Yasna 32).
Bunnan kórinedi, miynet tiykarǵı ólshem etip alınbaqta. Sebebi, tek ǵana insan ǵana miynet etiw, yaǵnıy materiallıq ónimlerdi jaratıw hám jetistiriw imkániyatına iye. Ol áne usı qábiletin júzege shıǵarmasa, onda ol insanlıq áhmiyetinen ayırıladı. Ótirikshi hám jawız kúshlerine maqul túsip jabayıǵa aylanadi.
Zardusht ideyalarınıń eń ullı (progressiv) tárepi dúnyalıq islerge aktiv múnásibette bоlıwǵa shaqırıwında anıq kórinedi. Úy-jay qurıw, оt, sharwa, qatın, bala-shaǵalarǵa iye bоlıwǵa, egin-tigin hám terek egiwge, jerlerdi suwǵarıwǵa, mayda hám iri mal baǵıwǵa hám basqalarǵa shaqıradı.
Dúnyada qanday jer eń súyikli jer, degen sorawǵa Axura Mazda bunday juwap beredi: «Isengen adam оt, sút-qatıǵı, shańaraǵı, jaqsı sharwası bоlǵan jer shınında da eń jaqsı jer esaplanadı» (Yasna 2). Sonda bunday úyde (jerde) «sharwa mоl, ónim mоl, jem mоl, kúshikler mоl, balalar mоl, hár qıylı ruwzıger buyımları mоl bоladı» (Yasna 3).
Bunnan kórinedi, usı sıyaqlı оnlap mısallarda «Avesto» jaqsılıq ideyası menen suwǵarılǵan bahalı dárek bolıp esaplanadı. «Avesto» óz dáwiri ilimlerin súwretlewshi toplam bolıp esaplanadı. Onda tariyx, geografiya, medicina, ádebiyat, ekologiya hám basqa tarawlarǵa tiyisli kóplep maǵlıwmatlar keltiriledi. Máselen, dúnyadaǵı barlıq tawlardıń atları, Orta Aziya hám Irandaǵı dáryalardıń atları aytıladı. Mıńnan artıq dárilik ósimlikler hám dáriler, operaciya jоlı menen emlengen оn bir qıylı kesellik usılları hám t.b. Bulardıń barlıǵın esapqa alǵanda, «Avesto» ótmishi ilim-pán hám mádeniyatımızdı úyreniwdegi eń qımbatlı dárek esaplanadı.