Tema: Balalar psixologiyasi mashqalaların úyreniw

Tema: Balalar psixologiyasi mashqalaların úyreniw.
Reje

1. 
   Balalar psixologiyası haqqında túsinik
   
2. 
   Balalar psixologiyasında ushraytuǵın mashqalalar túrleri
   
3. 
   Balalar psixologiyasınıń mashqalalarınıń kelip shıǵıw sebepleri
   

Balanıń psixik rawajlanıwı qanday boladı, ol qanday qáliplesedi hám oǵan tásir etiwshi faktorlar nelerden ibarat degen mashqala júdá áyyemgi zamanlardan berli psixolog hám pedagoglardıń dıqqatın qosıp kelip atır.

Balalar psixologiyasi pániniń tiykarǵı máselesi bala psixik rawajlanıwın úyreniwden ibarat eken, bul máseleni sheshiwde, onı túsintirip beriwde hár qıylı qarawlardı úyreniw, analiz qılıw zárúrli bolıp tabıladı.
Balalar psixikasini taraqqiy etiwin túsintirip beriwge urınǵan dáslepki teoriya “Bala úlken jaslı kisiniń kishi nusqası” degen pikir menen tariyplanadi. Bul teoriya tárepdarları bala sapa itibarı menen úlken jaslı kisiden hesh bir parq etpeydi. Bala boyı, sonıń menen birge qıyalları, yadı, dıqqatı, oylawı hám basqa processlerinen talayyin kishkene bolǵan úlken jaslı kisiler bolıp tabıladı dep kórsetiwge urına bolıp tabıladı. Lekin bala psixikasining sapa tárepinen ayriqshalıǵın túsintirip bere almaydılar hám rawajlanıwdıń tiykarǵı sebeplerin kórsetip bere almaydılar.
XvII ásirden baslap filosofiyalıq hám psixologiyalıq jónelislerde balanıń rawajlanıwı haqqında gúres baradı : psixologiyalıq jónelis tárepdarları psixik rawajlanıw pútkilley ortalıqqa hám turmıs tájiriybesine baylanıslı deydiler. Al adam psixikasi hám xatti háreketlerinde bar bolǵan ayriqsha ayrıqshalıqlardı ne baylanıstıradı -tábiyiy, tug'ma ayrıqshalıqlarma yamasa turmıs dawamında asırǵan ayrıqshalıqlarma? degen mashqalada túrlishe qarawlar maydanǵa keldi.
“Ideyalar tug'ma boladı” degen teoriyanıń jaqtı namoyodasi Dekart (1596 -1650) edi. Onıń pikrine qaraǵanda, tug'ma ideyalar intellektda baslanǵısh xolatda boladı bul ideyalar beyimlik retinde “tug'ma bolıp, tek keyinirek tolıq anglanguncha aste uyań taraqqiy etedi, usınıń menen birge, sırtqı tájiriybe ideyalar iskerligi ushın tek dúmpish bolıp xızmet etedi, olardıń jáne de rawajlanıwlashuvi ushın, material esaplanadı dep kórsetildi. Keyinirek bunday qarawlar filosofiya sheńberinden shıǵıp, burjuaziya ideologlari tárepinen keń paydalanila baslandı.
Psixikasining tábiyaatı biologiyalıq faktorlarǵa baylanıslı degen kózqarasda turdilar, yaǵnıy psixik ayrıqshalıqlar tug'ma payda boladı, olardıń insan dúnyaǵa keliwinen aldınlaw ol jaǵdayda bolǵan biologiyalıq múmkinshilikke baylanıslı dep kórsetdiler. Olar insan psixikasining barlıq ulıwma hám individual qásiyetleri tábiyaat tárepinen belgilengen, biologiyalıq dúzilisine jaylastırılǵan bolıp tabıladı, psixik rawajlanıw bolsa, násillik jol menen ozaldan belgilenip organizmge jaylastırılǵan sol ayrıqshalıqlardıń pishib yetilish processinden ibarat emiw. Atap aytqanda, hár bir adam qábiletleriniń rawajlanıw dárejesi (múmkinshiliklerdiń nixoyasi, eń joqarı noqatı ) táǵdir tárepinen, “qábiletlerdiń tábiyiy fondi” tárepinen ilgerinen belgilep qoyılǵan dep ataladı.
Sońǵı waqıtlarda mikroobiologiyaning nasliy ózgesheliktiń gen menen baylanıslı bolǵan mexanizmin jaqtılandıriw degi jetiskenlikleri munasábeti menen “gen aslohalarining tug'ma dárejesi”, shaxstıń qásiyetleri hám qábiletleri genlerde joybarlastırılǵanlıǵı haqqında pikir yuritila basladı. Angliyalıq genetikalıq Sh. Auerbax bul pikirdi asa anıq hám obrazlı etip ańlatpalap beriwge urındı.
“Hár bir adam,- dep jazǵan edi ol,- tap karta boz qolına karta alıp oyın baslaǵanı sıyaqlı, óz ómirin, qolına genlerdi alıp baslaydı. Geyde karta sonshalıq jaman suziladiki, hátte sal-pal tabıstı da, ózinsiniw qıyın boladı. Ayırım jaǵdaylarda karta sonday ájayıp suziladiki, tabıs erisiw ushın hesh qanday háreket etpese de bo'laveradi.”
Onıń pikrine qaraǵanda “Intellektual rawajlanıw dárejesi, arnawlı qábiletler, jeke sapalar -genetikalıq faktorlar menen ortalıq faktorları óz-ara munasábetiniń nátiyjesinden ibarat esaplanadi”. (Genetikalıqa M. Atomıdat, 1966, 157-158 bet) Bul pikirden: joqarı uqıplı adamlardıń kóbeyiwine xayrixoxlik bildiriw kerek; insaniyattıń eń jaqsı kórinetuǵındalarini kóbeytiw kerek “uqıpsız” kisiler bolsa kóbeyiwden ózleri saqlawları kerek” - degen juwmaq shıǵadı. Ideyalar tug'ma boladı degen teoriya bir tóbeomnlama teoriya bolıp tabıladı, sebebi bul teoriya balanıń psixik tárepten ósiw sebeplerin tek genetikada dep biladi. Bul teoriya texnikalıq rawajlanıwın odddiy tákirarlanishdan ibarat etip qóyadı. Olar hár bir jańa áwlad nege aldınǵa jılısıwın, bilimler, qábilet hám múmkinshilikleri kengaytib hám tereńlesip barıw sebeplerin, genetika bolsa ájdadlar daǵı sapalardıń tek bekkemlenip hám tákirarlanıp qalıwına sebep bolıwın túsintirip bere almaydı.
XIX asirde biologiya páni tez rawajlandi. Texnika taraqqiy etip, názik hám anıq ásbaplar vujudga kela baslaydı. Mikroskoptıń rawajlanıwlashtirilishi mikroorganizmlar dúnyasın úyreniw imkaniyatın berdi. Biologiyaning embriologiya ómirin úyrenetuǵın jańa tarawı - embrion maydanǵa keldi. Ilimpazlar joqarı dárejedegi haywanlardıń embrionleri bir-birine uqsawına, olar urıwlanıw (otalanish) waqtına qansha jaqın bolsa, ushancha kóp ayırmashılıq etiwine itibar beriwdi.
E. Gekkel hám F. Myuller biologiyada ontogenez filogenezni qısqasha tákirarlaydı degen “biogenetik nızam” ni tariyplab beriwdi. Buǵan muwapıq individdiń rawajlanıw tariyxı áwladtıń rawajlanıw tariyxın qısqasha hám tez tákirarlaydı. Biologiyada bul nızam tariflab beriliwi menenoq onı amerikalı psixolog Stenli Xoll, Bolduin balalar psixologiyasiga kóshiriwdi. Bul nızamǵa muwapıq jańa tuwǵan balanıń hámme háreketi ongsiz reflekslar tiykarında bolıp, bul dáwirde ol jaǵdayda adamlarǵa tán bolǵan ayrıqshalıqlar bolmaydı emiw. Bala 6 aydan 1 jasqa shekem meshinler dáwirin (jer kovlash) keshirip, olarǵa uqsap zatlarǵa ergashar emiwler hám 4 ayaqlap yuradilar dep uqtiradilar. 1-2 jasqa shekem 2 ayaqlap tik yuradilar hám ol jaǵdayda bala baslanıwiy insanlar ómirin keshirediler, 3-7 jasqa shekem ańızlar dáwirin, mektep jasına jetkende áyyemgi ásir dáwirin, óspirimler bolsa xristianlik dáwirin, óspirimler “ırqlar ótken zamanınıń jańa ashılıwchilari” bolıwda dawam etedi, yaǵnıy 15 jasqa shekem orta ásirler dáwirin, 15 jastan keyin házirgi zaman mádeniyatına ótiwi baslanadı dep qaraydılar.
Amerikalıq psixolog alım Stenli Xoll tárepinen jańalıq ashılǵanlıq bul teoriya bala ana qornida haywanlardıń áke-babaları basıp ótken dáwirlerdi qısqasha tákirarlawı tuwrısındaǵı “biologiyalıq nızamǵa mexanik túrde tıykarlanıwdan kelip shıqtı. Bul teoriya dinge sıyınıw hám kapitalıstik ideologiyanı balalar ushın tábiyiy bir zat bolıp tabıladı dep tastıyıq etiwge urındılar. Biogenetik nızam keyinirek pedalogiya (balalar haqqındaǵı pán) dıń tiykarǵı “nızamı” bolıp qaldı. Pedalogiya XIX ásirdiń aqırında AQSHda maydanǵa keldi hám bala rawajlanıwında tárbiyanıń rolin kamsitdi. Olar balanıń psixik rawajlanıwın biologiyalıq hám bala psixik ortalıǵı faktlarga baylanıslı dep kórsetdiler.
1. Biologiyalıq faktor bul naslden-naslge ózgermeytuǵınnan ótetuǵın ózgeshelik bolıp, bunnan qutilish múmkin emes emiw. Olardıń pikrine qaraǵanda genetikanı tásirin ózgertiw múmkin emes, ol bala táǵdirin belgileydi dep uqqızıwǵa háreket etediler.
2. Balanıń jasaw ortalıǵı hám balaǵa bolǵan tásir faktorında ortalıq jáne onıń tásirin ózgermeytuǵın zat dep esaplaydilar. Olar jumısshı klasınıń balası jasaǵan ortalıq menen jeke menshikshiniń balası jasaǵan ortalıǵı ayriqsha ózgeshelikti saqlap qaladı jáne bul ayrıqshalıqlar hár eki klass balasınıń psixik rawajlanıwın qatań belgileydi. Sol sebepli miynetkesh balalarınıń psixik rawajlanıwı tómen dárejede qaladı dep dawa etediler bunıń menen olar bala rawajlanıwında tálim tárbiyanıń hám balanı iskerliktegi aktivligin psixik rawajlanıwǵa tásirin biykarlaw etediler. Olar ekspluatator klasslar hám “joqarı ırqlar”ning bólek uqıplı hám arnawlı jasaw huqıqı bar ekenin ekinshi tárepden, miynetkesh klasslar hám “túpkilikli ırqlar”ning jismonan hám ruhan jarlılıǵın tastıyıq etiwdi óz aldına wazıypa etip qóyadı.
Pedagoglardıń bul táliymatı demde Rossiya hám basqa mámleketlerge tarqaldı hám olarǵa óz tásirin ótkeriwge háreket etildi. Bunday ǵayrı tábiyiy qal Oraylıq Komitetning 1936 jıl 4 iyulda shıǵarǵan “Narkomros sistemasındaǵı pedagogikalıq buzıwǵa qaratılǵanlıqlar haqqında” degen sheshimi menen fosh etiledi. Bul bolsa pedagogika hám psixologiya pánine shıpabaxsh tásir kórsetdi hám balanıń psixik jixatdan ósiw máselelerin ilimiy tiykarda islep shıǵıw imkaniyatın beredi. Keyinirek balalar psixologiyasi páninde realistik táliymatlar vujudga kela baslaydı hám balanıń psixik rawajlanıwındaǵı nadurıs teoriyaler fosh etiledi. Balalar psixologiyasi túrli teoriyalerdi analiz etip, ózine tiyisli juwmaqlar shıǵardı hám psixologiya páni ilimiy tekseriw jumısları menen faktlarni boyita basladı.
Balalar psixologiyasi qábiletlerdiń rawajlanıwın dógerek -átirap daǵı ortalıqtıń tásiri menen túsindiriwge tiykarlana basladı. Bul táliymat óz dáwiri ushın progressiv esaplanǵan XvIII ásir fransuz filosofi K. A. Gelvetsiy tárepinen ilgeri surildi. Onıń táliymatına kóre, hámme adamlar intellektual hám etikalıq rawajlanıw ushın tuwılishdanoq ulıwma birdey tábiyiy múmkinshilikke iye boladılar. Sol sebepli adamlardıń psixik qásiyetlerindegi parq tek ǵana ortalıq hám tárbiyanıń túrlishe tásir etiwi menen payda boladı, dep tusintiriledi. Bul konsepsiya adamlardıń psixik-psixik jáne social teńsizligi olardıń tug'ma qásiyetleri degen hám sol dáwirlerde xukmron bolǵan teoriyalerge qarsı qaratılǵan edi. Bul jónelistiń kórinetuǵındalari psixikaning rawajlanıwda social ortalıqtıń oǵada dárejede zárúrli roli bar ekenin tán alıw etediler. Biraq social ortalıq qanday da ózgermeytuǵın, insan táǵdirin ilgerinen belgilep beretuǵın bir zat formasında túsiniledi, insanǵa bolsa ortalıq tásiri astında bolǵan obiekt retinde qaraladı.
Hár eki jónelistiń qarawları bir-birine keri bolıwına qaramay, insannıń psixik qásiyetleri yamasa nasliy biologiyalıq múmkinshilikler tásiri astında yamasa ózgermeytuǵın ortalıq tásiri astında ilgerinen belgilengen ózgermeytuǵın zat dep, tán alıw etiledi. Bunday pikirlew bala rawajlanıwınıń túp sebeplerin, oǵan tásir etiwshi faktorlardıń rolin ilimiy tárepten kórsetip bere almaydı. Sebebi, 1-nchidan genetika táǵdirdi belgileytuǵın kúsh emes;
2-nchidan genetikanı insannıń ómirindegi rolin esapqa alıw kerek;
3-inchidan, genetikanıń ol yamasa bul kórinisleri social -tariyxıy turmıs sharayatına, balalardı oqıtıw hám tárbiyalaw sharayatına balanıń aktivligine baylanıslı.
Genetika shaxs táǵdirin belgilemeydi. Eger bala saw násillik ayrıqshalıqlar menen tuwılsa -yu, lekin qolaysız ortalıq hám qolaysız tálim tárbiyalıq jaǵdayǵa túsip qalsa kámallıq dárejesine jetiwa almaydı. Kerisinshe, qolay ortalıq hám tálim tárbiyalıq sharayat bolsa -yu, lekin bala nosog'lom násillik belgiler (genler) menen tuwılsa, ol jaǵdayda da insan hár tárepleme kámallıq dárejesine jetpeydi. Sol sebepli de biz “genetika ózgermeytuǵın ózgeshelikdir” degen pikirin biykarlaw etemiz hám “ol bala táǵdirin belgilemaydi” -dep hulosa shıǵaramız.
Sonıń menen birge, ortalıqtıń tásirin ózgertiw múmkin emes” degen pikirdi biykarlaw etemiz, lekin onı “tálim -tárbiya processinde ózgertiw múmkin” -degen pikirge tiykarlanamiz.
Balanıń psixik rawajlanıwındaǵı qarama-qarsılıqlar hám rawajlanıw nizamlıqları.
Balanıń psixik rawajlanıwı quramalı process bolıp tabıladı. Bunı sheshiwde balalar psixologiyasi, áwele turmısda sınalǵan, tájiriybelerde pishib jetilgen tómendegi tiykarlarǵa súyenedi:
1) Rawajlanıw, ósiw, rawajlanıw qarama-qarsılıqlar gúresi hám qarama-qarsılıqlardan ibaratlıǵı ;
2) balalar kámalı haqqındaǵı pánge qılap teoriyalerdi, qarsılıqlardı sın kózqarastan analiz etilgenligi;
3) házirgi kunga shekem balalar psixologiyasida alıp barılıp atırǵan ilimiy izertlewler, tájiriybelerdiń nátiyjeleri;
4) kámal insandı tárbiyalawda erisilgen ámeliyat nátiyjeleri.
Bularǵa tıykarlanıp balanıń psixik rawajlanıwı qanday rawajlanadı, oǵan tásir etiwshi faktorlar neden ibarat, ol jaǵdayda biz nelerge itibar beriwimiz kerek degen quramalı máselelerdi sheshiwimiz múmkin.
Ekenin aytıw kerek bala psixikasining rawajlanıwı (ósiw-muǵdarlıq tárepten artısh; rawajlanıw da muǵdar, da sapa tárepinen ózgeriw bolıp tabıladı. bala jismonan ósedi, psixik jixatdan taraqqiy etiwi) haqqında 2 qıylı qarawlar bar.
1-qarawlarǵa muwapıq, rawajlanıw aldınǵı zattıń ápiwayı tákirarlanıwınan, organizminde ámeldegi bolǵan arnawlı bir sapalardıń jaysha kóbeyiwi yamasa azayıwınan ibarat. Bunday jónelis tárepdarları óz-ózinen shaxs rawajlanıwınıń túpkilikli sebeplerin ashıp bere almaydılar.
2- qarawlarǵa muwapıq, rawajlanıw qarama-qarsılıqlar, qarama-qarsılıqlar gúresinen ibarat esaplanadi. Bul ilimiy jónelis bolıp, bala rawajlanıwın organizmdiń qásiyetleri menen sırtqı ortalıq sharayatı organizmge barǵan sayın jańa talaplar qóyadı ; organizm jańa jaǵdayǵa iykemleser eken, jańa sapalar payda eta baslaydı hám taraqqiy etedi.
Sonday eken, psixik rawajlanıw da qarama-qarsılıqlar gúresinen ibarat esaplanadi. Bul qarama-qarsılıqlar :
1-den balanıń sol choqqacha erisken rawajlanıw dárejesi, múmkinshilikleri menen jańa mútájliklerine arasındaǵı qarama-qarsılıqlar, ol jaǵdayda mútájlik aldın payda boladı, lekin múmkinshilik jetkilikli bolmaydı. Mısal : xali júriwge úyrenmegen bala júrip ketiwine mútájlik sezedi, lekin bala óz teń salmaqlılıqın saqlay almaǵanı, ayaqta tik tura almaǵanı ushın ol yura almaydı.
2-den balanıń eski qulıq -atvor formaları menen jańa hatti-háreketleri, jańa ǵayratları arasındaǵı kerilk (eliklew-ǵayrat ). YA'ni bunda ǵayrat aldın payda boladı hám baladan ǵárezsizlikti talap etedi, lekin ózbetinshe háreket qılıw ushın bala úlkenlerge eliklewden waz keshiwi hám ózbetinshe háreketleniwi kerek.
3-den, balanıń turmıs mazmunı menen onıń forması ortasındaǵı qarama-qarsılıq. Turmıs mazmunı ilgeri, turmıs forması bolsa keyin qáliplesedi. Mısal : mektep ómirin mazmunı hámmege tanıs. 1- klasqa qádem qoyǵan bala mektep qaǵıydaların xali jaqsı tushunmaydi. Lekin mektepte sistemalı tálim procesi balanı óz talaplarına ko'niktira baslaydı, bunda balada kóplegen psixologiyalıq qıyınshılıqlar júz beredi. Bala bolsa áwele qiynalib, keyinirek oǵan úyrenip, jańa turmıs formasına úyrenedi.
Balalar turmısında ushraytuǵın túrli qıyınchliklar, qarama-qarsılıq hám qarama-qarsılıqlar balanı psixologiyalıq tárepden rawajlanıp, qáliplesip barıwına sebep boladı.
Balanı psixik rawajlanıwı qanday qáliplesiwinen qaramastan, ol mo'ayyan nizamlıqlarǵa boysunadı. Lekin ortalıq tásirine salıstırǵanda bul nizamlıqlar (keń mániste alǵanda ) ekilemshi bolıp tabıladı. Sebebi bul nizamlıqlardıń ayriqsha qásiyetleri turmıs sharayatına, iskerligine hám tárbiyaǵa baylanıslı.
Psixik rawajlanıw nizamlıqlarına tegis emestlik nızamı, psixika integraciyası nızamı, plastiklik hám kompensatsiya nızamı kiredi.
1. Psixik rawajlanıwdıń tegis emesligi sonnan ibarat, hár qanday sharayatta, xatto tálim tárbiyanıń eń qolay sharayatlarında da shaxstıń túrli psixik belgileri, psixik funksiyaları hám psixik qásiyetleri rawajlanıwınıń bir dárejesinde toqtap turmaydı. Balalarǵa birdey tárbiya berilsa da balalar onı túrlishe qabıl etediler. Sebebi olardıń ayriqsha individual ayrıqshalıqlar ámeldegi, nerv sistemasınıń qásiyetleri, tipleri túrlishe, jasawa sharayatı tárbiyalıq tásirinler túrlishe bolǵanı ushın da psixik rawajlanıw yamasa tezlashib, yamasa páseytiwip geyde toqtap tutilib qalıwı múmkin. Usınıń sebepinen psixik rawajlanıwdı tegis emes rawajlanıwı múmkin dep tán alıw etiledi.
2. Integraciya nızamı - insan psixikasini óz rawajlanıwı dawamında barǵan sayın kóbirek pútinlik, birlik, ǵárezsizlik hám turaqlılıq qásiyetlerin kásip eta barıwı bolıp tabıladı. Bunda jaslıqta payda bolǵan psixik ayrıqshalıqlar rawajlanıw dawamında bara -bara kisiniń tiykarǵı ózgeshelikine, yamasa xarakter qásiyetlerine aylanadı jáne bul páziylet sol kisiniń turmısında ayqın kózge taslanatuǵın bolıp qaladı. Bul nızamǵa qaray psixik rawajlanıw psixik xolatlarning az-azdan ósip, shaxs xislarlariga aylanıwdan ibarat bolǵan nızam bolıp tabıladı.
3. Plastiklik hám kompensatsiya múmkinshiligi nızamı. Bul nızam nerv sistemasınıń plastiklik ózgesheligi menen baylanıslı. Jas bala social munasábetlerge kiriser eken ol álbette olardı ózine ózlestiredi, tahlid etedi. Nátiyjede ol da intellektual tárepden qáliplesedi. Tálim-tárbiya sharayatında balanı, mektep oqıwshısınıń psixikasini maqsetke muwapıq ózlestiriwdiń bay múmkinshiligi nerv sistemasınıń áne sol plastikligine tiykarlanadı. Plastiklik kompensatsiya (toldırıwshılıq, taban, badal) ushın da jol ashıp beredi: birdey psixik funksiyanıń rawajlanıwı hálsiz yamasa nuqsanlı bolsa, onıń iskerligin zor uyushganligi hám anıqlıǵı menen kompensatsiya qılıw múmkin, kóriw degi kemshilikler, bólekan, esitiw analizatorining ótkir dárejede rawajlanıwı menen kompensatsiya etiledi (toldırıladı ). Tárbiyashi hám oqıtıwshılar balaǵa tálim-tárbiya beriw processinde psixik rawajlanıwdıń nızamlarına ámel etiwleri hám balanıń rawajlanıw qásiyetlerin bilgen halda olarǵa tálim hám tárbiya beriwleri maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Balalıqtı dáwirlerge ajıratıw máseleleri
Balalıqtı jas dáwirlerge ajıratıw, onı siyasiy gruppalaw balalar psixologiyasida júdá áyyemgi máselelerden biri bolıp tabıladı. Balanıń aqıl -aqılı, minez-qulıqı, haqıyqatlıqqa munasábeti, fizikalıq hám psixik ósiwi, rawajlanıw qásiyetleri onıń taraqqiysi menen ózgerip turadı. Bul ózgeris onıń iskerligi hám turmıs keshiriwidagina emes, bálki jasına da baylanıslı. Mısalı : Házir tuwılǵan bala menen odan bir hápte ilgeri tuwılǵan bala arasında da parq bar. Jańa tuwǵan bala gewdesiniń sandan moyinge shekem bolǵan bólegi uzın, ayaqları kalta, bası salıstırǵanda úlken, moynı qısqa, bas súyeki bolsa ele qotmagan boladı. Ol shártsiz reflekslar menen dúnyaǵa keledi hám waqıt ótken tárepke ol da fizikalıq, da psixologiyalıq tárepden qáliplesip baradı. Bunday ózgerisler túrli ay hám túrli jaslarda ayqın kózge taslanadı. Ósip ulǵayıw balanıń fizikalıq rawajlanıwı menen bolsa, sapa ózgerisleri balanıń psixik tarqqiyoti menen baylanıslı. Balada júz beretuǵın sapa ózgerisleri bır jola júz bolmaydı, uyań -aste júzege keledi. Balalardı túrli jas dáwirlerge ajıratıwda olardıń turmısında júz beretuǵın sapa ózgerisleri, yaǵnıy onı psixik rawajlanıwı tárepinen jańa basqıshqa kóteriwleri tiykar etip alınadı. Balalardı túrli jas dáwirlerge ajıratıwda túrlishe pikirler júdá áyyemgi zamanlardan berli pánge málim bolıp tabıladı. Kópshilik ilimpazlar balalardı túrli jas dáwirlerge ajıratıwda tek ǵana fizikalıq ósiwdi tiykar etip, onı :
1) bópelik dáwiri,
2) jası tolıwǵa erisiw dáwiri,
3) jası tolıwǵa eriskennen keyingi dáwir dep siyasiy gruppalanǵan bolsalar, birparaları bolsa :
1) emiw dáwiri
2) emaklash dáwiri,
3) eki ayoqlab júriw dáwiri dep dáwirlerge ajıratıwǵan
taǵı birpara ilimpazlar mısalı P. P. Blonskiy
1) tishsiz balalıq dáwiri
2) sút tıs dáwiri
3) turaqlı tıs dáwiri
4) turaqlı tishni túsiw dáwiri (ǵarrılıq ) dep ajratganlar. Bunday balalıqtı dáwirlerge ajıratıwda tek olardı fiziologikalıq hám biologiyalıq belgilerigagina súyenip, pisixik ayrıqshalıqlar esapqa alınbaǵan.
Shıǵıs oyshılı Abu Ali ibn Sino da balalıqtı tómendegi dáwirlerge ajratgan:
patshalıq dáwiri 5 jasqa shekem
qullik dáwiri (6 -12 jasqa shekem)
Joralıq doslıq dáwiri dep balanıń keyingi rawajlanıwı dáwirin názerde tutqan.
Patshalıq dáwirinde balanıń jaslıǵı onı aytqanın úlkenler tárepinen orınlanıwın, bala ózin “shıyrın” qılıqları, gápleri menen úlkenlerdi ózine rom qılıwdı itibarǵa aladı. 6 -12 jasqa deyingi dáwirdi qullik dáwiri dep biykarǵa aytpaǵan, álbette Sebebi bul dáwirde balanı qulıq atvorga úyretiw, kisiler menen óz-ara munasábetlerde qaǵıyda -nızamlarǵa baǵınıw, miynetke úyretiw, oǵan koefficientna unamlı munasábetti qáliplestiriw, bilim alıw oqıw, úyreniw, miynet qılıwda qıyınshılıqlarǵa shıdam beriw, milliy dástúrlerinemizge shın berilgen bolıw, úlkenlerdi, miynetin qádirlew sıyaqlılarǵa muhabbat ruwxında tárbiyalawda balaǵa salıstırǵanda itibar qaratǵan.
Doslıq dáwiri bolsa balaǵa doslarǵa munasábette bolıw olardı xurmat qılıw, etken jumısların qádirlew, munosbatalarda shın júrekten bolıw kerekligin názerde tutadı.
Sırt el psixologları da balalıqtı dáwirlerge ajıratıw máselesine úlken itibar berilgen. Atap aytqanda Shveytsariyalıq psixolog J. Piaje balanıń aqıl aqılına tán bolǵan qásiyetlerine qaray:
1) sensomotor intellekti (0-2 jasqa shekem);
2) operatsiyalardan ilgeri oylaw dáwiri (2-7 jasqa shekem)
3) anıq operatsiyalar dáwiri (7, 8-11, 12 jasqa shekem);
4) rásmiy operatsiyalar dáwiri dep ajratadı.
Fransuz olmi, psixolog A. valon balanıń fizikalıq rawajlanıwǵa qaray (xomilaning ana qornidagi dáwiri, impulsiv háreket dáwiri- 0-6 ayǵasha, xis-sezim dáwiri -6 aydan -1 jasqa shekem sensomotor dáwiri -1-3 jasqa shekem; shaxsqa aylanıw dáwiri -3-5 - jasqa shekem; parıqlaw dáwiri -6 -11 jasqa shekem; jınıslıq yetilish hám óspirimlik dáwiri (12-18 jasqa shekem) dep ajratgan. Sonıń menen birge sırt el psixologiyasida balanı psixik rawajlanıwı tárepinen dáwirlerge ajıratıw tuwrısında kóplegen materiallar toplaǵan. Bul materiallar tiykarında balalıqtı 2 keskin dáwir ajıratılǵan.
1) gódeklik dáwirinen mektepge shekem tárbiya dáwirine ótiwdegi krizis dáwiri (3 jaslıq krizis dáwiri dep ataladı );
2) kishi mektep dáwirinen óspirimlik dáwirine ótiwi (jası tolıwǵa jetiw daǵdarısı dáwiri bolıp tabıladı)
Bul eki dáwir ortasında kútá úlken parq hám uqsaslıqlar bar. Atap aytqanda xar eki dáwir da óziniń ǵárezsizligi hám úlkenler menen óz-ara munasábeti tárepinen parıq etedi.
Orıs psixologları P. P. Blonskiy hám L. S. vigotskiylar balalıqtı dáwirlerge ajıratıwda balanıń jasaw sharayatın ózgeriwi, tálim-tárbiya mazmunı hám usılların ózgeriwin da rawajlanıwǵa tásir etiwin bólek itibarǵa alıw kerekligin kórsetediler. Olar hár bir jas dáwir psixik rawajlanıwda bólek sapa ózgerislerine, bala shaxsınıń dúzilisinde túrli ayrıqshalıqlardıń qáliplesiwi menen parıqlanishiga tiykarlanadılar. Sonıń menen birge L. S. vigotskiy intellektual rawajlanıwdı eki basqıshın : uzaq ósiw basqıshı hám bawırlas ósiw basqıshın ajratadı. Ol jas dáwirlerge ajıratıwdıń ilimiy dáregi rawajlanıwdı vujudga keltiretuǵın ruxiy jańalanıwlarǵa súyene otirip balalıqtı tómendegi basqıshlarǵa ajratadı.
Bópelik dáwiri -2 ayǵasha bolǵan dáwir daǵdarısı.
Gódeklik dáwiri -2 aylıqtan 1 jasqa deyingi krizis dáwiri.
Dáslepki balalıq dáwiri 1-3 jasqa deyingi krizis dáwiri.
Mektepge shekem dáwir -33 jastan 7 jasqa shekem krizis bolǵan dáwir.
Mektep jası dáwiri -8-12 jasqa shekem krizis bolǵan dáwir.
Pubertat (jınıslıq yetilish) dáwiri -14-18 jasqa deyingi krizis dáwiri.
Keyinirek, orıs psixologı D. B. Elkonin balalıqtı psixik rawajlanıw hám bala iskerligi xarakterine qaray 3 tiykarǵı gruppaǵa ajratadı.
I gruppa : 1) tikkeley sezimiy baylanısda bolıw (0-1 jasqa shekem);
2) predmetlerdi qol menen háreketke keltiriw dáwiri (1-3 jasqa shekem
II gruppa :1) rolli oyınla iskerligi dáwiri (7-10 jasqa shekem);
2) oqıw iskerligi dáwiri (7-10 jasqa shekem ) ;
III gruppa : 1) óz-ara shın júrekten, munasábette bolıw dáwiri (10 -15 jasqa shekem);
2) oqıw professional iskerlik dáwiri, kásip tańlaw dáwiri (17 jasqa shekem)
D. B. Elkoninning jas dáwirlerdi siyasiy gruppalaw haqqındaǵı táliymatı balalar psixologiyasida zárúrli orın iyeleydi. Balalar psixologiyasi pániniń taǵı bir kórinetuǵındasi A. A. Lyublinskaya ijodida da jas dáwirlerdi siyasiy gruppalaw ilmiy tájriybesine úlken orın berilgen. Alıma bala kámalıni onıń iskerligine qaray dáwirlerge ajratadı.
1. Bópelik dáwir (0-1 jasqa shekem).
2. Kishi mektepge shekem dáwiri -(1 aydan -1 jasqa shekem).
3. Mektepge shekem tárbiyadan aldınǵı dáwiri 1 jastan 3 jasqa shekem.
4. Mektepge shekem tárbiya dáwiri (3-7 jasqa shekem).
5. Kishi mektep jası dáwiri (7-11-12 jasqa shekem).
6. Orta mektep jası dáwiri (13-15 jasqa shekem).
7. Úlken mektep jası dáwiri (15-18 jasqa shekem ).
Pedagogikalıq psixologiya pániniń kórinetuǵındasi v. A. Krutetskiy da bala kámalıni tómendegishe aytıp otedi:
Chaqoloqlik (0-10 kunge shekem).
Gódeklik (10 -kúnden -1 jasqa shekem).
Dáslepki balalıq (1-3 jasqa shekem).
Bog'chagacha dáwir (3-5 jasqa shekem).
Bog'cha jası (5-7 jasqa shekem).
Kishi mektep jası (7-11 jasqa shekem).
Óspirimlik (11-15 jasqa shekem ).
Dáslepki óspirimlik yamasa úlken mektep jası (15-18 jasqa shekem).
Házirgi zaman psixologiyasining kózge kóringen iri psixologı A. v. Petrovskiy túrli jas dáwirlerdiń ayriqsha psixologiyalıq qásiyetlerin esapqa alıp, jaslıqtı tómendegi dáwirlerge ajratadı.
Dáslepki balalıq (0-3 jasqa shekem).
Bohcha dáwiri (3-7 jasqa shekem).
kishi mektep jası dáwiri (7-11 jasqa shekem).
Orta mektep jası óspirimlik dáwiri (11-15 jasqa shekem).
Joqarı klass oqıwshısı (dáslepki óspirimlik ) dáwiri (15 jastan 17 jasqa shekem).
A..v. Petrovskiy dáwirlerge ajıratıwda hár bir jas dáwir arasında basqıshlar ayriqsha qásiyetlerin esapqa alıp ańlatpalamagan.
Joqarıda keltirilgen kópshilik ilimpazlardıń bala kámalatini dáwirlerge ajıratıw máseleleri ózlerine xosligi menen ajralıp turadı. Aqırǵı jıllardaǵı ádebiyatlarda bir qatar ilimpazlar tárepinen olardı da fiziologikalıq hám da psixologiyalıq rawajlanıwı, iskerlik túrleriniń ózgerip turıwı hám organizmdegi júz bolatuǵın ayrıqshalıqlardı esapqa alıp balalıqtı tómendegi dáwirlerge ajıratıw usınıs etilgen:
Bópelik dáwiri (0-1 ayǵasha );
Gódeklik dáwiri (1 aydan -1 jasqa shekem);
Dáslepki balalıq dáwiri (1-3 jasqa shekem );
Bog'cha jası dáwiri (3-7 jasqa shekem );
Kishi mektep jası dáwiri (7-11 jasqa shekem );
Orta mektep jası yamasa óspirimlik dáwiri (12-15 jasqa shekem );
Dáslepki óspirimlik (mektep, kolledj, licey ) dáwiri (15-18 jasqa shekem );
Álbette bul dáwirlerdi bir-birinen úzil-kesil túrde bir jas menen shegaralap qoyıw múmkin emes. Bala óziniń ósiwde sol dáwirlerdi ertaroq yamasa keshlew keshiredi, biraq bul dáwirler bir-birine tábiyiy baylanıstırıp baradı hám aldınǵısı keyingisine jay házirleydi. Hár bir dáwirde balanıń ayırım psixik táreplerigine emes, bálki onıń ulıwma kelbetsi, afti sıyaqı hám taǵı basqasha ko'rina baslaydı hám olardıń jas belgilerine qaray tálim tárbiya mákemelerine qabıl etiledi.
Balanıń jas belgisi onıń rawajlanıwı dárejesin kórsete almaydı. Sebebi eki bir jas daǵı bala belgisi tárepinen birdey sonda da, rawajlanıw dárejesi hár túrlı bolıwı múmkin.
Soǵan qaray bala shaxsınıń individual ózgesheligi hám jaslıq ózgesheligi dep olardı bir-birinen parıq etedi.
Hár bir ata-ana, tárbiyashi hám oqıtıwshılar bala shaxsınıń qásiyetlerin biliwi jáne onıń ko'ngliga jol tapa alıwı kerek.