Tema: Buxgalteriya esabinda eki jaqlama jaziw usili Reje

Tema:
Buxgalteriya esabinda eki jaqlama jaziw usili

Reje:
Kirisiw
1. Buxgalteriya esabı principlerı
2. Eki jaqlama jaziw usili
3. Buxgalteriya o’tkermeleri
Juwmaqlaw
Paydalanilg’an a’debiyatlar

Kirisiw
Respublikamız joqarı hám orta arnawlı oqiw orınlarında berilip atırǵan ekonomikalıq bilimler ishinde zárúrli orinlardan birin buxgalteriya esabı hám audit iyeleydi.
Buxgalteriya esabı hám audit qa’niygeligi boyinsha tálim alıp atırǵan studentler ushın bul bilim tarawları bólek - bólek arnawlı pánler retinde u’yretiledi. Ekonomika,menejment hám marketing oqiw jo’nelislarinde tálim alıp atırǵan studentler ushın buxgalteriya esabı hám audit salasındaǵı bilimler mámleket standartında ko’zde tutılǵan «Buxgalteriya esabı, ekonomikalıq analiz hám audit» atlı birden-bir pánniń quramına kiritilgen. Itibarlarıńızǵa silteme atırǵan sabaqlıq bul birden-bir pánniń oqiw programmasına muwapıq tayarlanǵan, tek ǵana ol oz ishine buxgalteriya esabı hám auditga tiyisli temalardı alǵan.
Buxgalteriya esabı arnawlı pán retinde altı ásirden berli oqitilib kelinip atır. Onıń jámiyette tutqan orni, metologiyasi, dúziliwi boyinsha júdá kop kitaplar jazılǵan. Buxgalteriya esabınıń áhmiyeti tuwrisinda «Quran»da, ataqlı sarkarda babamız Ámir Temur qoljazbalarinda, hatteki jazıwshı hám shayırlarımız dóretpelerinde de júdá ájayıp pikirler keltirilgen.
Audit biziń ma’mleketimiz ushın salıstırǵanda jańa ılım tarawı, biraqda jáhán ma’mleketlari ilmiy tájriybesinde ol bir yarım ásirden kop dáwir tuwri keletuǵın tariyxga iye.

Buxgalteriya esabı principlerı

Buxgalteriya esabı principlerı degende onı júrgiziwde ámel qılıw kerek bolgan qaǵıyda hám tártipler kompleksi túsiniledi.
Buxgalteriya esabın júrgiziwdiń principlerı mámleketimizde Ozbekiston Respublikasınıń «Buxgalteriya esabı tuwrisinda Nızamı»dıń 6 - statyası menen belgilengen, sonıń menen birge 1-san BXMS «Esap siyasatı hám finanslıq esabat» dıń 16 -49 punktlerinde bul principlerdiń mánisi ashıp berilgen. Bul principlerdiń túpkilikliler to’mendegiler.
Úzliksizlik principi. Bul princip kárxananı mudami háreketdegi subiekt, yaǵnıy oz iskerligin kelesinde dawam ettiretuǵın hám rawajlantıratuǵın subiekt retinde qaraydı. Buxgalteriya esabın úzliksiz júritiliwi kárxananıń keleshegi bar ekenliginen bildirgi beredi. Bunnan tısqarı buxgalteriya esabı kárxananıń keleshekte gúlleniw tabıwına xızmet etiwshi qural ham bolıp tabıladı.
Esaplaw principi. Bul princip kárxananıń dáramat hám qa’rejetlerin júz bergen waqıtına ko’re tán alıw hám sol waqıttan baslap olardı buxgalteriya esabında hám esabatda sáwlelendiriwdi ańlatadı.
Salıq Kodeksine muwapıq 1998 jıl 1 yanvardan baslap barlıq kárxanalar ushın olardıń múlk formasından qatiy názer satıw momenti etip ónim (jumıs, xızmet)di jo’netiw (orınlaw) sánesi, olar ushın tolew aqshasın qashan kelip túsiwinen qatiy názer, qabıllandı.
Eki jaqlama jazıw principi. Bul princip kárxanada júz bergen hár qanday operatsiyanıń summasın bir waqtıniń ozinda eki sshotda, yaǵnıy birewiniń depetida hám ekinshisiniń kreditinde sáwlelendiriwdi ańlatadı. Bul principke ámel qılıw kárxananıń aktivleri hám olardıń tashkil tabıw dárekleri summaların mudami teń boliwin támiyinleydi.
Baha principi. Bul princip kárxana aktivleri hám passivlarini ózine túser bahası yamasa bazar bahalarında (olardan qay-qaysısı tómen bolsa, oshanda) esapqa alıwdı ańlatadı. Pulda ańlatıw principi. Bul princip barlıq aktiv hám passivlarni, júz bergen operatsiyalardı milliy valyutada, yaǵnıy sum hám tiyinlerde sáwlelendiriwdi ańlatadı. Íqtıyatlılıq yamasa konservatizm principi.
Bul princip kárxana esabatında aktivler hám dáramatlardı kem (kop) etip ko’rsetpeslikti, usınıń menen birge minnetlemelerdi yamasa qa’rejetlerdi kop (kem) etip ko’rsetpeslikti ańlatadı. Bul principti qollaw jasirilg’an rezervlerdi payda etiw, qandayda maqsette aktiv yamasa paydanı kemeytirip (ko’peytirip) ko’rsetiw, qa’rejet hám minnetlemelerdi ko’beytirip (kemeytirip) korsatish huqıqın bermeydi.
Esabat dáwiri da’ramad hám qa’rejetleriniń sáykesligi principi. Bul princip esabat dáwiri qa’rejetlerine sol dáwirde real dáramat alıp kelgen bólegin kirgiziwdi ańlatadı. Mazmunni formadan ústinlik principi. Bul princip kárxana aktivlerin huqıqıy mártebesi boyinsha emes, bálkim olardıń ekonomikalıq mazmunı, iyelik qılıw huqıqın beriliw waqıtına ko’re esapqa alıw hám balansqa kirgiziwdi ańlatadı.
Mısalı, tavar-materiallıq baylıqlar kárxanaǵa kelip túsken sáneden baslap, olar ushın haq to’lengen yamasa to’lenbegen boliwina qaramastan, kárxana aktivleri quramına kiritiledi hám balansqa alınadı.
Uzaq muddetli kireyge alınǵan tiykarǵı qurallar da olardıń haqi to’leniwi múddetine qaramastan kárxana balansına alınǵan kúnden baslap kiritiledi.
Neytrallıq principi. Bul princip finansliq esabattı qandayda bir shaxs mápleri ushın basqa qandayda bir shaxs zálelleri ornına maslastırmasliqni ańlatadı.
Anıqlılıq principi. Bul princip esapta sáwlelendirilgen hár bir summanı qatań hújjetli tıykarǵa iye boliwin ańlatadı.
Áhmiyetlilik principi. Bul princip esapta qáliplesken maǵlıwmatlardı paydalanıwshılardıń informaciyaǵa bolgan mútajliklerin qandırıwda áhmiyetliligin ańlatadı.
Zárúrlilik principi. Bul princip esap hám esabat maǵlıwmatların paydalanıwshılardıń usınıs etilgen informaciya tiykarında qabıl etken qararlarına tásirin ańlatadı.
Túsiniklilik principi.Bul princip esap maǵlıwmatların barlıq paydalanıwshılar ushın túsinikliligin ańlatadı.
Juwmaqlang’anliq principi. Bul princip esap maǵlıwmatların qandayda bir esabat dáwiri ushın jıynalg’anlig’in, yaǵnıy finanslıq esabat, esabat dáwiri maǵlıwmatların toliq qamtıp alǵanlıǵın ańlatadı.
Salıstırmaliq principi. Bul princip esabat maǵlıwmatların o’z-aro uyqas esabat dáwirleri boyinsha (sherekler,jıl) ámeldegi real tendensiyalarni anıqlaw ushın o’z-aro salıstırıwlaw múmkinshiliklerin ańlatadı. Bunday salıstırıwlar ushın o’tgen jıllar maǵlıwmatları salıstırma bahalarda qayta esaplanıwı kerek.
Puxtalıq principi. Bul princip esap hám esabattı kem miynet hám finanslıq qarjilar sarplap aparıwdı ańlatadı.
Operativlik principi.Bul princip esap hám esabat maǵlıwmatların basqarıw shólkemlerine kerekli waqıtta hám kólemde beriwdi ańlatadı. Keshiktirip berilgen maǵlıwmatlar esaptıń basqarıw quralı retindegi rolin pasaytiradi. Kerisinshe, o’z waqtında berilgen maǵlıwmatlar esaptı basqarıw quralı retinde rolin, onıń tásirlilik kúshin asıradı.
Eki jaqlama jaziw usili
Buxgalteriya esabınıń basqa esap túrlerinen parıq etetuǵın táreplerinen biri sonda, júz bergen operatsiyanıń summası ol jaǵdayda eki ret, yaǵnıy bir sshottin’ depetiga, basqa bir sshottin’ kreditina jazıladı. Bunday jazıwǵa eki jaqlama jazıw usılı dep ataladı.
Sshotlarg’a eki jaqlama jazıwdı, basqashasına, buxgalteriya jazıwı, buxgalteriya o’tkermesi dep da ataydi. Buxgalteriya o’tkermeleri ápiwayı hám quramalı túrlerge bo’linedi. Ápiwayı buxgalteriya o’tkermesi degende eki sshot qatnasqan, sonnan biri depetlang’an hám basqası kreditlengen o’tkermega aytıladı.
Quramalı o’tkermelar - bul úsh hám odan kop sshotlar qatnasıp dúzilgen o’tkermelerge aytıladı. Bunday o’tkermelerde bir sshot depetlanip, eki hám odan kop basqa sshotlar kreditlenedi yamasa sonıń terissi boladi.
Buxgalteriya o’tkermeleri
Buxgalteriya o’tkermelerin túrli usıllarda beriw múmkin:gorizontal, vertikal, sshotlar sxeması korinisinde.
Gorizontal usıl tiykarınan ápiwayı buxgalteriya o’tkermelerin beriwde qollaniladi hám shama menen tómendegi korinisge iye boladi:
Depet Kredit Summa
1010 6010 1000000
vertikal usıl ápiwayı hám quramalı buxgalteriya jazıwlarında qollaniladi hám tómendegi ko’rinisinde beriledi:
Ápiwayı o’tkermede
Depet 1010 1000000
Kredit 6010 1000000
Quramalı o’tkermede
Depet 1010 1800000 Depet 2010 600000
Kredit 6010 1000000 Depet 2310 200000
Kredit 2810 500000 Depet 2510 300000
Kredit 4610 300000 Kredit 1010 1100000
Ámeliyat daǵı sshotlardin’ esap registrlarinda tiykarınan quramalı buxgalteriya o’tkermelari qollaniladi.
Buxgalteriya o’tkermelerin beriwde tómendegi izbe-izlikge ámel etiliwi kerek.
1. Júz bergen operatsiyanıń mazmunına ko’re ol jaǵdayda qatnasqan sshotlar anıqlanadı.
2. Operatsiyada qatnasıp atırǵan sshotlardin’ aktiv yamasa passiv sshotlar ekenligi anıqlanadı.
3. Aktiv hám passiv sshotlarda ko’beyiwi hám azayıwlardı olardıń qaysı tárepinde sáwlelendiriliwi rejimine ko’re olardıń biri depetlanadi, ekinshisi bolsa kreditlenedi.
Joqarıdaǵı keltirilgen buxgalteriya o’tkermelerige túsindiriw:
1.Ta’minatshidan 1000000 sumliq materiallar kelip túsken, operatsiyada 1010 «Materiallar» hám 6010 «Ta’minatshilar hám jalawshılarǵa to’lenetug’in sshotlar» sshotlari qatnasadı. 1010 - sshot aktiv, ol jaǵdayda ko’beyiw júz berip atr. Sonday eken, bul sshot epetlanadi. 6010 -sshot passiv sshot esaplanadı, ol jaǵdayda da ko’beyiwjúz berip atr. Sonday eken bul sshot kreditlenedi.
2. Ta’sisshilarden olardıń úlesi retinde 300000 sumliq materiallar kelip tústi. Operatsiyada1010 «Materiallar» hám 4610 «Ta’sisshilerdin’ ustav kapitalına to’lemleri boyinsha qarızlari» sshotlari qatnasadı. 1010 - sshot aktiv, ol jaǵdayda ko’beyiw júz berip atr. Sonday eken, bul sshot depetlenedi. 4610 -sshot da aktiv sshot esaplanadı, ol jaǵdayda azayıw júz berip atr. Sonday eken bul sshot kreditlenedi.
3. 500000 sumliq tayın ónim materiallar sshotiga o’tkerildi. Operatsiyada 1010 «Materiallar» hám 2810 « Tayın ónimler» sshotlari qatnasadı. 1010-sshot aktiv, ol jaǵdayda ko’beyiw júz berip atr. Sonday eken, bul sshot depetlenedi. 2810 -sshot da sshot esaplanadı, ol jaǵdayda azayıw júz berip atr. Sonday eken bul sshot kreditlenedi.