Tema: Haywanlar bioximiyasi pániniń ayırım tarawları hám rawajlanıw tarıyxı

Tema: Haywanlar bioximiyasi pániniń ayırım tarawları hám rawajlanıw tarıyxı.

Pánniń rawajlanıw torixi. Biologiyalıq ximiya biologiya hám ximiya pánleri

oraliǵidagi tarawdıń bolǵanlıǵı ushın sol eki pánni malumotlari hám ǵoyalariga
tiykarlanadı. Sol sebep usı jónelis olohida pán retinde biologiya hám ximiya
pánleriniń malum rawajlanıw basqıshında paydo bolǵan.

XIX asirde bioximiya fiziologikalıq ximiya dab akelib, ǵárezsiz pán retinde XX

ásirdiń baslarında qáliplesken. XIX asirde organikalıq ximiyanıń taraqqiyoti statikalıq
bioximiyanıń rawajlanıwına dúmpish boldı. Atap aytqanda, yoǵlar, uglevod, belok,
nuklein kislotalarınıń ximiyalıq strukturasın anıqlanıwı, ashıw yarayonlarini
úyreniliwi bioximiya pániniń taraqqiyotiga óz úlesin qosdı.
Biologiyalıq ximiya haqqındaǵı dáslepki túsinik ataqlı fransuz uimi
A. Lavuaz'e (1743-1794) dıń XvIII ásir aqırlarında uib barǵan tojribalaridan
baslanǵan, dab esaplanadı. Uniń oksidleniw jáne bul yarayonda kisloroddıń ornı
haqqındaǵı klasık izertlewleri dene degi ―yonish‖ hádiysesiniń ximiyalıq tiykarın
anıqlawǵa uib keldi. Lavuaz'e úshewlerbu reakciyada kislorod yutilib, karbonat
angidrid ajralıp shıǵadı hám ıssılıq payda boladı, dagan juwmaqqa kelgen edi.
A. Lavuaz'ening organizm energetikalıq metabolizmini úyreniw degi ilimiy ishleri
tiykarında bir gramm yoǵ, belok hám uglevodlar yondirilganda qansha energiya ajralıp
shıǵıwın anıqlanǵan edi.
XX asirde bioximiya salasında qolǵa kiritilgen ilimiy tabıslar usı tarawda
revolyuciyalıq ózgarishlar júz beriwine sebep boldı. Enzimologiya, beloklar, lipidlar,
uglevodlar salasındaǵı fundamental izertlewler, sonıń menen birge genom strukturası hám
wazıypasın úyreniw biologiyalıq ximiyanı biologiya pániniń joqarı poǵonasiga
kóterdi. Bul pánni rawajlanıwda belok hám aminokislotalar boyınsha A. Danilevskiy,
S. S. Solazkin, L. Poling hám v. Kori; vitaminlar boyınsha K. Funk hám N. I. Lunin;
toqımalar nápes uishi boyınsha A. Bax, v. Asalladin; oksidleniw menen boǵliq
bolǵan fosforlanish, ol jaǵdayda ATF roli boyınsha v. Engelgard; nuklein kislotaları
strukturası hám wazıypası, beloklar biosintezi boyınsha F. Misher, A. Belozerskiy,
A. Spirin; bioenergetika boyınsha v. Skulachyev sıyaqlı uimlar dúnya kóleminde
bioximiya páni rawajlanıwına ulkan úles qosdılar.
Ózbekstanda bioximiya páni XX ásirdiń órtalaridan baslap rawajlana
basladı. Bul tarawda benihoya úlken de ilimiy, de toshhkiliy xızmet etken uim
akademikalıq - Yamasa. X. Tórequlov (1916 -2005) Uiy oqıw orınlarında bioximiya
kafedraların toshhkil etiw hám Respublikada Bioximiya ilimiy-izertlew institutın
ashılıwına (1967 jıl ) tikkeley tiykar salǵan. Yamasa. X. Tórequlov bioximiyadan ózbek
6
tilinde nahshr etilgen dorslik hám oqıw qóllanbalardıń dáslepki avtorı, bioximiya
salasında óz mektepti yoratgan jetik uim bolıp tabıladı. Uniń ilimiy ishleri qolqonsimon
bóz gormonlari bioximiyasına baǵıshlangan. Birinshi ózbek bioximiyagari -
Ózbekstanda xızmet kórsetken pán ǵayratkeri, professor D. Iyesiov bolıp tabıladı (1907-1990 ).
Uimning ilimiy izertlewleri tiykarlanıp ilon uwlı zatınan túrli biologiyalıq aktiv elementlar
ajıratıp uish, ularning organizmge tásirini úyreniwge baǵıshlangan. Bul tarawda
taǵı kózlerge kóringen jetik uimlardan akademikalıq J. H. Hamidov (1930 -2010 ) ni
kórsetiw múmkin. Uniń ilimiy baǵdarı endokrin sisteması shólkemleriniń nurlanıw
keselligi tarawına boǵliq. Respublikamızda ǵoza ósimligining radiobiologiyasi
hám bioximiyasına úlken úles qosqan uimlardan biri akademikalıq A. P. Ibrohimov bolıp tabıladı
(1928-2008). Uimning ilimiy ishleri go'za túrleri hám sortlarında belok hám nuklein
kislotalar biosintezining molekulyar-genetikalıq qásiyetleri, go'zaning keselliklerge
shıdamlılıǵın asırıw máselelerine qaratılǵan. Qolqonsimon bóz belokları,
membrana lipidlari bioximiyası, sonıń menen birge liposomalar, ularning kletka menen
ózaro tásirini uyreniwshi uim, akademikalıq T. S. Saatov (1940 ) bolıp, uzaq
jıllardan berli yoshlarga ustazlıq etip kelip atır. Respublikamızda genom
strukturası hám wazıypasın izertlew qılıp atırǵan akademikalıq A. Abdukarimov (1942)
kletkalardan hár qıylı genlerdi ajıratıp uish, vektor molekulalar konstruktsiyasini
yoratish, jalǵız kletkadan suńiy sharayatta ósimlik jetistiriwge tiyisli ilimiy ishler
programmasına basshılıq etip kelip atır.
Joqarıda atları keltirip ótilgen pánniń jetik kórinetuǵındalaridan toshhqari
Respublika Pánler akademiyası qoshidagi ilimiy tekshirish institutları hám qatar uiy
oqıw orınlarında bioximiya salasınıń hár qıylı baǵdarları boyınsha kóplegen
mutaxassislar iskerlik uib barıp atırlar.
Farmacevtika salasında bioximiyanıń áhmiyeti. Órta ásirdiń ullı
ollomasi hám táwipi Abu Oli ibn Sino (980-1037) ozıniiń ―Medicina fondıunlari‖ asarida
medicinada qollanılatuǵın ximiyalıq elementlardıń tasdıfini, denediń ―suyuq‖ligi
hám sidik torkibidagi elementlardı aytıp ótgen.