Tema: Joqarı hám professional tálimde ana tili oqıtıw metodikası menen baylanıslı pánler, olardı tekseriw metodları

Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriwde ana tilin oqitiwdıń principleri.
Metodika pán sipatinda ana tili oqitiw metodikasi joqarı oqıw orınlarında talabalardiń til bayliǵiniń jaqsi rawajlaniwinda isenim bildiretuǵin, tildi hár tárepleme biliwdiń socialliq rolin túsindiretuǵin jollari menen támiyinleniwi kerek. Demek, sóz bayliǵin ósiriw mekteptiń tiykarǵi waziypasi.
Ámeliyat bilimniń háreketlendiriwshi kúshi, haqiyqat waqiti hám bilim tajidur. Analitikaliq - sintetikaliq jumislar járdeminde til ústinde gúzetiwden uliwma juwmaq shiǵariwǵa, teoriyaliq qaǵiydaǵa solar tiykarinda awizeki hám jazba túrdegi janli túrde sóylewge baylanisqa, duris sóylewge ótedi. Olar gúzetiw processinde bilip alǵan, ózlestirgen o’zlashtirgan qaǵiydalarini ámeliyatqa endiredi.
Metodika biliw teoriyasinan tisqari, jaqin pánlaer tiykarinan, psixologiya, pedagogika maǵliwmatlarina tiykarlanadi. Pedagogika-psixologiya bilimleriniń talabalar tárepinen ózlestiriliwin, kónlikpe hám tájiriybeleriniń rawajlaniw processin tekseredi. Metodika psixolingvistika menen de baylanisli. Metodikaga psixolingvistika sóylew haqkinda, oni talap etetuǵin sebepler, sóylew túrleri, sóylewdi qabil etiwshi signallar hám basqalar hám basqalar haqkinda maǵliwmat beredi. Sonday- aq, metodika, didaktika, uliwma pedagogika menen bilan ham o’zaro bog’liq. Sawat ashıw metodikasın islewde fonetika, fonologiya, grafika tiykarǵı óz-ara baylanisli boladi. Sózlik jumisin shólkemlestiriwde leksikologiya, so’z qurami, sóz jasaliwdi úyreniwde sóz jasaliwshi, etimologiya, grammatikaǵa tiykar bolsa, morfologiya hám sintaksis til qurilisi haqkinda túsinik payda etiwde, duris jaziwga úyretiwde orfografiya teoriyasina tiykarlanadi.
Oqiw metodikasi ádebiyat teoriyasina tiykarlanadi. Sonday – aq talabalar ádebiy shiǵarmani ámeliy tárizde analiz etedi. Joqarı oqıw orınlarına ádebiyattaniwdan teoriyaliq bilimler berilmeydi, biraq metodika ádebiy shiǵarmaniń jaratiliw nizamliliqlarin ham oniń talabalarǵa tásirin ásirese, ádebiyattaniwshiliqqa tiyisli temalardan shiǵarmaniń ideyaliq mazmuni, oniń temasi hám mazmunin, qurilisi, janri, súwretlew qurallarin esapqa aliw zárúr.
Talabalarǵa ana tilin úyretiw, olardi tárbiyalaw, hár tárepleme ósiriw waziypasinan kelip shiǵip, biliw teoriyasina tiykarlanip, barliq jaqin, óz –ara baylanisli pánler usinislarina tiykarlanip ana tilin oqitiw metodikasi óz principlerin islep shiǵadi. Bul principler uliwma didaktikaliq principlerden tisqari principler bolip, oqitiwshi menen oqiwshi ortasindaǵi oqiw miynetiniń baǵdarin belgilep beredi.
Ana tilin oqitiwdiń 5 principi:

1. 
   Til materiyasina, sóylew organlariniń ósiwine, sóylew kónlikpeleriniń duris rawajlaniwina itibar beriw principi. Sóylew, til nizamliliqlarina, az bolsada, itibar bermeslik ámeliy sóylew iskerligin iyelewge keri tásir kórsetedi. Máselen, fonetikaliq kónlikpelerge jeterli itibar berilmese, imlaliq sawatxanliqqa keri tásir qorsetedi. Bul tálim principi tilden alip barilatuǵin shiniǵiwlarda esitiw hám qóriw kórseppelerin támiyinlewshi hám sóylew organlarin shiniǵiw isletiw (aytip beriw, tásirli oqiwdi ishinde, aytiwdi) talap etedi.
   
2. 
   Til mánileri (leksikaliq, grammatikaliq, morfemikaliq, sintaktikaliq mánilerin) túsiniw principi. Sózdi, morfemani, so’z birikpesin, gapti túsiniw waqiya – hádiyseler ortasindaǵi baylanisti aniqlaw demekdur. Til mánilerin túsiniw principine ámel qiliwdiń shárti tildiń hámme tárepleri, tilge tiyisli barliq pánler grammatika, leksika, fonetika, orfografiya, stilistika) ni o’z- ara baylanisli táriizde úyreniw esaplanadi. Máselen, morfologiyani sintaksiske tayanǵan jaǵday da ǵana úyreniw, ózlestiriw múmkin. Sintaksisti úyreniwde bolsa morfologiyaga súyenedi, orfografiya, fonetika, grammatika, t.b. Sózdi morfemikaliq tárepten analiz etiw oniń mánisin túsiniwge járdem beredi. Tildiń hámme tárepleri bir- biri menen óz-ara baylanisli bolip, oqitiwda buni álbette esapqa aliw kerek.
   
3. 
   Tilge sezgirlikni ósiriw principi. Til – júda quramali hádiyse bolsa oniń dúzilisin, bilmey turip, sál bolsa da, oniń nizamliliqlari, usasliliqlarin ózlestirmey turip, oni yadda saqlap bolmaydi. Bala sóylesiw, oqiw, esitiw menen til materiallarin jiynaydi. Nátiyjede kiside tilge sezgirlik (til hadiyselerdi túsiniwi) ózgesheligi rawajlanadi; tildi iyelew múmkin emes.
   
4. 
   Sóylewdiń mánililigine baha beriw principi. Bul princip til hádiyseleriniń túsinbey turip sawatli jaziw, sóylew mádeniyati qurallariniń xabar beriw funkciyasin túsiniwi menen bir qatarda, oniń mánilik (metodqa tiykarlanip) funkciyasin túsiniwi, mazmunina emes, balki sóz hám sóylew oborotlariniń, tildiń basqa ádebiy – súwretli qurallariniń ottenkalarini hám túsiniwi kózde tutiladi. Bul principke ámel qiliw birinshi náwbette, ádebiy ádebiyatlardan, sonday –aq , tildiń funkcional - stilistikaliq ózgeshelikleri aniq táriplengen basqa tekstlerden paydalaniw talap etiledi.
   
5. 
   Awizeki sóylewdi jazba sóylewden aldin ózlestiriw principi. Bul principte kis sóylewiniń rawajlaniwina tásir etedi hám til oqitiw metodikasin dúziwde xizmet etedi.
   

Metodika principleri, didaktika principleri siyaqli, okitiwshi menen oqiwshiniń maqsetke muwapiq iskerligin belgilewde, olardiń birgeliktegi islerin kolay baǵdar tańlawǵa járdem beredi, metodikaniń pán sipatinda teoriyaliq tiykarlaw elementlarinen biri bolip xizmet etedi.
Ana tilin oqitiw metodikasi pániniń tekseriw metodlari.Metodlar (dástúriy hám dástúriy emes) haqqinda.
Ámeliy pánler ushin ámeliyat áhmiyetli rol oynaydi. Ana tilin oqitiw metodikasi hám ámeliy pánler qatarina kiredi. Xár qanday ámeliy hadiyseler isenerli boliwi joqari ilimiy dárejede aniq ham puxta tiykarli boliwi lazim. Metodika usinislarin hám joqari dárejede, ilimiy dárejesi, teoriyaliq tekseriw metodlariniń puxta ótkeriliwine baylanisli.
Tekseriw metodlari 2 túrli:
I. Teoriyaliq tekseriw metodlari.
Ol tómendegilerge endiriledi:
1.Bir hádiyseniń metodik tiykarin basqa baylanisli pánlerdi úyrenip qoyilǵan gipotezani aniqlaw, izleniwdiń tiykarǵi baǵdarin belgilew ushin.
2.Másele tariyxin úyreniw, shet el mektep tájiriybelerin úyreniw, temaǵa tiyisli ádebiyatlardi úyreniw, tájiriybeni analiz etiw, máseleniń sipatlanǵan hám sipatlanbaǵan orinlarin aniqlaw, ilgeridegi tájiriybe menen házirgi ahwalin salistiriw, házirgi kún talabi menen bahalaw ushin.
3.Bir – birine jaqin pánlerdiń tekseriw metodlari, alimlardiń tekseriw jumislari tájiriybesin úyreniw, qolay metodlardi tańlaw, óziniń jańa eksperimental metodikasin jaratiw, materiallardi tayarlaw maqsetinde.
4.Empirikalıq jol menen alınǵan materiallardı analiz etiw hám ulıwmalastırıw,talabalardıń is tájiriybesin úyreniw, eksperiment natiyjesin analizlew, ámeliy usınıslardı qáliplestiriw ushın.
II. Emperik metod:
1.Bul metod talabalardiń jumis tájiriybesin úyreniw, jańaliqlardi tańlaw, uliwmalastiriw, bahalaw hám jiynaqlaw, oqitiwshi iskerliginiń dárejesin aniqlaw maqsetinde ótkeriledi;
2. Talabalardi oqitiw processinde maqsetke muwapiq gúzetiw (sabaq , oniń bólimin, talabalardiń juwabin, gúrrińi, jazba jumislarin tekseriw), anketa arqali tekseriwler jaziladi.
3.Eksperiment metodi házirgi kunde keń tarqalǵan. Onda deduktiv joldan bariladi. Eksperiment metodinda 2 auditoriya tańlanadi. Biri – eksperiment auditoriya, ekinshisi – kontrol audetoriya. Eksperiment audetoriyada jańa metod, jańa sabaqliq, jańa islenbelerden paydalanilsa, kontrol audetoriya ámeliy metod, sabaqliq, islenbeden paydalaniladi. Ekinshi ret audetoriyalar almastiriladi. Hár eki jaǵdayda da nátiyje joqari bolsa, demek, bul usil paydali sanaladi.
Eksperiment waziypasina qarap:

1. 
   Jańa metod, jańa sabaqliqlardiń jetiskenligin tekseriw;
   
2. 
   Metod yamasa qollanbaniń qay dárejede paydalanǵanliǵin;
   
3. 
   Metod yamasa qollanbaniń jetiskeligi hám nátiyjeliligin aniqlaw ushin ótkeriledi.
   

Eksperiment nátiyjesin shiǵariwda baha normasina boysinadi.