Тема. Mektepke shekemgi ha’m kishi mektep jasindag`i balalardin` psixologiyaliq rawajlani joba

Mektepke shekemgi da`wirde fizikaliq ha`m psixikaliq rawajlaniw
Ontogenezde 3 den 7 jasqa shekem bolg`an da`wir baqsha jasi da`wiri dep esaplanadi. Mektepke shekemgi jastag`i balalar psixologiyasinda ju`da` tez sapaliq o`zgerisler boliwin esapqa alg`an halda 3 da`wirge (3- 4) kishi mektepke shekemgi da`wir (4-5) kishi baqsha jasi orta mektepke shekemgi da`wir (orta baqsha jasi) 6- 7-jas ha`m u`lken mektepke shekemgi da`wir u`lken baqsha jasina ajiratiw mu`mkin. Bala rawajlaniw protsesinde a`wladlari ta`repten jaratilg`an predmet ha`m ha`diyseler du`n`yasi menen mu`na`sebetke kirisedi. Bala adamzat qolg`a kiritken barliq jetiskenliklerdi aktiv tu`rde o`zlestirip iyelep baradi. Bunda predmetler du`n`yasin olar a`melge asirilatug`in is-ha`reketlerdi,tildi, adamlar arasindag`imu`na`sebetlerdi iyelep aliwi, xizmet motevlerinin` rawajlaniwi, uqipliliqlardin` o`sip bariwi, u`lken jastag`i adamlardin` ja`rdeminde a`melge asirilip bariwi kerek. Tiykarinan, usi da`wirden baslap balanin` o`z betinshe iskerligi ku`sheyip baradi. Baqsha jasindag`i balalarg`a beriletug`in ta`rbiya,olardin` quramali ha`reketlerin o`zlestiriw, elementar gigiena ma`deniy ha`m miynet uqiplarin qa`liplestiriw, so`ylewin rawajlandiriw ha`mde sotsiyaliq maral ha`m estetik pa`nnin` da`slepki dereklerin payda etiw da`wiri.Ulli rus pedagogiki Lesgafttin` pikirinshe, adamlardin` baqsha jasindag`i da`wiri sonday bir basqish bul da`wirde balalarda xarakter qa`siyetlerinin` u`lgileri qa`liplesip moralliq xarakterdin` tiykarlari ju`zege keledi. Baqsha jasindag`i balalardin` ko`zge taslanip turiwshi o`zgesheliklerinen biri, olardin` ha`reketshen`ligi ha`m eleklewi. Bala xarakterinin` tiykarg`i nizamliq sonday ko`rsetiw mu`mkin. Bala barqulla iskerlik ko`rsetiwdi talap etedi, biraq ol iskerlik na`tiyjesinen emes, al xizmettin` birdeyliginen sharshaydi. U`lkenler ha`m ten`qurlari menen bolg`an mu`na`sebet arqali bala a`dil normalari, adamlardi an`lawi, sondayaq, unamli ha`m unamsiz mu`na`sebetler menen tanisa baslaydi. Baqsha jasindag`i bala endi o`z denesin jaqsi basqara aladi. Onin` ha`reketi bala bul da`wirde balanin` so`ylew uqibi tez rawajlana baslaydi. Ol jan`aliqlardi iyelewge qarag`anda o`z belgilerin bekkemlewge mu`ta`jlik sezedi,o`zi bilgen ertekti qayta-qayta esitiw ha`m bunnan bul da`wirdegi balalarg`a ta`n o`zgeshilik bolip tabiladi. Baqsha jasindag`i balalardin` mu`ta`jlikleri ha`m qizig`iwlari tez pa`ti menen o`sip baradi. Bul aldin ala mu`ta`jligin sheshiw mu`na`sebetinde boliw kerek. Baqsha jasindag`i balalar so`ylew uqibin bir qansha toliq o`zlestirgenleri ha`m ha`dden tisqari ha`rektshenligi sebepli olarda o`zlerine jaqin bolg`an u`lken adamlar ha`m ten`qurlari menen mu`na`sebetde boliw mu`ta`jligi tuwiladi. Olar tar ja`ma`a`tten ken`rek ja`ma`a`ttegi mu`na`mebetleri umitila baslaydi. Olar endi qon`si qobalardin` balalari menen ha`m topar bolip oynawg`a ha`reket etedi. Ha`mme na`rseni bilip aliwg`a bolg`an mu`ta`jlik ku`sheyedi. Baqsha jasindag`i balalar minezine ta`n bolg`an ku`shli mu`ta`jliklerden ja`ne biri onin` ha`r na`rseni jan`aliq retinde ko`rip oni ha`r ta`repleme bilip aliwg`a umtiladi. Baqsha jasindag`i balalar o`mirinde ha`m olardin` psixik ta`repten o`siwinde qizig`iwdin` roli u`lken. Qizig`iw mu`ta`jlik siyaqli Balani qandayda bir iskerlikke iyteriwshi faktor. Sonin` ushin qizig`iwdi biliw protsesi menen baylanisli bolg`an quramali psixik qubilis dese boladi. Balanin` kamal tabiwinda qizig`iwdin` a`hmiyeti bala qiziqqan na`rsesin ilaji barinsha teren`rek biliwgeumtiladi ha`m uzaq waqitqa deyin qiziqqan na`rsesi menen shug`illaniwdan zerikpeydi. Al bul o`z na`wbetinde balanin` diqqati ha`mdeerki siyaqli qa`siyetlerin o`siriwge ha`m bekkemlewge ja`rdem beredi. Mektepke shekemgi jastag`i balalardin` jetekshi xizmeti oyin esaplanadi. Baqsha jasindag`i balalardin` oyin xizmetleri mashqalasi a`sirler dawaminda ju`da` ko`p ilimpazlardin` diqqatin o`zine qaratip kelmekte.Baqsha jasindag`i balalar o`zlerinin` o`mirimizdin` xizmetimizdin` ha`mme ta`replerin jaratiwg`a umtiladi.Balanin` jasi u`lkeyip o`z betinshe ha`reket etiw mu`mkinshiligi artqan sayin onin` a`tirapindag`i zat ha`m qublislar boyinsha ko`z qaras ken`eyip baradi. Baqsha jasindag`i balalar a`tirapindag`i zatlar du`n`yasin biliw protsesinde sol na`rseler menen tikkeley a`meliy baylanista boliwg`a umtiladi. Bul orinda sol na`rse belgili bala biliwge bolg`an qizig`iwshilig`inan a`tiraptag`i o`zinin` biletug`in na`rselerimenen emes, u`lkenlerge tiyisli bolg`an o`zinin` ku`shi kelmeytug`in, bilmeytug`in na`rseleri menende a`meliy qatnasta boliwg`a ha`reket etedi. misali, bala avtomashina yamasa tromvaydi o`ziaydag`isi, atqa minip shawg`isi, ushiwshi bolip samaletta ushqisi ha`m militsioner bolg`isi keledi. Bala o`zindegi bunday za`ru`rliklerdin` birewinde haqiyqiy jol menen qandira almaydi. Bul orinda soraw tuwiladi.Balalardag`i rawajlanip atirg`an ha`r qiyli mu`ta`jlikleri menen olardin` tar mu`mkinshilikleri ortasindag`i qarama qarsiliq qaysi ha`m qanday jol menen sheshiledi. Bul qarama qarsiliq tek g`ana bir xizmet arqali yag`niy balanin` oyin xizmeti arqali g`ana sheshiliwi mu`mkin. Buni to`mendegishe ko`rsetiwimizge boladi.Birinshiden, balalardin` oyin xizmeti qandayda bir materialliq zatlar islep shig`ariwg`a qaratilg`an xizmeti emes sonin` ushin balalardi oying`a iytermelewshi sebep (mativ) kelip shig`atug`in na`tiyje menen emes, al usi oyin protsessindegi ha`r qiyli ha`reketlerdin` ma`nisine baylanisli. Ekinshiden bolsa balalar oyin protsessinde o`z iqtiyarindag`i na`rselerdi, o`zlerin qiziqtirg`an biraq u`lkenlerge tiyisli bolg`an na`rselerge aylandirip, qa`legeninshe erkin xizmette boladi. Balalardin` oyin xizmetleri olardin` fizikaliq ha`m psixikaliq ta`repten grafikaliq tu`rde rawajlaniwi ushin birden-bir qural. Oyin balalar o`mirinde sonayaq ha`r ta`repleme xizmet onda u`lkenlerge tiyisli bolg`an miynette, tu`rli na`rseler haqqinda oylawi, dem aliw ha`m waqti xoshliq protsesslerinin` barlig`i oyin xizmetinde aniq boladi. Sonni aytip o`tiw lazim oyin tek sirtqi ortaliqtag`i zat ha`m qublislardi biliw qurali g`ana emes, al qudiretli ta`rbiya qurali da esaplanadi. Do`retiwshi ha`m syujetlik oyinlarda balalardin` barliq psixikaliq protsessleri menen birgelikte olardin`individual qa`siyetlerinde qa`liplesedi. Demek baqshadag`i ta`lim ta`rbiya islerinin` tabisi ko`p ta`repten balalardin` oyin xizmetlerin maqsetke muwapiq sho`lkemlestirip biliwge baylanisli. Solay etip oyin balalar qiyali ta`repinen jaratilg`an na`rse emes, kerisinshe balalar qiyalinin` o`zi, oyin protsesinde ju`zege kelip rawajlanatug`in zat. Soni aytip o`tiw kerek, pa`n texnika rawajlanip atirg`an bizin` ha`zirgi da`wirde tan` qaldiratug`in zatlar balalarg`a ha`diyse bolip ko`rinedi. Na`tiyjede olar o`zlerinin` tu`rli oyinlari protsesinde qusatpa etip (yag`niy anoliik tu`rde) tu`rli qiyaliy zatlardi oylap tabadilar, (ushar ot, adam mashina, so`yleytug`in terek siyaqli) bunnan tisqari balalardin` tu`ri siyaqli zatlardi oylap shig`ariwlari ja`ne sonni bildiredi, olar o`zlerinin` ha`r qiyli oyin xizmetlerinde tek a`tirapindag`i bar zatlardi emes al sonin` menen birge mu`ta`jliklerinen de ko`rsetedi. Balalardin` oyin xizmetlerinde ha`r tu`rli qiyaliy ha`m a`psanaviy rollerdi jaratiwlari adamnin` (sonin` menen birge balalardin`da) sirtqi ortaliqtag`i zat ha`m qublislardi an`lawi passiv protsess emes, al aktiv, do`retiwshilik protsesi ekenligin ko`rsetedi. Balalar oyin xizmetlerinin` ja`ne bir qa`sieti, oyin protsessinde balanin` qilatug`in is ha`reketleri ha`m atqaratug`in rollerinin` ko`bisi uliwma xarakterine iye boliwi. Al buni solay tu`siniw kerek, bala o`zinin` ha`r qiyli oyinlarinda tek o`zine tanis bolg`an jalg`iz shaferdin`, vrachdin`, militsionerdin`, ta`rbiyashinin`, ushiwshinin` is ha`reketlerin emes al uliwma shaferlardin` ta`rbiyashilardin` vrachlardin` ha`mde ushiwshilardin` is ha`reketlerin ko`rsetedi. A`lbette o`mirlik ta`jriybeleri ha`m xizmetleri sheklengen kishi jastag`i balalar (bazida kishi topar balalarv da) o`zlerinin` oyinlarinda konnert adamlardi ha`m olardin` ha`reketlerin eo`rsetedi. Misali, mamasin, papasin, ajag`asin, ta`rbsyashisin ha`m sol siyaqlilardi, orta yamasa u`lken baqsha jasindag`i balalardin` oyinlarinda bolsa bunday obrazlar uliwma xarakterge iye bola baslaydi. Baqsha jasindag`i balalardin` oyinlari a`tiraptag`i na`rse ha`m ha`diyselerdi biliw qurali boliwi menen birge joqari sotsial a`hmiyetke de iye. Basqasha etip aytqanda oyin qudiretli ta`rbiya qurali. Balalardin` oyinlari arqali olarda sotsial paydali, yag`niy joqari adamgershilikli paziyletlerdi ta`rbiyalaw mu`mkin. Egerde biz balalardin` oyin xizmetlerin sirttan baqlasaq, oyin processinde olardin` barliq jeke qa`siyetleri (kimnin` nege qizig`iwi uqibi erki temmramenti) joqari ko`rinedi. Sonin` ushin balalardin` oyin xizmetleri olardi individual tu`rde u`yreniw ushin du`da` qolayli qural esaplanadi. Kishi mektepke shekemgi jastag`i balalar a`dette o`zleri jalg`iz oynawdi, predmetli ha`m konstruktorli oyinlar arqali bul jastag`i balalar uqipliliqlarin rawajlandiradi. Syujetli rolli oyinlarda balalar tiykarinan o`zleri ha`r ku`ni ko`retug`in ha`m baqlaytug`in u`lkenlerdin` is ha`reketlerin ko`rsetedi. 4- 5 jasli balalardin` oyini a`ste sekinlik menen sha`ma`a`t formasindag`i qa`siyetlerge iye bolip baradi. Balalardin` indevidual o`zgesheliklerin a`sirese olardin` ja`ma`a`t oyinlari arqali baqlaw g`olayli. Bul oyinlarda balalar u`lkenlerdin` tek g`ana predmetlerge mu`na`sebetin emes al ko`birek o`z ara mu`na`sebetlerin ko`rsetedi. Sondayaq ja`ma`a`t oyinlarinda balalar bir topar adamlardin` quramali o`mirlik xizmetin ko`rsetedi. Bunda mashinist paravozg`a ko`mir shig`ariwshi, provodnikler, kontrler, kassir, stantsiya xizmetleri ha`m jolawshilar boladi. Balalardin` mine usinday ja`ma`a`t oyinlari artistlerdin` xizmetine usaydi. Sebebi ja`ma`a`t oyinindag`i ha`r bir bala o`z rolin jaqsi atqariwg`a umtiliw menen birge oyinnin` uliwma mazmuninda shetke shig`ip ketpeslikke tirisadi. Al bul ha`r bir baladan o`zinin` barliq uqibin iske saliwdi talap etedi.
U`lken baqsha jasinda konstruktorliq oyinlari kem kemnen miynet qizmetine aylanip baradi. Oyinda bala a`piwayi miynet uqibin ha`m ko`nlikpesin iyelep baslaydi, predmerlerdin` qa`siyetlerin an`lap baslaydi, a`meliy oylaw tu`ri rawajlanip baradi. 3-7 jasli balalardin` rawajlaniwinda ko`rkem do`retiwshi xizmet tu`ri esaplang`an muzikanin` a`hmiyeti ulli. Muzika arqali balalar qosiq aytiwg`a, muzikag`a say retlik ha`reketler etiwdi u`yrenedi. 3-7 jasli da`wirde balalardin` tiykarg`i xizmeti to`mendegi izbe izlikte boladi.
__Predmetlerdi uyreniw.
­__ Indevidual ha’m predmetli oyinlar, ja’maaт syujetli rolli oyinlar.
__ Indevidual ha’m toparliq do’ретiwshilik.
__ Jaris oyinlari.
__ Qarim qatnas oyinlari.
__ 6-7 miyneti.
Adam birden sotsial ta`jiriybeni o`zlestiriwge kirise almaydi. Sotsial ta`jiriybelerdi aktiv iyelew, ushin adam aldin ala jeterli da`rejede so`ylew uqibin iyelegen boliwi, tiyisli ko`nlikpeler uqipliqlar ha`m a`piwayi tu`siniklerge iye boliwi kerek boladi. Bundag`i bala joqarida aytip o`tilgen oyin xizmeti arqali erisedi.
4.3 Baqsha jasindag`i balalardin` sezgi qabil etiw diqqat, este saqlaw, so`ylew, qiyal sezim ha`m erktin` rawajlaniwi tezlesedi. Bala ren`lerdi ele bir birinen jaqsi pariqlay almaydi, og`an ren`lerdin` parqin biliwge ja`rdem beretug`in oyinshiqlar, beriw kerek, ren`li kiyimler beriw, ren`li do`n`gelekler, qutishalar ha`m usi siyaqli oyinshiqlar. Baqsha jasindag`i balalardin` tu`rli zatlardi qabil etiwinde olardin` ko`zge jarqin taslanip turiwshi belgilerine (ren`li ha`m formasina) tiykarlansalarda, biraq teren`nen analiz ete almaydilar. Baqsha jasindag`i balalar u`lkenlerdin` ja`rdemi menensu`wretlerdi analitik tu`rde qabil etiw uqibina iye boladi. Balalar su`wretlerdi qabil etip atirg`anda u`lkenler tu`rli sorawlar menen olardi analizlewge u`yretiwleri tiyis. Bunda tiykarinan balalar diqqatin.
1. Su`wrettin` ma`nisin (syujetin) tuwri qabil etiwde.
2. Su`wrettin` uliwma ko`rinisinde ha`r bir sizilg`an zatlardin` ornin duris qabil etiwde.
3. Sizilg`an zatlar ortasindag`i mu`na`sebetletdi tuwri qabil etiwge qaratiw kerek. Diqqat ha`r qanday xizmetimizdin` barqulla joldasi esaplanadi. Sonin` ushin diqqattin` adam o`mirindegi a`hmiyeti og`ada u`lken. Baqsha jasindag`i balalar diqqati eriksiz boladi. Baqsha jasindag`i balalarda erikli diqqattin` o`sip bariwi ushin oyin u`lken a`hmiyetke iye. Oyin waqtinda balalar diqqatlarin bir jerge toplap, o`z uqipliqlari menen belgili maqsetlerdi alg`a su`rediler. Bul jastag`i balanin` este saqlawi jan`a xizmetleri ha`m balanin` o`z aldina qoyg`an jan`a talaplari tiykarinda jetilisip baradi. Baqsha jasindag`i balalar o`zleri ushin a`hmiyetke iye bolg`an, olarda u`lken ko`z qarasti payda etetug`in, ha`mde olardi qiziqtiratug`in zatlardi eriksiz tu`rde eslerinde alip qaladilar. Baqsha jasindag`i balalardin` oylawi ha`m onin` rawajlaniwi o`zine ta`n qa`siyetke iye. Oylaw balanin` baqsha jasindag`i da`wirinde pa`ti menen rawajlanadi. Bunin` sebebi, birinshiden baqsha jasindag`i balalarda turmis ta`jriybesinin` bir qansha ko`beyiwi, ekinshiden bul da`wirde balalar so`ylew uqibinin` jaqsi rawajlang`an boliwi, u`shinshiden baqsha jasindag`i balalardin` erkin o`z betinshe ha`reket etiw mu`mkinligine iye boliwlari esaplanadi. Baqsha jasindag`i balalarda ha`r tarawg`a tiyisli sorawlardin` tuwiliwi olardin` oylaw protsesinin` tezlesiwinen da`rek beredi. Bala o`z sorawina juwap taba almasa yamasa u`lkenler onin` sorawina a`hmiyet bermese ondag`i qizig`iwshiliq joq bolip baslaydi. Adette ha`r qanday oylaw protsesi qandayda bir na`rseden tan`laniw hayran boliw ha`m na`tiyjede tu`rli sorawlardin` tuwiliwi sebepli payda boladi. Ko`binese ata-analar ha`m ayrim ta`tbiyashilar egerde balalar ko`birek soraw bere berse «ko`p so`yleyberme» «sen bunday ga`plerdi qay jerden u`yrendin`» dep urisip beredi.
Na`tiyjede bala ekinshi o`z bilgeninshe tu`siniwge ha`reket etedi. Ayrim tartinshaq balalar ese hesh bir soraw bermeydi. Bunday balalarg`a tu`rli shinig`iwlar ha`m seyillerde u`lkenlerdin` o`zleri soraw da beriwleri ha`m usi menen olardi aktivlestiriwleri mu`mkin.
Ha`r qanday oylaw protsesi a`dette qandayda bir na`rseni salistiriw analiz ha`m sintez qiliwdan baslanadi. Sonin` ushin biz a`ne usi salistiriwdi analiz ha`m sintez etiwdi oylaw protsesi dep ataymiz. Seyiller balalardag`i oylaw protsesinen aktivlestiriw ha`m rawajlandiriwg`a ja`rdem beredi. Balalar ta`biyatqa etilgen seyillerde tu`rli na`rselerdi bir biri menen salistiradi, analiz ha`m sintiz etip ko`riwge umtiladi. Eger 2 jasar balanin` so`z baylig`i shama menen 250 den 400 ge shekem bolsa 3 jasar balanin` so`z baylig`i 1000 nan 1200 ge shekm, 7 jasar balanin` so`z baylig`i 4000 g’a shekem jetedi. Demek baqsha jasi da`wirinde balanin` so`lew uqibi ha`m san ha`m sapa ta`repten bir qansha jetilisedi. Baqsha jasindag`i balalar so`ylew kqibinin` o`siwi shan`araqtin` ma`deniy da`rejesine de ko`p ta`repten baylanisli boladi. U`lkenler balalar so`lew uqbin o`stiriw menen shug`illang`anda, baqsha jasindag`i balalar geypara jag`daylarda o`z so`lew sipatlarin toliq an`lay almaslig`in umitpaliq kerek. Bunnan tisqari balalarda quramali so`lew dawislarin bir biri menen pariq etiw uqibida ele toliq jetilispegen boladi. Tili tutilin`qiliqti du`zetiwdin` en` za`ru`r sha`rtlerinen biri, bala menen toliq ha`m so`zlerdituwri aytip rawan til menen so`ylesiw. Baqsha jasindag`i balalardin` jeke basinin` qa`liplesiwine ko`re, bul da`wirdi 3 basqishqa ajiratiw mu`mkin.
1. Da`wir bul 4-5 jas aralig`inda bolip bala emotsional ta`repden o`zin o`zi basqariwdin` bekkemleniwi menen baylanisli.
2. Da`wir bul 4-5 jasti qurap morolliq jaqtan o`zin o`zi basqariw.
3. Da`wir jeke is bilermenlik ha`m iskelik qa`siyetinin` qa`liplesiwi, menen xarakterlenedi. Mektepke shekemgi da`wirde a`deplik tu`sinikleri barg`an sayin qatan`lasa baradi. A`deplik tu`sinikler tiykari sipatida olardin` ta`lim ta`rbiyasi menen shug`illanip otirg`an u`lkenler sonin` menen birge ten` qurlarida boliwi mu`mkin. Morolliq ta`jiriybeler tiykarinan qarim qatnas, baqlaw eliklew protsesinde sonin` menen birge u`lkenlerdin` a`sirese analardin` qoshemeti qarsiliqlari ta`siyrinde o`tedi ha`m bekkemlenedi. Bala ba`rqullabaha a`sirese maqtaw aliwg`a ha`reket etedi. Bul baha ha`m maqtawlar balanin` jetiskenliklerge erisiwi bolg`an ha`reketlerinin` rawajlaniwinda sonin` menen birge onin` jeke o`miri ka`sip tan`lawinda a`hmiyeti og`ada ulli. Baqsha jasindag`i da`wirde balalrda qarim qatnastin` jan`a motivlari ju`zege keledi. Ol jeke ha`m isbilermenlik motivlari esaplanadi. Jeke qarim qatnas motivlari bul balanin` qayg`ig`a salip atirg`an ishki mashqalalari menen baylanisli. Al isbilermenlik motivlari ol yamasa bul isdi atqariw menen baylanisli bolg`an motivlar esaplanadi. Bul motivlarg`a a`ste sekinlik menen bilim ko`nlikpelerin iyelew menen baylanisli bolg`an oqiw mativlari qoyiladi. Bul motivlar erte balaliq da`wirinen baslap ju`zege keletug`in balalardin` tabig`iy qizig`iwshilig`i orninda payda boladi o`zin ko`rsetiw mativleride bul jasta jarqin ko`rinedi. Bul motiv tiykarinan balalardin` syujetli rolli oyinlarda tiykarg`i roldi iyelewge basqalarg`a basshiliq etiw jarisqa kirisiwge qoriq paslig`inda, qanday jag`day bolg`anda jen`ip shig`iwg`a ha`reket etiwinde ko`rinedi. Mektepke shekemgi jas da`wiri balalar ushin u`lkenler beretug`in bahalar ju`da` za`ru`r. Balalar birinshi gezekte ruwhiy a`dep norma ha`m qag`iydalarin, o`z waziypalarina mu`na`sebet, ku`n rejesine boysiniw haywan ha`m zatlar menen mu`na`sebette boliw formasin iyeleydi. Bunday normalardi iyeley bul jastag`i balalar ushin qiyin esaplanip olardi jaqsi o`zlestiriwi syujetli rolli oyinlar ja`rdem beriwi mu`mkin. Baqsha jasinin` aqirlarina kelip ko`pshilik balalarda aniq bir morolliq ko`z qaraslar payda boladi sonin` menen birge adamlardag`i mu`na`sebet menen baylanisli bolg`an jeke sipatlardi qa`liplesedi. Adamlarg`a bolg`an diqqat itibar miyriban boliw qa`siyeti bolip esaplanadi. U`lken jastag`i balalar ko`p jag`daylarda is ha`reketler sebeplerin tu`sindirip Bere aladi.
3-3,5 jaslarlar aralg`inda balalardin` o`zlerinin` jetiskenlik ha`m a`wmetsizliklerine o`z mu`na`sebetlerin tiykarinan olardin` o`zlerine beretug`in bahalari tiykarinda qa`liplesedi. Al 4 jasli balalar o`z mu`mkinshiliklerin real bahalay aladi. Biraq 4-5 jasli balalar jeke o`zgeshiliklerin an`lawg`a ha`m bahalawg`a iye emes. Sonni menen o`zleri haqqinda ma`lim bir sheshimdi Bere almaydi. O`z-o`zin an`law uqibi u`lken baqsha jasinan rawajlanip aldin ala ol qanday bolg`anini ha`m keleshekte qanday boliwin pikirlep ko`riwge ha`reket etedi. Al bul balalar beretug`in «men kishkene waqtinda qanday bolg`anman» men u`lken bolg`animda qanday bolaman siyaqli sorawlarda ko`rinedi. Keleshek haqqinda pikir ju`ritip balalar erten` ku`shli batir aqilli ha`m basqada adamgershilikli paziyletlerge iye boliwg`a ha`reket etedi. Kishi ha`m orta baqsha jasindag`i bala xarakterinin` qa`liplesiwi dawam etedi la balalardin` u`lkenler xarakterin baqlaw tiykarida payda boladi. Usi jillardan boslap balalarda a`hmiyetli esaplang`an er o`zbetinshelik, jetekshilik siyaqli a`hmiyetli jeke o`zgeshelikler rawajlana baslaydi. U`lken baqsha jasinda bala adamlar menen tu`rli xizmetlerde qarim qatnas ha`m mu`na`sebetlerge kirisiwge u`yrene baslaydi. Al bul og`an keleshekte adamlar menen qarim qatnasqa kirise aliwinda is boyinsha ha`m jeke mu`na`sebetlerdi na`tiyjeli ornataliwinda payda beredi. Bul jastag`i balalr jeke basinin` qa`liplesiwinde olardin` ata analari haqqindag`i pikirleri ha`m olarg`a beretug`in bahalari og`ada a`hmiyetli. Baqsha jasindag`i balalardin` qiyali tiykarinan, olardin` ha`r qiyli oyin xizmetinde o`sedi. Biraq usi na`rse itibarli,eger baqsha jasindag`i balalarda qiyal etiw uqiplilig`i bolmag`anda edi, olardin` qiyalda ha`r qiylid bolmas edi. Baqsha jasindag`i balalardin` qiyallari tu`rli shinig`iwlarda o`sedi. Misali baqsha jasindag`i balalar laydan tu`rli zatlar jasawidi, qumnan tu`rli na`rseler sog`ip oynawdi ha`m su`wret saliwdi jaqsi ko`redi. A`ne sonday shinig`iwlar balalar qiyalinin` o`siwine ku`shli ta`sir jasaydi. Baqsha jasindag`i balalar qiyalinin` o`siwinde ku`shli ta`sir jasaydi. Baqsha jasindag`i balalar qiyalinin` o`siwinde ku`shli ta`sir jasaytug`in faktorlardan jeke biri ertekler esaplanadi. Balalar haywanlar haqqindag`i tu`rli erteklerdi esitkende usi erteklerdegi obrazlag`a belgili mu`na`sebetler ju`zege keledi. Baqsha jasindag`i balalar sezimleri ha`m onin` o`siwi. Baqsha jasindag`i balalarda unamli ha`m unamsiz sezimler ku`shli ju`da` tez ko`rinedi. Bul jastag`i balalardin` sezimleri ko`p ta`repten olardin` organik mu`ta`jlikleri qanaatlandiriliwi ha`m qanaatlandirmawinda menen baylanisli. Bul mu`ta`jliklerdin` qanaatlandirmaslig`i sebebi ballada jag`imsiz izalaniw sezimlerin qozg`atadi. U`lken baqsha jasindag`i balalarda ma`jbirlik sezimi «ne jaqsi» «ne jaman»lig`in an`lawlari menen olardin` moralliq ko`z qaraslari arasinda baylanis bar. U`lken adamlar ta`repinen buyirilg`an tapsirmani islegende quwanish sezimleri payda bolsa, qandayda bir ta`rtip qag`iydani buzip qoyg`anda o`zinen o`kpelew sezimi tuwiladi.
Sonin` menen birge baqsha jasindag`i balalar da, ruhiy sezimlerden dosliq ja`ma`a`tshilik sezimleride ju`zege kele baslaydi. Balanin` baqsha jasindag`i da`wirinde estetik sezimlerdin` payda bolg`anin a`sirese olardin` suliw taza kiyim bas kiygenlerinde aniq ko`riwmu`mkin. 4-5 Balanin` mektepte tabisli oqiwi ko`p ta`repten olardin` mektepke tayarlig`i da`rejelerine baylanisli. Balalar mektepke fizikaliq ta`repden tayar boliwi kerek. 6 jasar balanin` anatomik fiziologiyaliq rawajlaniw o`zine ta`n tu`rde keshedi. Bul jasta balalar organizimi tez pa`ti menen rawajlanadi. Onin` salmag`i ayina 150 den 200 ge shekem boyi bolsa 0 5sm ge shekem ko`beyedi. 6 jasar balalar tu`rli tezliklerde, tez ha`m jen`il jug`ira aladi. Olar sekiriw, kon`kide ju`giriw, shanada ushiw, seziw siyaqli ha`reketlerdi de biy mashg`ulat bejere aladi. Muzika boyinsha shinig`iwlarda, bul jastag`i balalar ha`r qiyli ritmik ha`m plastik ha`reketlerdi bejeredi. Sondayaq 6-7 jasli balalar nerv sistimasin bekkemlew, olardi xranik keselliklerden saqlaw, ko`riw ha`m esitiw qa`biyletine ayriqsha itibarberiw, sonday aq omirtqasinin` tuwri rawajlaniwina a`hmiyet beriw ju`da` za`ru`r. U`lkenler usi jastag`i balalar menen is alip barar eken bul jastag`i balalar organsizimi ha`m o`sip atirg`anlig`in esapqa aliwlari kerek. Misali balani ma`jbirlep jaziwg`a u`yretiw, ele barmaq bulshiq etleri tolig`i menen rawajlanbag`anlig`in, olarg`a belgili da`rejede ziyan keltiriwi yamasa oni suliw jaza almaslig`i, o`z o`zinen balanin` o`zine bolg`an isenimin yamasa oqiwg`a bolg`an qizig`iwdin` kemeyiwine alip keliwi mu`mkin. Son`g`isi balanin` aqiliy tayarlig`i ko`binese aqiliy tayarliq degende balanin` belgili bir ko`zqarasi, tiri ta`biyat, ha`m adamlar olardin` miynetleri haqqindag`i bilimleri tu`siniledi. Sol bilimler mektepke beretug`in bilimge tiykar boliwi mu`mkin, biraq so`ylew baylig`i, belgili is ha`reketlerdi bejere aliw uqibi balanin` mektepke aqiliy tayarlig`inin` tiykarg`i ko`rsetkishi bola almaydi. Mektep bag`dari balalardan salistira aliw, analizlew, uliwmalastirip aliw, belgili bir sheshimge kele aliw sonday aq jeterli da`rejede rawajlang`an biliw protsesleri talap etedi. Misali 6-7 jasar bala ta`biyat haqqinda ayrim ha`diyselerdi g`ana emes, al organizimnin` ta`biyat penen baylanisqanlig`in ha`m o`z ara ta`sirin de tu`siniwi ha`m o`zlestiriwi mu`mkin. 6-7 jasli balalar aqiliy rawajlaniwdin` na`tiyjesi bolip joqari da`rejede rawajlang`an ko`rgizbeli obrizli oylaw menen bala a`tiraptag`i predmetlerdin` tiykarg`i qa`siyetlerin ha`m predmetler arasindag`i baylanisli ajirata aliwi. Sonni aytip o`tiw kerek ko`rgizbeli ha`reketli ha`m ko`rgizbeli obrizli oylaw tek 6-7 jasar balalardi emes, al kishi mektep jasindag`i oqiwshilardin` aqiliy rawajlaniwinda da tiykarg`i funktsiyani atqaradi. Bul barista ballada ma`lim bir ko`nlikpelerdin` boliwida ju`da` za`ru`r. Balanin` mektepte tabisli oqiwi tek g`ana onin` aqiliy ha`m fizikaliq tayarlig`i, al jeke ha`m sotsial psixologiyaliq tayarlig`inada baylanisli. Mektepke oqiw ushin kelip atirg`an bala sotsial da`rejeni tu`rli ma`jbirliklerdi ha`m huqiqlari bolg`an ha`m og`an ha`r qiyli talap qoyilatug`in oqiwshi dg`rejesin aliw ushin tayin boliwi da`rkar. U`lken baqsha jasindag`i balalar tiykarinan, mektepte oqiw ushin mu`ta`jlik sezedi. Biraq bul qa`lew ha`m mu`ta`jlik motiva ha`r qiyli boliwi mu`mkin. «mag`an suliw forma, da`pter, qa`lem ha`m ruchkalar alip beredi» «mektepte doslarim ko`p boladi ha`m men olar menen ha`z etip oynayman» «mektepte uyiqlatpaydi» «mekteptin` sirtqi belgileri, mekteptegi balalardi qiziqtiradi, biraq bul mektepte tabisli oqiw ushin tiykarg`i sebep bola almaydi» «men papama uswim ushin ko`p oqiwim keрek» «jaziwdi jaqsi ko`remen» «oqiwdi u`yrenemen» «mektepte awir misallardi sheshiwdi u`yrenemen» sol qa`lew ha`m ha`reket balanin` mektepte tabisli oqiwi ushin ta`biyg`iy tiykar bola aladi. Balanin` endi o`zine u`lken bolg`anin baqsha balasi emes, al ma`lim bir ma`jbirlikleri bar oqiwshi boliwina an`lawi qatan` xizmeti menen shug`illanip atirg`anlig`in biliwiju`da` za`ru`r. Balanin` mektepke bariwdi qa`lemesligide unamsiz jag`day esaplanadi. Mektepte jeke ha`m sotsial psixologiyaliq tayarliq balalarda ten` qurlari, oqiwshilari menen mu`na`sebetge kirise aliw qa`siyetin qa`liplestiriwdi de o`z ishine aladi. Ha`r bir bala balalar ja`ma`a`tine qosila aliwi, olar menen birge ha`reket qila aliwi, bazi waqitlari olag`a ja`ne basip, bazi waqitlarda ja`n baspawliqqa erise aliwi za`ru`r. Usi qa`siyetler balanin` mekteptegi jan`a jag`daylarg`a tez u`yrenip ketiwdi ta`minleydi. 6-7 jasli balalar oqiwdag`i tiykarg`i qiyinshiliq ko`binese bul jastag`i balalar oqitiwshini uzaq waqit dawaminda tin`lay almaydi, oqiw ha`reketlerine uzaq waqit o`z diqqatlarin toplay almaydi. Bug`an sebep tek usi jastag`i balalarda erikli diqqattin` rawajlanbag`anlig`inda emes, al qa`siyetinede baylanisli. Usi qa`siyeti rawajlang`an balalar erkin mu`na`sebetke kirise aladi, qiziqtirg`an na`rseleri haqqinda soraydi na`tiyjede olardin` oqiwg`a bolg`an qizig`iwshilig`i artadi ha`m oqitiwshi so`ylep atirg`an na`rselerdi diqqati menen uzaq waqit este aladi. Demek balanin` mektepke tez ko`nligiwi ha`m tabisli oqiwinda jeke ha`m sotsial psixologiyaliq tayarliqtin` a`hmiyeti ju`da` za`ru`r. Bul da`wirde balalarda, aldin ala biliw tarawlari keyininen emotsianal motivatsion jo`nelis boyinsha ishki jeke o`mir baslanadi. Ol yamasa bul jo`nelistegi rawajlaniw obrazliqtan timsalliq qanshelli bolg`an basqishlardi o`teydi. Obrazliq delingende, balalardin` ha`r qiyli obrazlardi jaratiwi, olardi o`zgertiwi ha`m erkin ha`reketke keltiriwi, timsal delingende belgiler dizimi (matematikaliq, lingvistik, logikaliq htb) menen islesiw ko`nligiwi tu`siniledi. Mektepke shekemgi jas da`wirde do`retiwshilik protsesi baslanadi. Do`retiwshilik uqibi, tiykarinan, balalardin` konstruktorliq oyinlarinda, texnikaliq ha`m ko`rkem do`retiwshilikte ko`ridedi. Bul da`wirde arnawli uqiplardin` birlemshi rawajlaniwi ko`zge ko`rine baslaydi. Biliw protsessinde ishki ha`m sirtqi ha`reketlerdin` sintezi ju`zege keledi. Qandayda bir na`rseni qabil etiw protsessinde bul sintez pertseptiv ha`reketlerde, diqqatta ishki ha`m sirtqi ha`reket ha`m halatlar jobasin basqariw ha`m baqlawda, este saqlaw bolsa matiryaldi eslep qaliw ha`m eske tu`siriwdin` ishki ha`m sirtqi qurilmasin isley aliwda ko`rinedi. Oylawda bolsa a`meliy misallar isinin` usillarin bir uliwma protseske birlestiriw sipatindajarqin ko`rinedi. Usi tiykarinda insaniy intellekt qa`liplesedi ha`m rawajlanadi. Mektepke shekemgi da`wirde ko`z qaras, oylaw ha`m so`ylew uliwmalasadi. Bule se bul jastag`i balalarda oylaw etiw sipatinda ishki so`ylew payda bolip atirg`anlig`in ko`rsetedi. Biliw protsesinin` sintezi balanin` ana tilin toliq iyelewitiykarinda jatadi. Bul da`wirde so`ylewdin` qa`liplesiw protsesi tamamlana baslaydi. So`ylew tiykarindag`i ta`rbiya protsesinde ballada morol o`lshemleri ha`m qag`iydalari iyeleniledi. Bul o`lshem ha`m qag`iydalar bala morolin basqaradi. Ballada sonin` a`tirapindag`i adamlar menen ha`r qiyli mu`na`sebetler payda bolip, bul mu`na`sebetler tiykarinda ha`r qiyli motivlar jatadi. Bulardin` barlig`i balanin` individuallig`in qurap, onin` basqa balalardan tek g`ana intellekt, al morolliq motivatsion ta`repden pariqlanatug`in shaxisqa aylandiradi. Mektepke shekemgi jastag`i balalar jeke rawajlaniwinin` tiykarg`i o`zgerisleri, olardin` o`z jeke sipatlari, uqipliliqlari, tabis ha`m awmetsizliklerin an`law, o`zin o`zi an`lawi siyaqli emotsiyalardin` payda boliwi esaplanadi.