Tema. Mektepke shekemgi kishi, orta hám úlken jastaǵı balalar tilin ósiriwdiń wazıypaları ha’m metodlari Reje

Tema. Mektepke shekemgi kishi, orta hám úlken jastaǵı balalar tilin ósiriwdiń wazıypaları ha’m metodlari


Reje:

1. Mektepke shekemgi kishi, orta hám úlken jastaǵi balalar tilin ósiriwdiń waziypalari;

2. Sóylew kemshilikleri salmaqli-jeńilligine qaray tu’rleri;
3. Sóylewdi rawajlandırıw shınıǵıwlarınıń ózine tán ózgeshelikleri.


Mektepke shekemgi tárbiya – úzliksiz bilimlendiriw diziminiń eń baslı tiykarǵı shaqabshası, ol jeke insandı fizikalıq jaqtan bekkem, saw salamat ruwxıy jaqtan bay, emocional` qabıllaǵısh, ádep-ikramlı, iybeli hám jámiyetke jedellilik penen qatnasatuǵın etip qáliplestiriwge bekkem tırnaq saladı. Mektepke shekemgi jastaǵı balalarǵa tálim-tárbiya beriwde, ata-analar menen tárbiyashılar, pedagog hám psixologlar birgelikte tárbiya jumchsların ámelge asırıw hám shólkemlestiiriw bilimlendiriw sistemasınıń tiykarǵı wazıypalarınıń biri – óytkeni bilimlendiriwdiń barlıq diziminde, sonıń ishınde mektepke shekemgi bilimlendiriwde huqıqıy, ilimiy-metodikalıq, finans materiallıq jaǵdaydı tuwǵızıwdan ibarat. Ata-analarǵa bolsa balasın mektepke tayarlawda shańaraqta, turaqlı balalar baqshalarında yamasa ekshembilik mekteplerinde balasın tayarlawǵa huqıq berilgen. Demek, tárbiya hám tálimnıńg mazmunı, usılları, metodları balalardıń rawajlanıw processi olardıń jası menen baylanıslı boladı. Sebebi, kishı jastaǵı balalar menen jumıs alıp barıw olardıń erkin ómirge pútinley beyimlesip ketpegenligin esapqa alıw zárúr. Sociallıq-psixologiyalıq beyimlesiw fiziologiyalıq beyimlesiwge qaraǵanda iykemlesiwdiń aktiv procesin óz ishıne aladı, ol ózinen-ózi eriksiz bolatuǵınday bolıp korınedi. Haqıyqatında da, jaqtılı ojireden qaranǵı ójirege barǵan waqıtta dáslep hesh nárseni kórmeymiz, waqıttıń ótiwi menen jarıq túsken sıyaqlı jaqtı bolıp túyiledi.
Tálim-tárbiyanı hár tárepleme izertlep, kóp jıllıq izertlewler sońında ilimpaz-pedagoglar, hár bir pedagog - psixolog degen pikirge keledi. Óytkeni pedagogikalıq xızmet muǵallimdi eriksiz túrde balanıń psixikasın tereń biletuǵın etedi, onıń jeke rawajlanıw sırların, bilip alıw xızmetiniń ózgesheliklerin, ózine tán minezin, jámáátte balalar menen óz-ara qarım-qatnas jasaw zańlılıǵın ózinen-ózi ashadı degendi ańlatadı ma? Álbette K.D.Ushınskiydiń sózine haqıyqatında tastıyıqlaw emes, al házirgi muǵallimlerge qaratılǵan tilek múmkin, hátteki Tálap bar shıǵar. Qanday nárse muǵalimdi psixolog etedi, yaǵnıy balalıq pedagogikalıq hám sociallıq psixologiya tarawında onı qániyge etedi. Álbette organikalıq jaqtan tek izertlewlerdiń juwmaǵı ǵana kirip qoymastan al onıń járedemi nátiyjesinde alınǵan metodları da kiretuǵın psixologiyalıq ilimniń tiykarların hám házirgi jaǵdayların biliw kerek. Solay etip, altı jastaǵı balalar menen jumıs islewde psixologiyalıq bilimlerge súyeniw ushın, bul bilimlerdi úyreniw kerek, balalardıń psixologiyası tuwralı ilimiy faktlardı óz betinshe izlew kerek. Biz bunnan bılay balalardı úyreniw metodları haqqında, ilimiy faktlardı alıwdıń jolları, quralları hám usılları tuwralı sóz etemiz. Qaysı ilimniń bolmasın, sonıń ishınde balalar psixologiyası iliminiń de rawajlanıwı izertlew metodların islep shıǵıw dárejesine, yaǵnıy ilimiy faktlardı toplaw quralları hám jollarınan ǵárezli boladı. Eń dáslep bul balanıń jeke ózgesheliklerin, onıń psixikasınıń anaw yamasa mınaw táreplerindegi ayırmashılıqlardı kórsetetuǵın, balanıń minez-qulqı belgili bir akt. Balalardıń birlesip, islegen xızmeti tuwralı aktlar, ulıwma keyip bildiriwler, balalardıń óz-ara qatnas jasaw aktları psixologiyalıq fakt sıpatında qollanılıw múmkin. Balanıń psixikasınıń rawajlanıwın úyreniwde dialektikalıq usıldı qollanıw-determinizm (sebepli shártlerdi hám barlıq qublıslardı ilimiy túsiniw) princip menen anaw yamasa mınaw ózgerislerdiń bolıw sebepleri, sırtqı hám ishki tártip faktorlarınıń belgili tásiri nátiyjesinde psixikalıq rawajlanıwdıń barlıq tárepleriniń óz-ara baylanısı nátiyjesinde talap etiledi hám iske asırıladı. Bazı bir waqıtta toparǵa jaqsı esitpeytuǵın balalarda túsip qaladı. Olar júdá az sóyleydi, onda jaqsı esitpeydi, oqıw hám gúrriń etiwde tez aljasadı. Sonlıqtan olar pedagogtıń tárbiyalıq tásirine berilmeydi. Sonday-aq balanıń sóylewiniń rawajlanıwı ushın gigienalıq shárt-sharayatlar jaratıp beriw maqsetke muwapıq keledi. Tárbiyashı balalardı mustaqil turde awız hám murun bollıǵın taza tutıwǵa úyretedi. Awqattan soń awızdı shayıw, tisti juwıw, bes jastan baslap tisti taza uslawǵa úyretiw lazım. Balalardıń qol oramalshasın tez-tezden taza uslap turıwda ata-ananıń esletip turıw kerek. Tárbiyashı eriń jarılıw hám basqada eriń kesellikleriniń aldın alıw maqsetinde, balalarǵa zárúr jaǵdayda qol oramalshasınan paydalanıwdı úyretip baradı. Olarǵa erińdi tez-tezden jalap turıwdı qadaǵan etedi. Balalar baqshasınıń hár bir xızmetkeri balalardıń názik dawıs perdesin saqlaw maqsetinde olarǵa ǵamxorlıq etedi. Vrach hám medsestralar hám ata-analar menen sáwbetleskende balalardı shınıqtırıw, qulaqların ózbetinshe emlemewi kerekligin uqtıradı. Átiraptaǵılardıń sóylesiwi balalardıń sóylewine tásir etedi. Olarǵa eliklew úlgisi balalardıń sóylewiniń zárúrli shárti bolıp tabıladı. Balalar baqshasınıń baslı wazıypası durıs sóylewdi rawajlandırıw. Sonlıqtan balalardıń durıs sóylewinde úlkenlerdiń durıs sóylewi úlken tásir jasaydı. Baqsha meńgeriwshisi sóylew mádeniyatı rejiminiń shólkemlestiriwshisi bolıwı kerek. Ol jıldıń basında úlkenlerdiń sóylewine qoyılatuǵın ulıwma pedagogikalıq talaplar haqqında maǵlıwmatlar beriwi kerek. Baqırmastan sóylew, balalarǵa álpayım múnásibette bolıw, qopal hárekette bolmaw bir-birlerine jumsaq múnásibette bolıw kerekligi baqshada dástúrge aylanıwı kerek. Bulardıń barlıǵı balalarǵa úlgi sıpatında qalıwı kerek. Barlıq waqıtta balalardıń abıraylı adamına aylanǵan tárbiyashınıń sóylewi ayrıqsha áhmiyetke iye. Tárbiyashınıń sóylewi, durıs sóylew mádeniyatı balalardıń ózgesheliklerine tuwrı bolıwı kerek. Tárbiyashınıń sózlik qorı bay, sóylewi grammatikalıq hám orfoepiyalıq jaqtan kemissiz bolıwı dárkar. Tárbiyashı sóylep beriwi menen balalardı tıńlay biliwi kerek. Tárbiyashınıń kitapxanasında ózbek, qaraqalpaq tiliniń hár túrli sózlikleri, maqallar, jumbaqlar hám basqada toplamlar boılwı kerek. Meńgeriwshi tárbiyashılar arasında da jumıs alıp barıwı tiyis. Tárbiyashılar balalar menen sóylesiwleri hám sawal-juwaplar ótkergende házillesip turıwlarıda kerek. Balalardıń sóylewine ata-anası, jaqın aǵayınlerininiń sóylesiwleride tásir kórsetedi. Bazı bir shańaraqlarda balalardıń nadurıs sóylewine eliklep, balalarsha sóyleydi. Óziń tuta almaǵan ata-analar balalarǵa múrájáát etiwde, balanıń átiraptaǵılardı eliklep sóylew baslawın esapqa almay ózleri qopal túrde sóylesiwige, baqırıwǵa shekem jetip baradı. Qızıqlı waqıyalarda bay turmıs adamnıń sóylewinde kórinedi. Bul mektepke shekemgi jastaǵı balalarǵa da tiyisli. Hár túrli dóretiwshilik hám didaktikalıq oyınlar, jámáátlik miynet etiw, balalardıń bayramları-bulardıń hámmesi balalar turmısın mazmunlı etedi. Egerde balalarda qızıqlı kóz aldına keltiriwler bolmasa, olardıń turmısı mazmunsız hám sóylewi onsha óspeydi. Olar sonday-aq bir nárseler haqqında gúrriń ete almaydı. Onıń sózlik qorı júdá ástelik penen rawajlanadı.
Hár qanday sóylew ámeliyatı balardıń sóylewin ósiriwdiń яárúrli shárti bolıp tabıladı. Sebebi, tildi onnan paydalanıw protsessinde iyelew múmkin. Tárbiyashı hám úlkenlerdiń sóylewin, kórkem shıǵarmaların tıńlawınıń ózi balaǵa dógerek átiraptaǵılar menen qatnasıqta tilden paydalanıw kónikpesin payda etpeydi. Balalardıń sóylew praktikası olardıń shınıǵıwlarında, oyınlarında, ermeklerinde, miynetlerindegi qatnasıqlarında júdá áhmiyetke iye. Tárbiyashı balalardıń bir-birewleri menen sóylesiwlerin xoshametlep barıwı tiyis, sonday-aq tartınshaq balalardı oyınǵa qosıwı kerek. U`lkenler menen sóylesiw múnásibeti-tárbiyashı menen balanıń kúndelik turmısında júdá áhmiyetke iye. Balalardıń tárbiyashılar menen múnásibette bolıw praktikası haqqında ǵamxorlıq etiwi lazım. Sol maqsette tapsırmalar beriw, yaǵnıy olardıń xanasına barıp kitaplar soraw, seyil haqqında tárbiyashısına sóylep beriwdi buyırıw hám taǵı basqalardan paydalanıw kerek. Balalar baqshasında ana tili shınıǵıwlarında kórgizbeli qurallardan paydalanıw jaqsı jolǵa qoyılıw tiyis. Balalardıń oy-pikiri hám sóylewiniń ósiwinde kórgizbelilik úlken áhmiyetke iye. Kórgizbeli material balalarda qızıǵıwdı oyatadı. Baqshada balalar tilin ósiriwde átirap penen tanıstırıw júdá áhmiyetke iye. Olardı tábiyiy hám iskusstvo buyımlarına ajıratıw kerek. Didaktikalıq material ushın «ájayıp qaltasha» didaktikalıq oyınların oynaw ushın materiallar zárúr. 35-45 sm kólemindegi reńli materialdan tigilgen, bezetilgen qaltasha. Balalar baqshasında oqıtıwdıń texnikalıq qurallarınan keń paydalanılmaqta. Olardıń oqıw protsessindegi áhmiyeti kórgizbelilikti kúsheytedi. Bunda qabıl etiw materialın túsiniwligi asadı. Onda diafil`mler, kino kameralar, videokameralar, magnitofonlar, priemnikler balalardı átirap-dógerek penen tanıstırıwda jaqınnan járdem beredi. Kórgizbeli qurallar balalardıń kórgen nárselerin tásirli gúrriń etiwinde paydalı.