Tema: Menedjment funkciyasi Joba: Kirisiw Basqarıw maqseti hám olarǵa qoyılatuǵın tiykarǵı talaplar Menedjment processi

Maqset — Jaǵday — Mashqala — Sheshim

Kórsetilgen izbe-izlik penen basqarıw xızmeti orınlanadı. Hár qanday xızmet maqsetli basqarıwǵa baǵdarlanǵan bolıwı kerek, basqarıw maqsetke erisiw ushın ámelge asırıladı. Menedjmenttiń náwbettegi basqıshı jaǵdaylardı sholıw delinedi. Bul basqıshda isler kompleksi, sistemanı bahalaw, onı tereńlestiriw jolları, iske kesent etiwshi elementlerden qutılıw ilajlar islep shıǵıladı.

Mashqalalar basqıshında sistemadaǵı tiykarǵı qarama-qarsılıqlar, sistema isin jaqsılaw ushın neler islew kerekligi anıqlanadı. Sheshim basqıshı basshınıń ámeliy islerge ótiw xızmeti esaplanadı. Qarar qabıl etiliwi menen basqarılıwshı sistemalarǵa anıq tásir kórsetedi, óz aldına ápiwayı basqarıwǵa tiyisli háreketler orınlanadı.
Menedjment procesi usılı tómendegiler: informaciyalıq-analitikalıq hám shólkemlesken isler.
Informaciyalıq-analitikalıq isler tómendegilerden ibarat: informaciyalar jıynaw, sholıw, informaciyanı qayta islew hám uzatıw, basqarıw qararları variantların islep shıǵıw, basqarıw qararları variantlarına tiyisli informaciyalardı saqlaw h.b.
Shólkemlesken isler tómendegilerden ibarat: túsindiriw, isendiriw, xoshametlew, tapsırmalardı bólistiriw, orınlawdı qadaǵalaw, tásir etiw h.b.
Insanlardı basqarıw tek qararlar qabıl etıw menen emes, bálki onı orınlawdı qadaǵalawdı da názerde tutadı. Lekin, kóp jaǵdaylarda turmısta menedjment processii orınlanıwı hár tárepleme shólkemlestirilmeydi, onıń shólkemlesken, mazmunı, texnikalıq tárepleri ózara baylanıslı bolmaydı.
Materiallıq dúnya júdá kóp sistemadan turadı. Sistema — sózi grek tilinen alınǵan bolıp ol bir-biri menen úzliksiz baylanısqan kóplep elementlerdiń belgili bir izbe-izligin ańlatadı. Elementler — quramalı izbe-izliktiń belgili bir bólegi bolıp tabıladı. Sistema kóz-qarasınan qaraǵanda islep shıǵarıw informaciya menen birlesse kibernetika sistemasın payda etedi. Sistema sonıń óziniń quramlıq bólekleriniń sapası hám jaǵdayı menen xarakterlenedi, yaǵnıy hámme waqıt hárekette, ózgeriwsheń xarakterge iye.
Háreket — bul materiyanıń payda bolıw usılı bolıp esaplanadı. Dúnyada hárekeciz materiya hám materiyasız háreket bolıwı múmkin emes. Hárekettiń aktivligi, energiyanı ańlatadı. Bizlerdi qorshap turǵan tábiyat belgili bir sistemanı yaki birikpeni, deneler baylanıslıǵın quraydı, bul jerde dene degende barlıq materiallıq deneler, juldızlardan baslap atomlar, efir bóleklerine shekem túsiniledi. Demek sistema — bul denelerdiń tábiyatın belgilewshi sostavlıq elementlerden payda bolǵan birikpesinen ibarat.
Baylanıslılıq — obyektiv dúnyanıń eń áhmiyetli belgileriniń biri. Baylanıslılıqtıń bolıwı dúnya waqıyalarınıń tártipsiz jıyındısı emes, bálkim nızamlı háreket procesi bolıp tabıladı. Sistemalar túrli formalarǵa iye boladı. Olardıń hár-túrli bolıwına qaramay, olardı shártli túrde tómendegidey túrlerge ajıratıw múmkin; texnikalıq, texnologiyalıq, biologiyalıq, strukturalıq, ekonomikalıq hám social sistema, sistemalardıń Hárbir túri óziniń anıq bir wazıypalarına iye:
— texnikalıq sistema, úskeneler ortalıǵınıń ózara baylanıslı jıyındısınan, sonıń ishinde orgtexnika, informaciyalıqkommunikaciyalıq sistemalardan ibarat (bular kárxanalardıń óndirislik quwatlılıǵı)
— texnologiyalıq sistema nızam-qaǵıyda, norma, standartlar jıyındısı, marketing xızmetlerinen ibarat.
— strukturalıq sistema islep shıǵarıw processin ámelge asırıw, miynet resurslarınan tejemli paydalanıw, basqarıw-strukturalıq sistemalardı jaratıw ushın imkaniyat beredi.
Texnikalıq, texnologiyalıq hám strukturalıq sistemalar birgelikte ekonomikanı basqarıwdıń strukturalıq-texnikalıq táreplerin támiyinleydi:
— xalıq xojalıǵınıń ekonomikalıq sistemasın óndiristede, almaslawda da júz beretuǵın barlıq xojalıq, finanslıq, strukturalıq processler birligin ańlatadı. Ekonomikalıq sistema basqarıw sistemasın qayta qurıwda úzliksiz hám maqsetli processti ańlatıp barlıq, basqa sistemalar xızmeti ónimdarlıǵına úlken tásir kórsetedi. Sonıń menen birge basqa sistemalar da ekonomikalıq sistemaǵa óz tásirin ótkeriwi múmkin
— sociallıq sistema ekonomikalıq sistema menen birge ekonomikanıń maqsetlerin belgileydi, basqarıwdıń princp hám metodların jetilistiredi, yaǵnıy ekonomikanı basqarıwdıń social ekonomikalıq táreplerin ańlatadı. Házirgi dáwirde ekonomikada social ózgerislerdiń ámelge asıwı, basqarıwda demokratiya tiykarlarınıń keńeyiwi, ózara birge islesiwdiń jańa formalarınıń jaratılıwı, bazar qatnasıqlarına ótiw, barlıq xalıq xojalıǵı quramınıń qayta qurılıwı menen baylanıslı túrde sociallıq sistemanıń áhmiyeti artıp barmaqta.
Hárbir sistema elementleri hámme waqıt tásir astında bolıp, bul process sisteması elementleri ortasındaǵı baylanıslılıqtı ańlatadı. Sonday etip, element bul Hárbir sistema quramın qurawshı bólim bolıp esaplanadı. Texnikalıq elementler ortasındaǵı baylanıslılıq materiallıq bolıp esaplanadı. Mısalı avtomobil dvigateli. Materiallıq jaqtan bir biri menen baylanıslı bólimlerden ibarat. Social ekonomikalıq sistema elementleri ortasındaǵı baylanıslılıq informaciyalıq baylanıs bolıp tabıladı. Insan ushın eń áhmiyetli hám aktiv element bolǵan sociallıq-ekonomikalıq sistema tiykarın social, jámiyetlik hám jeke mápler, siyasiy, ekonomikalıq, social, huqıqıy, miynet etiw máplerinen turadı.
Social ekonomikalıq sistema eki ǵárezsiz kishi sistema basqarılatuǵın hám basqarılıwshı sistemalardan turadı. Kishi sistema degenimiz — bul ulıwma sistemanıń anıq belgilerinen ajıralıp turıwshı, ózine tán ózgesheliklerine iye, sistemanıń basqa elementleri menen baylanıslı bólimi bolıp tabıladı, Kishi sistemanı pútin bir sistema kólemi hám quramına baylanıslı ǵárezsiz sistema retinde de úyreniw múmkin.
Basqarıw processinde bir mártelik maqsetlerge de zárúrlik tuwılıwı múmkin. Bunday maqsetler, ádette, kárxana ushın kútilmegen, tosattan payda bolǵan mashqalanı sheshiw ushın ortaǵa qoyıladı. Bul maqset, mısalı, tabiyǵıy apat júz bergen jaǵdayda usı apattı saplastırıw ushın zárúr qarjını ajıratıw kórinisinde bolıwı múmkin.
Basqarıwǵa maqsetli qatnas wákilleri barlıq maqsetlerdi tómendegi tórt toparǵa bóledi:
ápiwayı, ádetiy maqsetler;
mashqalalı maqsetler;
innovaciyalıq maqsetler;
xızmetkerler mamanlıǵın, tájiriybesin asırıw boyınsha maq-setler.
Birinshi topardaǵı maqsetler hár kúni qabıl etiletuǵın hám ámelge asırılatuǵın ádettegi maqsetler bolıp, olardıń orınlanıwın támiyinlew tiyisli buwındaǵı basshınıń juwapkershiligine kiredi.
Mısalı, marketing bóliminiń baslıǵı aldına tómendegi maqset qoyılǵan bolıwı múmkin:
«Aydıń aqırına shekem usı jıldıń sońǵı shereginde satılǵan tovarlardı analizlew hám tiyisli juwmaq shıǵarıw». Bul ádettegi maqset bolıp esaplanadı.
Ekinshi topardaǵı maqsetler ádettegi maqsetlerden ózgeshelikke iye. Bul maqsetler kárxanaǵa hám ayırım xızmetkerge qıyınshılıqlar tuwdıradı. Mısalı, ónimge bolǵan talaptıń tosattan keskin páseyiwi hám satıw kóleminiń kemeyiwi, tábiyǵıy ráwishte kárxananıń aldınnan alatuǵın paydasına keri tásir kórsetedi. Sonday bir sharayatta kárxana basshısı aldında sharayattı ózgerttiriw, satıw kólemin, aytayıq, eki ay ishinde keskin arttırıwday quramalı másele turadı.
Bul maqset mashqalalı maqset bolıp tabıladı. Sebebi satıw kólemin qısqa múddet (2 ay) ishinde keskin arttırıw:
ónimge bolǵan talaptıń keskin páseyiw sebeplerin anıqlawdı;
kóp faktorlı analizdi ámelge asırıwdı;
eń maqul qararlar qabıl etiwdi talap etedi.
Buǵan bas qatırıw, aqıldı isletiw kerek boladı.
Innovaciyalıq maqsetler — bul jańa ónimdi islep shıǵarıw, jańa texnologiyanı engiziw boyınsha qoyılatuǵın maqsetler bolıp tabıladı. Mısalı, izertlew bólimi xızmetkerleriniń maqseti tómendegishe bolıwı múmkin: «1 iyulǵa shekem eksport ushın mólsherlengen úsh túrdegi jańa ónimdi sınawdan ótkiziwdi támiyinlew».
Maqset qansha dárejede quramalı bolsa, sonsha dárejede ol basqarıwshı ushın mashqalalı yaki innovaciyalıq bolıwı múmkin. Biraq, bir maqsettiń ózi birew ushın ápiwayı, basqa ushın mashqalalı, hátte innovaciyalıq bolıwı múmkin. Birinshi gezekte basshı usı maqsetti sheshiw usılların jaqsı biledi, yaǵnıy bunıń ushın onıń bilimi, mamanlıǵı jeterli bolıp, onı hesh qanday qıynalmay sheshedi. Basqa basshı bolsa ol maqsetti ózi ushın qıyın hám mashqalalı sıpatında qabıl etedi.
Mısalı, marketing bólimi xızmetkeri ushın «kvartalda satılatuǵın tovarlardıń analizin islew» ápiwayı bir is bolsa, satıw bólimindegi xızmetker ushın bul jumıs mashqala boladı.
Tórtinshi topar maqsetleri — bul kárxana xızmetkerleri mamanlıǵın asırıw salasındaǵı maqsetler bolıp, olar uzaq múddetli (strategiyalıq) reje tiykarında turaqlı ráwishte ámelge asırılıp barıladı. Mısalı, «3-5 jıl ishinde kárxana xızmetkerleriniń 20 procentiniń mamanlıǵın asırıw».
Kárxana ulıwma maqsetiniń nátiyjeligi jeke, yaǵnıy Hárbir xızmetker maqsetiniń qansha durıs anıqlanǵanlıǵı hám qansha dárejede nátiyjeli sheshilgenine baylanıslı boladı. Usı sebepli Hárbir xızmetker aldına qoyılatuǵın maqsetke tómendegi talaplar qoyıladı.
Xızmetker maqseti joqarı buwındaǵı bólimler maqsetine boysınıwı, oǵan sáykes bolıwı kerek. Obrazlı qılıp aytqanda ayırım xızmetkerlerdiń maqsetleri joqarı baǵanadaǵı (jeke, lokal, ulıwma) maqsetler basqıshları astında bolıwı kerek, sonda ǵana jeke maqsetler kárxana maqsetiniń nátiyjeli bolıwına xızmet etedi. (9.1-sızılma).
xızmetker óz aldına qoyatuǵın maqsetlerdiń sanı 4 ten 8 ge shekem bolıwı, onnan aspawı kerek. Eger olardıń sanı bunnan artsa, ol jaǵdayda xızmetker kútken nátiyjesin ala almaydı, aqıbetinde kárxananıń ulıwma maqsetine zıyan jetkizedi.
jeke maqsettińde keleshektegi nátiyjesi hám anıq múddeti belgilengen bolıwı kerek. Keri jaǵdayda oǵan jete almaydı.
Rejelestiriletuǵın maqset qıyınshılıq penen erisiletuǵın, sonıń menen birge, ámelge asırıw múmkin bolǵan dárejede bolıwı kerek.

3. Menedjment funkciyaları klassifikaciyası

Menedjment processiniń mazmunı onıń funkciyalarında kórinedi. Menedjment funkciyası degende basqarıwǵa tiyisli mashqalalardı sheshiwge baǵdarlanǵan jumıslar jıyınaǵı túsiniledi. Basqarıw organları hám orınlawshılar juwapkershilikli basqarıw funkciyasın belgileydi. Bul wazıypalar funkcional bólim haqqındaǵı nızam hám hámeldar basqarıwshılar ushın kórsetpelerde óziniń sáwleleniwin tabadı. Basqarıw procesiniń funkcional analizi Hárbir funkciya ushın jumıs kólemi tiykarın payda etedi, basqarıwshılar sanın belgileydi hám basqarıw sistemasın muwapıqlastıradı. Basqarıw organları tiykarǵı hám anıq funkciyalarǵa bólinedi. Tiykarǵı funkciya óndiris procesinde de hám óndirislik emes sferada da ámelge asadı. Olar tómendegiler:
a) marketing b) jobalastırıw v) shólkemlestiriw g) muwapıqlastırıw (sovmestimost) d) xoshametlew e) esabat hám qadaǵalaw

1. 
   Marketing — bul insan mútájligi hám talapların támiyinlep, sonıń nátiyjesinde payda alıw maqsetinde bazar menen birge ámelge asatuǵın tovardıń satılıwın támiyinlew, almastırıwdı tezletiwshi xızmet. Máselen tiykarǵı tovardı qayta islew, bazardı analizlew, kommunikaciyanıń jolǵa qoyılıwı, bólistiriw, bahalardı belgilew, servis xızmetlerin rawajlandırıw.
   
2. 
   Jobalastırıw — maqsettiń ámelge asıwın jobalastırıw, eko-nomikalıq sistemanı belgilew. Jobalastırıw barlıq xojalıq subyektleri strategiyasında sáwlelenedi.
   

V) Shólkemlestiriw — bul texnikalıq, ekonomikalıq, sociallıq hám basqarıw sistemaların tártipke keltiriw bolıp esaplanadı. Menedjmentti shólkemlestiriw, eń aldın qolaylı shólkemlestiriwdúzilmelerin qurıw, materiallıq, miynet finanslıq resurslardan nátiyjeli paydalanıw, basqarıw sistemaları arasındaǵı qatnasıqlardı uyımlastırıw h.t.b.
G) Muwapıqlastırıw (sovmestimost) — texnikalıq, ekonomikalıq, social máselelerdi birge sheshiwde barlıq basqarıw funkciyalarınıń qatnasıwı. Bunnan ózara baylanıs ornatıladı, ámeldegi normanormativ hújjetlerden shetlense xabarlandıradı.

4. 
   Xoshemetlew — bul insan faktorın keń demokratiya tiyka-rında aktivlestiriw, onıń mápleri jolında ǵamqorlıq etıwdı basqarıw;
   
5. 
   Esabat hám qadaǵalaw — bul basqarıwshı sistema jaǵ- dayın qadaǵalaw hám esapqa alıw, jumıstı bir pátte támiyinlewdi basqarıw.
   

Eger basqarılıwshı obyekt ózine tán ózgesheliklerge iye bolsa, basqarıw funkciyaları hám iskerlik kórsetedi. Biraq kárxana mısalında tómendegi funkciyalardı ajıratıw múmkin:

1. 
   tiykarǵı óndiristi basqarıw.
   
2. 
   járdemshi óndiristi basqarıw.
   
3. 
   ónim sapasın basqarıw.
   
4. 
   miynet hám is haqını basqarıw.