Tema; Milliy informacion sistemalari menen islew

Tema; Milliy informacion sistemalari menen islew.

Reje;

Internette informaciya qıdırıw sistemaları …………………1

WWW. UZ Milliy informacion-qidiruv sisteması………….2

WAIS (Wide Area Information System) sisteması………..3

Informaciya turmısımızdıńda zárúrli áhmiyetke iye eken, onı Internetten kerekli waqıtta, zárúr muǵdarda, qısqa waqıt ishinde alıp turıwımız kerek boladı. Lekin, Internetten informaciyanı qısqa waqıt ishinde alıw mashqalası da bar. Bul sabaqta sol mashqalanı sheshiw usıllarınan birin kórip shıǵamız.Qıdırıw túsinigi. Internet tarmaǵındaǵı qıdırıw túsinigi sonı ańlatadıki, bunda hár bir paydalanıwshı ózine kerekli bolǵan qandayda bir maǵlıwmat yamasa materialdı arnawlı qıdırıw sistemaları arqalı tabıw múmkinshiligine iye boladı. Internet - sheksiz informaciya túbi joq teńizi. Informaciyalar Internette millionlap Web-betlerde saqlanadı. Bizge kerekli informaciya saqlanatuǵın Web-betti tabıw ushın onıń Internet degi adresin biliw zárúr. Biraq internet saat sayin jańa informaciyalar menen boyib baradı. Sonıń menen birge, birpara (gónergen) informaciyalar Internet tarmaǵından shıǵarıp taslanadı. Internet degi kóp paydalaniletuǵın Web-betler adresleri arnawlı málimlemelerde baspadan shıǵarıp turıladı. Lekin olardan tolıq informaciya alıp bolmaydı. Sebebi Internet degi barlıq Web-betler adreslerin baspadan shıǵarıw ushın kútá úlken kólemli kitap kerek boladı. Bul kitap baspadan shıǵarıp tamamlanılmasidan Internet degi bir qansha adresler ózgeriwi anıq. Bul mashqala arnawlı Qıdırıw sistemaları jaratılıwı menen ańsatǵana sheshildi. Internet tarmaǵı paydalanıwshıları qıdırıwdı Internet ortalıǵında jaylasqan veb-saytlar, olardıń adresi hám ishki maǵlıwmatları boyınsha aparıwı múmkin. Bul bolsa paydalanıwshına kerekli bolǵan informaciyanı nátiyjeli qıdırıw hám tez tabıw múmkinshiligin beredi. Informaciyalardı qıdırıw. Internet tarmaǵı sonday bir ortalıqki ol ózinde túrli kórinistegi hám túrli tiller degi kóplegen informaciyalardı jıynaǵan. Bunda bul informaciyalar ishinen kerekli bolǵan maǵlıwmatlardı izlep tabıw mashqalası payda boladı. Internet tarmaǵında hár bir paydalanıwshı informaciyanı qıdırıw ushın ózbek, orıs, ingliz yamasa basqa tiller degi bir yamasa bir neshe sózden shólkemlesken sorawlardan paydalanadı. Yaǵnıy maǵlıwmatlardı onıń bası yamasa onıń quramında qatnasqan sózler hám gápler boyınsha izlep tabıw múmkin. Bunda paydalauvchi tárepinen Internet qıdırıw sisteması qıdırıw maydanına kerekli maǵlıwmatqa tiyisli sóz yamasa gáp kiritiledi hám qıdırıw sisteması iske túsiriledi. Sonnan keyin qıdırıw sisteması paydalanıwshına ózi tárepinen kiritilgen sóz yamasa gápke uyqas keliwshi maǵlıwmatlardı izlep tabadı hám kompyuter ekranında olardıń dizimin payda etedi. Vanihoyat dizim degi maǵlıwmatlardı izbe-iz kórip shıǵılıp kerekli bolǵanları kompyuterge saqlap alınadı. Informaciyalardı parametrleri boyınsha qıdırıw. Kórip ótilgeni sıyaqlı, hár bir paydalanıwshı Internet tarmaǵı arqalı ózine kerekli bolǵan maǵlıwmatlardı onıń teması hám de quramındaǵı sóz yamasa gáp boyınsha izlep tabıwı múmkin, lekin Internet tarmaǵında maǵlıwmatlar sonshalıq ko'pki, aytıp ótilgen usıl nátiyje bermasligi múmkin. Bunday jaǵdaylarda Internet qıdırıw sistemaları qıdırıwdıń bir qansha qosımsha usılları boyınsha qıdırıwdı usınıs etedi, bular :

Maǵlıwmatlardı onıń tili boyınsha qıdırıw ;

maǵlıwmatlardı onıń túri (tekst, súwret, muzıka, video ) boyınsha qıdırıw ;maǵlıwmatlardı onıń jaylasqan regioni boyınsha qıdırıw ;

maǵlıwmatlardı onıń jaylastırılǵan sánesi boyınsha qıdırıw ;

maǵlıwmatlardı onıń jaylasqan Internet zonası boyınsha qıdırıw ;

maǵlıwmatlardı qawipsiz qıdırıw.Súwretlerdi qıdırıw. Súwretler maǵlıwmatlardıń grafik yamasa suwret kórinisi esaplanadı. Internet tarmaǵında grafik maǵlıwmatlardıń kóplegen túrleri ushraydı, yaǵnıy : sızılma (vektor ), foto (rastr ), háreketleniwshi (animatsiya ) hám de qısılǵan súwretler. Bunday grafik maǵlıwmatlar quramında tekstli informaciya ámeldegi bolmaydı. Sonnan kórinip turıptı, olda, sonday eken súwret kórinisindegi maǵlıwmatlar ústinde tek ǵana onıń atı yamasa túri boyınsha qıdırıw aparıw múmkin. Kóplegen internet qıdırıw sistemaları grafik yamasa suwret kórinisindegi maǵlıwmatlardı qıdırıw ushın bólek bólimge iye bolıp, bul bólim arqalı qálegen túrdegi súwretlerdi olardıń atları boyınsha qıdırıwdı ámelge asırıw múmkin. Mısalı, tómendegi suwretke sonday qıdırıw sistemalarınıń biri suwretlengen.

Muzıkalardı hám filmlerdi qıdırıw. Internet tamog'ida tekstli yamasa súwret kórinisindegi maǵlıwmatlardan tısqarı muzıka hám video maǵlıwmatlardıń da kóplegen dárekleri bar. Internet tarmaǵı arqalı hár bir paydalanıwshı muzıka esitiwi, radio tıńlawı, teledasturlar yamasa videofilmlarni tamasha etiwi múmkin. Internet arqalı radioeshittirish hám teledasturlar kórgezbesi belgili, bul túrdegi xızmetlerdi usınıs etiwshi sistemalar (serverler) tárepinen ámelge asıriladı. Internet arqalı radio tıńlaw yamasa teleko'rsatuvni tamasha qılıw ushın bul sistemaǵa baylanısıwdı ózi jetkilikli bolıp tabıladı. Biraq muzıka hám filmler Internet tarmaǵına jalǵanǵan kompyuterlerde bólek material kórinisinde saqlanadı. Olardı tıńlaw, tamasha qılıw yamasa kompyuterge kóshirip alıw ushın áwele kerekligini izlep tabıw zárúr. Muzıka hám video materialları ústinde de grafik (súwret) materiallar sıyaqlı onıń atı yamasa anıqlaması boyınsha qıdırıw aparıw múmkin. Bunda muzıka hám filmlerdi izlep tabıw ushın qıdırıw sisteması maydanına materialdıń atı yamasa onıń anıqlamasına tiyisli qandayda bir gáp kiritiledi hám qıdırıw sisteması iske túsiriledi. Sonnan keyin qıdırıw sisteması tárepinen kiritilgen gápke uyqas keliwshi muzıka hám video materiallar jaylasqan veb-saytlardıń kestesi qáliplestiredi. Dizim degi veb-saytlar paydalanıwshı tárepinen birin - ketin kórip shıǵıladı hám kerekli materiallar kompyuterge saqlap alınadı.

WWW. UZ Milliy informacion-qidiruv sisteması.

WWW. UZ - bul barlıq paydalanıwshılar ushın jurtımızdań Internet tarmaǵındaǵı milliy segmenti informaciyalarınan qolay tárzde paydalanıw múmkinshiligin beretuǵın sistema bolıp tabıladı. Milliy informacion-qidiruv sistemasın rawajlandırıw jumısları informaciya hám kompyuter texnologiyaların rawajlandırıw hám engiziw UZINFOCOM Orayı tárepinen alıp barıladı. Milliy informacion-qidiruv sistemasınıń tiykarǵı qásiyetlerinen biri onıń kóp tilli informaciya qıdırıwı (orıssha, ózbekshe) hám basqa milliy informaciya sistemaları hám maǵlıwmat bazaları menen óz-ara isley alıwında bolıp tabıladı.

WWW. UZ Internet tarmaǵı paydalanıwshılarına milliy sigmentda jaylasqan veb-saytlar boyınsha qıdırıw xızmetin usınıs etedi hám qıdırıwdı veb-sayt adresi hám ishki maǵlıwmatları boyınsha aparıwı múmkin. Bul bolsa paydalanıwshına kerekli bolǵan informaciyanı nátiyjeli qıdırıw hám tabıw múmkinshiligin beredi. Bunnan tısqarı Sol WWW. UZ qıdırıw sisteması Internet resursları (veb-saytları ) katalogın hám veb-saytlar reytingi júrgizedi, saytlar boyınsha jıynanǵan statistikalıq maǵlıwmatlardı toplaydı hám de informaciya texnologiyaari salasındaǵı jańalıqlar hám maqalalardı kórsetip baradı.

WWW. UZ “Katalog” bólimi - Internet tarmaǵında ashıq halda jaylasqan, Ózbekstan Respublikasına baylanıslı bolǵan, dizimge alınǵan, túsindirmeleri keltirilgen hám katalog temaları boyınsha saralanǵan veb-saytlar kompleksi.

WWW. UZ katalogı paydalanıwshıları ózlerine kerek bolǵan sayttı temalar boyınsha (Ekonomika, OAV, Mádeniyat hám basqalar ) qıdırıw arqalı tezirek tabıwları múmkin. Katalog hár kúni qıdırıw sistemasınıń aktiv paydalanıwshıları tárepinen jańa saytlar menen boyitib barıladı.

Usınıń menen birge WWW. UZning hár bir paydalanıwshısı “Tap -reyting” bólimine kirip, barlıq dizimge alınǵan saytlar reytingin kóriwi, “Jıynanǵan statistika” bóliminde bolsa olardıń statistikası menen tanısıp shıǵıwı múmkin.

Qıdırıw sisteması - arnawlı Web-bet bolıp, Internet tarmaǵından kerekli informaciyanı ızlep tabıw ushın xızmet etedi.

Házirgi kunga kelip o'nlab qıdırıw sistemaları jaratılǵan. Olardan kóp qollanılatuǵınları retinde Rambler, Aport, Yahoo, Google larni keltiriw múmkin.Belgili Internet qıdırıw sistemaları. Internet tarmaǵı iri maǵlıwmatlar bazası esaplanadı. Odan kerekli maǵlıwmatlardı izlep tabıw paydalanıwshınıń aldına qoyılǵan eń tiykarǵı máselelerden biri bolıp tabıladı. Bunday jaǵdaylarda iri maǵlıwmatlar bazasınan kerekli maǵlıwmatlardı izlep tabıwda informacion-qidiruv sistemaları zárúrli áhmiyetke iye. Internet tarmaǵında bunday sistemalardıń kóplegen túrlerin ushıratıw múmkin. Bulardan Google, Rambler, Yandex, Yahoo sistemaları ózbek, orıs hám ingliz tillerinde qıdırıwdı júrgizetuǵın eń belgilileri esaplanadı. Bular :Bul belgili qıdırıw sistemalarınıń hár biri ápiwayı hám tolıq kengaytrilgan qıdırıw hám de tekstli, súwret, muzıka, video hám basqa túrli forma daǵı informaciyalardı qıdırıw múmkinshiligin usınıs etedi. Bul túrdegi informacion-qidiruv sistemalarınan paydalanıp qálegen paydalanıwshı ózine kerekli bolǵan qálegen túrdegi maǵlıwmattı izlep tabıwı hám odan paydalanıwı múmkin. Eger sizge qandayda bir maǵlıwmat kerek bolıp, lekin siz onıń qayda hám qanday kóriniste jaylasqanlıǵın bilmeseńiz, ol halda sol sıyaqlı informaciya - qıdırıw sistemalarınan paydalanıń.Qánigelesken informaciya qıdırıw sistemaları. Informaciya qıdırıw sistemaları - bul veb-sayt esaplanıp Internet tarmaǵında informaciyalardı qıdırıw múmkinshiligin usınıs etedi. Bunda joqarıda sanap ótilgeni sıyaqlı Google i Yahoo dúnyadaǵı eń belgili qıdırıw sistemalarınan esaplanadı. Biziń mámleketimizde WWW. UZ informacion-qidiruv sisteması qıdırıw sorawları boyınsha aldıńǵılardan biri bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı Internet tarmaǵında belgili tarawda isleytuǵın qánigelesken qıdırıw sistemaları da bar. Bulardan eń kópshilikke arnalǵanları : “KtoTam” - insanlar tuwrısındaǵı informaciyalardı qıdırıwǵa mólsherlengen jańa túrdegi informacion-qidiruv sisteması. Bunda insanlardı atı, sharıfi, famılıyası, kásipi, lawazımı hám ataǵı hám de shólkem hám basqa insanlar arqalı tabıw múmkin.

“Tagoo” - muzıkalardı qıdırıwǵa mólsherlengen qıdırıw sisteması. Basqa qıdırıw sistemalarına salıstırǵanda bul sistema óziniń keńeytirilgen muzıka bazasınan hám basqa saytlardıń mp3 resruslaridan izlep olardıń dizimin qáliplestiredi. Sorawda muzıka atınıń, onıń atqarıwshısın hám de albom atların da kirgiziw múmkin.“Truveo” - Internettiń túrli resursları daǵı videomateriallarni qıdırıwǵa qánigelesken informaciya - qıdırıw sisteması. Bul sistema arqalı az waqıt-layn video hám de teledasturlar kórsetiwlerin de izlep tabıw múmkin.“Kinopoisk” - filmler tuwrısındaǵı informaciyalardı qıdırıw sisteması. Qıdırıw waqtında filmdiń atı, shıqqan jılı, janri, islep shıqqan mámleket atı, kompaniya atı, akterlar ısımları hám de rejisserlar hám stsenariy avtorları at sharıflaridan da paydalanıw múmkin. “Ebdb” - elektron kitapxanalardan kitaplardı qıdırıwǵa qánigelesken informacion-qidiruv sisteması. Bul sayttıń maǵlıwmatlar bazasında elektron kóriniste tarqatiletuǵın ádebiyatlardıń kóplegen belgilileri tóplanǵan. Qıdırıw nátiyjeleri kitap atları boyınsha gruppalarǵa bólinedi. “Ulov-Umov” - rezyume hám vakant jaylardı qıdırıw sisteması. Bunda qıdırıw processinde karera hám jumısqa arnalǵan hám de social tarmaq hám basqa saytlar vakansiyalari tekseriledi hám dizimi qáliplestiredi. Qıdırıw sistemalarınan tuwrı maqsette paydalanıw. Awa, ókiniw menen aytamız, búgingi kúnde kompyuterge hám internetge jaslar tárepinen birinshi náwbette ko'ngilochar qural dep qaralıp atır. Ásirese, balalar kompyuterge kózi túsken zamati tezde oyınlardı sorasadı, ko'pchillik jaslar bolsa Internetge jalǵanǵanı zaxoti bolsa súwretler tamasha qılıwdı sorasadı.

Internet resursları túrme-túr bolıp tabıladı. Olardıń ishinde de paydalı da zıyanlı bolǵanları maǵlıwmatlar ushraydı. Internet tarmaǵındaǵı informacion-qidiruv sistemaları bolsa Internet resursları ishinen so'ralgan qálegen maǵlıwmatlardı izlep tawıp beriw múmkinshiligine iye. Sebebi bunday qıdırıw sistemaları gilt sózler boyınsha qıdırıwdı ámelge asıradı. Paydalanıwshı tárepinen qanday maǵlıwmat kiritilse, tap sol maǵlıwmatqa uyqas maǵlıwmatlardı izlep tabadı. Sol zattı eskertip ótiw kerek, hár qanday informaciya da paydalı hám tuwrı, ras esaplanavermaydi. Informacion-qidiruv sistemalarınan tek ǵana tuwrı hám paydalı maqsette paydalanıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Túrli orınsız maǵlıwmatlardan paydalanıwdan hám tarqatıwdan saqlanıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Hár bir qıdırıw sisteması Internet tarmaǵında óz adresine iye. Mısalı, joqarıda sanap ótilgen qıdırıw sistemaları uyqas túrde www. rambler. ru, www. aport. ru, www. yahoo. com hám www.google. uz adreslerge iye. Qıdırıw sisteması Web-brauzer arqalı iske túsiriledi, yaǵnıy brauzerdiń adresler qatarına qıdırıw sistemasınıń adresi kiritiledi. Qıdırıw sistemaları (Web-beti) túrli kóriniske iye bolǵanı menen olardıń islewi derlik birdey. Olardan paydalanıwdı Rambler qıdırıw sisteması mısalında kórip shıǵamız. Qıdırıw sistemasında islew Ramblerni jumısqa túsiriw ushın aldın Internet Explorerni jumısqa túsiremiz, Brauzerdiń adresler qatarına Rambler qıdırıw sistemasınıń adresi - www. rambler. ru ni kiritip Enter tuymesin basamız. Brauzer maǵlıwmatlar maydanına Rambler qıdırıw sistemasınıń Web-beti shıǵadı :Eń dáslep, internetten qanday informaciyanı izlewdi anıq biliw kerek. Ol qandayda bir tema boyınsha maqala, oyın programması, kompyuter apparatları drayveri hám taǵı basqa bolıwı múmkin. Eger qandayda bir maqala kerek bolsa, Rambler qıdırıw qatarına sol maqala atı yamasa maqalada dús keliwi múmkin bolǵan sóz yamasa gáp, yaǵnıy gilt sóz kiritilip, qıdırıw tuymesi basıladı. Eger qandayda bir programmanı tabıw kerek bolsa, qıdırıw qatarına sol programma atı yamasa onıń wazıypası kiritiledi. Mısalı, WindowsXP operatsion sisteması ushın Laserjet 1300 printeriniń drayveri kerek bolsa, qıdırıw qatarına " Windows XP ushın Laserjet 1300 drayveri" (drayver Laserjet 1300 dlya Windows XP) dep jazıladı. Rambler qıdırıw qatarına kiritilgen informaciyanı Internet tarmaǵındaǵı millionlap hújjetler ishinen izlaydi) Nátiyjede Web-brauzer maǵlıwmatlar maydanına bir neshe (o'nlab yamasa júzlegen) hújjetlerdiń gipershaqırıwlı adresleri hám olardıń qısqasha xarakteristikalarınan ibarat Web-bet shıǵadı. Tabılǵan hújjetler ishinen kereklisin berilgen qısqa xarakteristikaǵa kóre anıqlap alınadı.Izlew waqtın kemeytiw ushın kerekli informaciyanı tema boyınsha izlew múmkin. Onıń ushın Ramblerning bólimler diziminde kerekli bólim saylanadı. Bul jumıs saylanǵan bólim atı ústine tıshqansha kórsetkishin alıp kelip, shep tuymesin basıw arqalı ámelge asıriladı. Sonı da aytıw kerek, dizimde ulıwma bólimler berilgen Mısalı, " Sport", " Jańalıqlar", " Oyınlar", " Kinozal" hám taǵı basqa. Bólim saylańach, qıdırıw qatarında berilgen informaciya Intemetning tek saylanǵan bólimge tiyisli hújjetleri ishinen ızlenedi. “Rambler” endi “Yandeks”ning qıdırıw texnologiyasınan paydalanadı. " Rambler” endi " Yandeks”ning qıdırıw texnologiyasınan paydalanadı. " Rambler”, 1996 - jılda Rossiyanıń birinshi qıdırıw sisteması retinde óz iskerligin baslaǵan kompaniya, óziniń qıdırıw texnologiyasınan waz kechmoqda. Ol házirde " Yandeks” kompaniyası menen qıdırıw texnologiyası hám kontekstli reklama salasında sheriklik qılıw tuwrısında shártnama imzoladi.

2010 -jıldıń kuzidan berli gúzetshiler " Rambler”ning " Yandeks” yamasa " Google” paydasına óziniń qıdırıw mashinasınan waz keshiwin shama etip kiyatırǵan edi. Sonda " Rambler” hár eki kompaniyalar menen de ózara kelisiwler alıp barǵan, analizshiler " Rambler”ning " Google” tárep jaqınlasıwın kútiwip atırǵan edi. Biraq, bunday bolıp chiqmadi. Gáp sonda, " Rambler” 2008- jıldıń kuzidan berli óziniń saytına " Google” qıdırıwın ornatıwǵa háreket etip kiyatırǵan edi. Sonda ol óziniń strategiyasın informaciya, jańalıqlar qıdırıwı tárep ózgertirgen edi. Ol elektron pochta hám qıdırıwdan kóre kóbirek jańalıqlar agregatori hám de social servislerdi rawajlandırıwǵa tiykarǵı itibardı qaratıwdı baslaǵan. " Rambler”, usınıń menen birge, " Yandeks. Direkt” reklama tarmaǵına da qosıldı. " Yandeks”ning bul reklama tarmaǵına " Odnoklassniki” social tarmaǵı, Mail. ru portalı hám de Microsoft korporatsiyasining Bing qıdırıw mashinası da kiredi. Búgingi kúnde kóplegen belgili portallar, atap aytqanda LiveJournal. ru, Nigma. ru hám QIP. ru " Yandeks”ning qıdırıw texnologiyasınan paydalanadı. Rambler Media - integrallasqan media kompaniyası, dúnya boylap orıs tilinde sóylesiwshi paydalanıwshılarǵa Internet hám de mobil xızmetlerdi kórsetedi. Rambler Media kompaniyaları toparına internet-portal, Rambler. ru qıdırıw sisteması, Lenta. ru jańalıqlar saytı, " Rambler Telekom” internet-provayderi, " Index20” reklama agentligi, bir qatar mobil texnologiyalar hám kontent menen shuǵıllanatuǵın " Rambler Interactive” kompaniyası hám de " Begun” kontekstli reklama servisi kiredi. Búgingi kúnde Runetning 14% auditoriyası, yaǵnıy 4, 2 million kisi " Rambler”ning qıdırıw mashinasınan paydalanıp atır. Birlesken kompaniyaǵa tiyisli internet-joybarlardan 17 million kisi paydalanıp atır.

Yandeks - Rossiyanıń eń iri IT-kompaniyalardan biri, 1997-jılda tashkil etilgen. Ol qayta islep atirǵan qıdırıw sorawnamaları sanı boyınsha jáhán daǵı qıdırıw saytları ishinde 7-orında turadı. Búgingi kúnde " Yandeks” Rossiyanıń internet- qıdırıw bazarında 65% úleske iye. Dúnyaǵa belgili Google bolsa Runetning qıdırıw salasında 22% úleske iyelik qılıp atır. " Yandeks” 2010 -jıl 19 -may kúni anglichan tilindegi qıdırıwlardı ámelge asırıw ushın yandex. com saytın jumısqa túsirdi jáne bul menen ol xalıq aralıq dárejege shıqtı. Kompaniya 2010 -jıl juwmaqlarına kóre 439, 7 mln. $ dáramat alıp, onıń sap paydası 134, 3 mln. $ ni quradı.

WAIS

WAIS (Wide Area Information System) - keń profilli informaciya sisteması. Kirisiw ushın ashıq berilgenler bazası sisteması. Ol tarmaq resurslarini indekslengen maǵlıwmatların saqlawshı global berilgenler bazaların kompleksi bolıp tabıladı. Wais bólistirilgen berilgenler bazasında qanday da qatar yamasa gilt sózler járdeminde maǵlıwmatlardı tabıw múmkinshiligin beredi. Bunnan kórinip turıptı, olda, Wais fayl atları hám formatı menen emes, bálki olarda jaylasqan tekstlerden shólkemlesken berilgenler bazası menen jumıs kóredi.

Wais de basqa xost kompyuterlerde ámeldegi berilgenler bazası menen tikkeley baylanıs baylanıstırıp, kerekli hújjetti odan avtomatikalıq túrde aladı. Sonday eken, Wais sebepli intermurojaatlar túrli bazalar sisteması menen de baylanısqan. Bunnan tısqarıı Wais de ámeldegi berilgenler bazasına jańa berilgenler bazasın qosıw mexanizmi jaqsı islep shıǵılǵan, Waisda isletiletuǵın tekstlerden shólkemlesken fayllar daǵı tekstler ólshewine hesh qanday shegara joq. Bunday múmkinshilik házirde kommerciya maqsetlerinde maǵlıwmat alıwda keń qollanılıp atır.

FINGER

Finger bul Internettiń buyriǵı bolıp, ol paydalanıwshılar haqqında maǵlıwmatlar alıw ushın xızmet etedi. Onıń derlik barlıq operatsion sistemalar (Dos, Windows ) ushın versiyaları bar. Finger buyrıǵın orınlaw (Unixda) tómendegishe boladı. Finger paydalanıwshı dizim atı (login). Mısal ushın : Finger zaripov@law. silk. org buyrıǵı menen Internet menen baylanıstırnilsa, Finger arqalı zaripov haqqında maǵlıwmat alıw múmkin. Finger den paydalanıw ushın paydalanıwshınıń atı (login) hám paydalanıwshı dizimnen ótken kompyuterdiń tolıq atınıń biliw kerek. Bul maǵlıwmatlar belgili bolsa, Finger paydalanıwshı tuwrısında tómendegi maǵlıwmattı beredi: onıń atı sharıfi, úy katalogı, Internet menen aqırǵı ret qashan baylanıs etkeni, o'qilmagan elektron pochtanıń bar ekenligi. Ásirese aqırǵı maǵlıwmat kóbinese paydalı bolıwı múmkin. Sebebi atap aytqanda siz jibergen xatingizni o'qilgan yamasa o'qilmagani (almaǵanı ) haqqında maǵlıwmatqa iye bolasız.Finger járdeminde plan (jeke joba ) egerde ol úy katalogında jaylastırılǵan bolsa, faylın da ashıp kóriw múmkinshiligi bar. Óz jeke plan faylıńızde bolsa hoxlagan rejani jazıwıńız múmkin. Fingerdan paydalanıw mudamı muvafaqqiyatli keshevermaydi. Tómendegi úsh jaǵdayda ol kerekli nátiyjeni bermasligi múmkin. Finger paydalanıwshın tapa almaydı. Bunda Finger attain payda boladı. Bul bolsa paydalanıwshı adresi nadurıs kiritilgenin ańlatadı. Finger kompyuterdi tapolmaydi, Finger unknown host: zaripov@law. silk. org. Bul qáte kompyuter atınıń nadurıs kórsetilgende payda boladı. Kompyuter Finger buyrıǵın tapa almaydı.

Finger zaripov@law. silk. org.

Finger: Command not found (buyrıq tabilǵan zatdı

Bul uzaqlasqan kompyuter - serverde klient kompyuter Finger buyrıǵın tapa almadı hám sol sebepli bul buyrıqtı atqara almadı. Óytkeni Finger Internettiń barlıq kompyuterlerinde bolmawinen dárek beredi.

Finger járdeminde, atap aytqanda túrli tarawlarǵa tiyisli jańalıqlardı da alıp turıw múmkin. Mısal ushın : Finger nasanews@space. mit. edu buyrıq járdeminde NASA jańalıqların alıw múmkin. Jer qıymıldaw haqqındaǵı maǵlıwmatlar bolsa Finger spyder@dns. iris. washington. edu buyrıǵı arqalı alınadı.

ARCHIE

Ámeldegi fayllar haqqındaǵı maǵlıwmatlar túrli serverlerde boladı. Archie gilt sózler arqalı serverlerge talapnama jiberiw ushın xızmet etedi. Ámeldegi sistema arqalı archiega kirisiw múmkinligin tekseriw archie enter buyrıǵı menen ámelge asıriladı.

VERONICA programması

Veronica (Very Easy Rodent - Oriented Net - wide Index tap Compyuter Archives - qızıǵıwshılar ushın kompyuter arxivları boyınsha maǵlıwmat beretuǵın ) maǵlıwmat hám fayllar jaylasqan serverdi tabıw ushın xızmet etiwshi programma bolıp tabıladı. Gopher serverlerge kirisiw ańsat bolıwına qaramastan geyde qıdırılıp atırǵan maǵlıwmat yamasa fayl qaysı serverdaligini tabıw qıyın bolıwı múmkin. Bul halda Veronicadan paydalanadı hám ol qaysı serverde qızıqtirayotgan fayl yamasa maǵlıwmat bar ekenin anıqlap beredi. Ol Gopher serverlerde menyu punktin anıqlap beredi. Odan isletiw ushın Veronica serverge kirisiwdi ámelge asırıwshı Gopher serverden paydalanadı. Veronica maǵlıwmatlar bazası dúnyada ámeldegi Gopher serverlerdi skanerlew esabına toplawǵan boladı. Onıń maǵlıwmatı maǵlıwmatlar bazasına gopher. tc. umn. edu serveri arqalı kiritiledi. Bunda Other gopher and Information Servers (Basqa Gopher hám informaciya serverler) menyusı saylanadı jáne onıń Search Gopher space using Veronica bandi saylanadı. Bunda maǵlıwmatlardıń archive den kóre ańsatlaw tańlanıwına sebep Gopher serverlerdiń fayllar atları menen emes, menyu bántlerin tekstler járdeminde súwretlewinde bolıp tabıladı. Bunday informaciya kóbirek túsinikli bolıp tabıladı. Bul tekstler járdeminde fayl yamasa kataloglardıń atları aytılıwınan kóre olardıń mazmunı sózler menen aytılıwın túsiniw ańsatlaw. Mısal ushın qandayda bir tema menen fayl atınıń, fayldı tabıwdan kóre kóbirek maǵlıwmat beredi. Sol sebepli Veronica archive tapolmagan fayllardı da tawıp beredi. Veronica Gopher fayllardı izertlew etip bolǵandan keyin tapsırma tiykarında orınlanǵan barlıq islerdiń menyu dizimin beredi. Onıń járdeminde kerekligini Gopherdagidan tańlaw múmkin.

ALTA-VISTA

Alta-Vista atlı programma WWWda maǵlıwmatlardı qıdırıwdıń zamanagóy serverlerinen bolıp tabıladı. Onıń járdeminde hátte orıs tilinde túrli kodirovkada tayarlanǵan maǵlıwmatlardı da qıdırıw múmkinshiligi bar. Ol KOI-8 hám Windows 1251 kodlarında berilgen betlerdi o'qiy aladı. Keyingi waqıtta ol arqalı kúnine millionlap paydalanıwshılar túrli maǵlıwmat bazalarına, telekonferenciyalarǵa shaqırıq etip turıptı.

Paydanilgan adebiyatlar.

1. Baltayev B., Bekkemov M., Azamatov A., Rahmonqulova S. «Informatika»T., «Ózbekstan milliy ensiklopediyasi»,2013.

2. Baltayev B., Azamatov A. hám b. Sanaq sistemaları. Komp yuter dúzilisiniń teoriyalıq tiykarları ceriyasidan kitap­1, T., 2016.

3. Baltayev B., Bekkemov M., Azamatov A.. «Informatika». T., «Asr­Baspasóz», 2005.

4.www.ziyonet.uz