Tema: Ozbekistan erkin ekonomikalıq zonalari geografiyasi Reje

2. Erkin ekonomikalıq zonalardıń geografiyasi
Erkin ekonomikalıq zonalar regiondı jedel sociallıq-ekonomikalıq rawajlandırıw ushın mámleket hám shet el, xalıq kapitalın, perspektivalı texnologiya hám basqarıw tájiriybesin qosıw maqsetinde dúziletuǵın, anıq belgilengen basqarıw shegaraları hám bólek huqıqıy tártibi bolǵan arnawlı ajıratılǵan zona bolıp tabıladı.Ádetde, hár bir mámlekette milliy ekonomikanı shólkemlestiriw hám rawajlandırıwda erkin ekonomikalıq zonalar zárúrli sociallıq-ekonomikalıq áhmiyet kásip etedi. Atap ótiw kerek, XX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap erkin (arnawlı ) ekonomikalıq zonalar xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetlerdiń ajıralmaytuǵın bólegine aylandı. Jáhán xojalıq baylanısları ushın erkin ekonomikalıq zonalar xalıq aralıq tovar ayirbaslaw aktivlestiriw esabına ekonomikalıq ósiwdi tezlestiriw, qarjılardı qaratiw, ekonomikalıq processlerdi tereńlestiriw faktorı retinde zárúrli rol oynaıp atır.
Ónimler bajıxana aymaǵınan sırtda dep kóriletuǵın erkin zonanı ayriqsha sırtqı sawda anklavi retinde tariyplegen 1973 jilgi Kioto konventsiyasi imzalanganinan berli erkin ekonomikalıq zonalar kóplegen mámleketlerge tarqaldı. Mısalı, ótken ásirdiń 90-jıllarında túrli kórinistegi mińlaǵan erkin ekonomikalıq zonalar iskerlik kórsete basladı. Qánigelerdiń pikrine qaraǵanda, 2000 jılǵa kelip áne sol EEZlar arqalı jáhán sawda aylanbasınıń 30 procenti sheńber barisnda óz iskerliginiń turaqlılıǵın ushın jeńillikli sharayatlardı izlep júrgen xalıq aralıq korporatsiyalar EEZni joqarı dáramat tabıwı múmkin bolǵan qolay aymaqlar retinde kórinedi.Ámeliyatda erkin ekonomikalıq zonalardı quraǵan bir qansha túrleri bar. Olardı quraǵan hár bir mamlekette alıp barılıp atırǵan ekonomikalıq, finanslıq hám social siyasat menen tikkeley baylanıslı boladı. Sebebi, bir mámlekettiń geografiyalıq jaylasıwı basqa mámlekettiń geografiyalıq jaylasıwınan tupten parıq etedi.

3. Ekonomikalıq zonalardıń tu’rleri
Erkin ekonomikalıq zonalardıń eń ápiwayı kórinislerinen biri erkin bajıxana zonaları esaplanadı (EBZ). Bul zonalar erkin sawda zonaları sıyaqlı birinshi áwlad zonalarına kiredi. Olar 17-18 ásirlerden berli bar. Bul zonalarda tranzit yamasa kassignatsion bazalar, eksportke mólsherlengen tovarlardı satiw hám kem muǵdarda qayta islew boladı. Bunday zonalardi kóbinese bond bazaları yamasa erkin bajıxana zonaları dep ataladı. Erkin bajıxana zonaları tovar alıp kirisiw hám alıp shıǵıwda bajidan azat etiledi. Olar kóplegen mámleketlerde bar.
Erkin sawda zonaları (ESZ) da dúnyada keń tarqalǵan. Onıń maqseti sawdanı xoshametlew, sawda operatsiyaların tezlestiriw, sawda ǵárejetlerin kemeytiwden ibarat. ESZlari ulıwma hám arnawlı (subzona) zonalarǵa ajratıladı. Olarda kiritilgen tovarlardı bazalarǵa jaylastırıw hám qayta islew amelge asıriladı subzonalar iskerligi ulıwma zonadan tısqarına shıǵıwshı bólek iri kompaniyalar quralǵan. Subzonalarda eksport ushın yamasa import almastırıwshı tovarlar islep shiǵarıladı. Erkin sawda zonaları qatarına jeńillikli jaǵdayǵa iye bolǵan dasturiy erkin portlardı kirgiziw múmkin.Sanaat islep shıǵarıw zonaları ekinshi áwlad zonaları esaplanadı. Olar erkin ekonomikalıq sawda zonalarına tek tovar emes, kapital da alıp kiriliwi hám olarda tek sawda menen emes, islep shıǵarıw iskerligi menen de shuǵıllanıwı áqibetinde erkin sawda zonalarınıń evolyutsiyası nátiyjesinde payda boldı.
Sanaat islep shıǵarıw zonaları arnawlı boj rejimine iye bolǵan zonalarda quraldi. Bul zonalar sezilerli salıq hám finanslıq jeńilliklerge iye boladılar. Eksport islep shıǵarıw zonaları ásirese rawajlanıp atırǵan mámleketlerde keń tarqalǵan. Bunday zonalardan “jańa industrial mámleketlerde” eń úlken nátiyje alınǵan. Eksport islep shıǵarıw zonaların shólkemlestiriw logikası rawajlanıp atırǵan mámleketler ekonomikası menen belgilengen edi.