Tema: Palız eginleri zıyankesleri hám oǵan qarsı gúres sharalari Joba

Palız eginleri hám palız kesellikleri hám zıyankeslerine qarsı gúresde usınıs etilgen pestitsidlar hám biopreparatlar

№	Preparat		Sarflash me’yori	Zararkunanda yoki kasallik	Qo’llash usuli	Kutish vaqti	Takro- riyligi
1	Applaud, 25% li n.k.		0,5	Oqqanot (issiqxona)	Purkash	3	1
2	Benzofosfat, 30% li n.k, k.e.		1,7-2,3	Ko’sak qurti, kolorado qo’ng’izi	Purkash	30	2
3	Admiral, 10% li k.e.		0,5	oqqanot	Purkash	30	1
4	Vertimek, 1,8 % li k.e.		0,1-0,2	Zang kana	Purkash	30	1
5	Grizli, 36% li k.e.		0,25	Zang kana	Purkash	30	1
6	Danitol, 10% li fl.		2,0	Oqqanot	Purkash	30	1
7	Detsis, 2,5 % li k.e.		0,25-0,5	Ildiz kemiruvchilar, shiralar, oqqanot	Purkash	30	1
8	Detsis, 2,5 % li flo.		0,75-1,25	SHiralar (issiqxona)	Purkash	5	2
9	Kvark, 10 % li n.k.		5,1-6,9	Ko’sak qurti, kolorado qo’ng’izi	Purkash	30	21
10	Malfos, 50% li k.e.		2,4-3,6	Oqqanot, shiralar, tripslar, kanalar (issiqxona)	Purkash	5	3
11	OOQ (Ohak oltingugurt qaynatmasi)		Bome bo’yicha 0,5-1^0li	Kanalar	Purkash		3
12	TSipermetrin, 25 % li k.e.		1,2-1,6	Oqqanot (issiqxona)	Purkash	3	2
13	Bayleton, 25 % li n.k.	1,0-4,0		Un shudring	Purkash	10	2
14	Bordo suyuqligi, 1% li	6,0-8,0 mis kuporosi bo’yicha		Fitoftoroz, alternarioz	Purkash	8	4
15	Mis xloroksidi, 90 % li n.k.	2,4-3,2		Fitoftoroz, alternarioz	Purkash	20	4
16	Benlat, 50 % li n.k.	2,0-3,0		Qo’ng’ir dog’lanish	Purkash	10	2

Íssıxona aqqanotiga qarsı olar jetik zatların ustap qalıw maqsetinde arnawlı tayarlanǵan sarı reńli eginlerden paydalanıw usınıs etilgen. Onıń ushın arnawlı entomologik jelimge sarı reń qosıp, 30 x40 sm li aq qaǵazǵa surtib, kanopga osib qóyıladı, 0, 08 ge kólemli 1 ıssıxona bólimine 70-100 dane sonday ekran osiladi. Pútkil rawajlanıw dáwirinde bul ekranlar 3 tákirarlıqta qóyıladı.
Targa, Super, Gezagard, Penitran, Trifluramin hám taǵı basqalar. YUqorida belgilengen gerbinetsidlarni qóllaw múmkin.

2. Zıyankeslerge qarsı uyqaslasqan gúres sistemasi

1. Agrotexnikalıq, biologiyalıq, fizikalıq, mexanik, ximiyalıq, karantin hám basqa gúres ilajların mánisi.

2. Zıyankeslerge qarsı gúres ayrıqshalıqlar.

Asrimizning 2001-2008 jılları dawamında ilimpazlarımız tárepinen materiallıq ósimliklerdi zıyanlı organizmlerden qorǵaw ilajları sisteması islep shıǵıldı hám islep chikarishga engizildi. Bul sistema hár bir ósimlik ushın bólek bolıp, túrli regionlar tábiy sharayatın esapqa alǵan halda dúzilgen. Ósimliklerdi qorǵaw sistemasınıń eń jetiliskeni olardı uygunlashgan qorǵaw bolıp tabıladı. Ósimliklerdi uygunlashtirish (integrirlashgan) yuli menen qorǵaw kilinganda zıyanlı organizmlerdi joytıw entomofaglarni maksimal túrde saqlaǵan halda alıp barıladı «integratsiya» sózi latınsha bolıp, «integrare»- «tiklash», «to'ldirish» degen mánisti ańlatadı.

1. Agrotexnikalıq gúres sharası.

Ósimliklerdi zıyankes kesellik hám otaqlardan qorǵawda agrotexnikalıq usıl hám shólkemlestirilgen xojalıq ilajlarınıń áhmiyeti asa úlken esaplanadı. Awıl xojalıq eginleriniń rawajlanıwına jaqsı tásir kórsetip zıyankes kesellik hám otaqlardı rawajlanıwına tosıq bóliwshi barlıq agrotexnikalıq ilajlar bul usıldı quramın quraydı. Bunday ilajlarǵa tómendegiler mısal boladı :
1. Qashılardı keńeytiw hám jańa suwǵarıw sistemaların engiziw.
2. Eginlerdi almaslap egiw sxemasın dúziwde entomalog yamasa fitopotolog jol-jobalarǵa ámel qılıw.
3. Eginler degi bosagan jerlerdi tereń awdarıp aydaw..
3. Múmkinshiligi kótergen atızlarǵa qısqı qısqı suwǵarıw suwni beriw.
4. Kuzda eginnen bosagan barlıq maydanlardı báhárgacha ósimlik qaldıqlarınan tazalaw.
5. Erte báhárde egiw múddetin tuwrı anıqlaw imkokiyati baritsa ertaroq egiw.
6. Zarakunanda hám keselliklerge shıdamlı túrlerdi tańlap egiw.
7. Eginler qatar arasına qayta islew suwǵarıw hám azıqlantirishni usınıs etilgen normalari hám múddetlerine ámel etip ótkeriw.
8. G'o'zani chekanka etiwde ósiw noqatların daladan alıp shıǵarıp taslaw. (G'o'za tunlami máyekin joytıw maqsetinde).
2. Ximiyalıq gúres usılı jáne onı qóllaw máseleleri.
1. Ximiyalıq gúres usılı zıyanlı organizmlerge qarsı ximiyalıq gúres quralları -pestitsidlarni qóllawǵa tiykarlanǵan bolıp, bul usıldı tiykarǵı ústinligi zıyanlı organizmlerge qarsı qısqa múddetlerde óz nátiyjesin kórsetiwi bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, ximiyalıq gúres quralların tasıw hám qóllaw jumısların tolıq mexanizatsiya járdeminde orınlaw múmkin. Biraq, pestitsidlarni qóllaw albatga ekologiyalıq mashqalalardi inabatqa alǵan halda alıp barılıwı kerek. SHu munasábet menen keyingi jıllarda pestitsidlarni asortimentiga hám olardı qóllaw usıllarına talay ózgertiwler kirgizildi. Ximiyalıq gúres qurallarından endigidengi paydalanıw da ekologiyalıq mashqalalardi itibarǵa alǵan túrde alıp barılıwı kerek.
2. Zıyankeslerge qarsı jetkilikli tásir etiw hám paydalı xasharotlarga zálel jetkizbewlik barlıq tazadan jaratılǵan pestitsidlar aldına qoyılǵan tiykarǵı talaplardan biri bolıp tabıladı. Pestitsidlarni zıyanlı tásirin kemeytiw ushın tómendegi jónelislerde izertlewler alıp barılmaqta.
1. Insanlarǵa kem uwlı zatlı, ekologiyalıq zıyansiz dáriler islep shıǵarıw.
2. Tańlap tásir etiwshi pestitsidlar islep shıǵarıw.
3. Xasharotlarni rawajlanıwın basqarıwshı jańa elementlar (stimulyatorlar) islep shıǵarıw.
4. Qollanıwı qolay, átirap ortalıqta uzaq saqlanmaydigan nátiyjeli pestitsidlar islep shıǵarıw.
5. Pestitsidlarni qóllawdı taktikasini jetilistiriw hám bunda zıyanlı aa paydalı xasharotlarni biologiyalıq qásiyetleri, etnlarni rawajlanıwı fenologiyalarini inabatqa alıw.
6. Pestitsidlarni kumulyativlik (organizmlerde jıynalısı ) ózgeshelikin kemeytiw.
3. Pestitsidlarga bolǵan tiykarǵı talaplar :
1. Tańlap tásir etiw;
2. Kumulyativlikni joq ekenligi;
3. Arzanlıǵı ;
4. Saqlaw, tasıw hám qóllawǵa qolaylıǵı ;
5. Átirap ortalıqqa kem uwlı zatliligi hám t.b.

3. Biologiyalıq gúres usılı jáne onı rawajlanıw perspektivası

Biologiyalıq usıl degende awıl xojalıq eginlerdiń zıyanlı organizmlerine qarsı gúresde olardıń tábiy jep joq qılıwshılarınan, kesellik qozǵawtıwshı mikroorganizmlar hám olardı turmıslıq ónimlerinen paydalanıwǵa aytıladı.
Bo'g'im ayaqlarınıń tábiy jep joq qılıwshıları azıqlanıw xarakteri tárepinen entomofaglarga yaǵnıy xashoratlar menen azıqlanatuǵın túrlerge yamasa akarifaglar yaǵnıy kanalar menen azıqlanatuǵın túrlerine tiyisli bolıp tabıladı. Biologiyalıq gúres sharalar bir neshe usılda alıp barıladı. Tábiyaatda bolǵan tábiy entomofaglardan paydalanıw hám olardıń natiyjeliligin asırıw ;
-tajavuzkor joqarı nátiyjeli entomofaglarni shetten keltirip ıqlımǵa maslastırıw ;
-parazit hám entomofaglarni laboratoriya sharayatında ko'paytirib zıyankes túsken atızlarǵa qoyıp jiberiw;
-zıyankes hashoratlarda tereń kesellik procesin shaqırıwshı mikroorganizmlardan paydalanıw.
Házirgi waqıtta bul usıl menen Ózbekstanda bir qansha zıyankeslerge qarsı gúres sharası alıp barıladı. Mısalı, tut terekine úlken zálel jetkizetuǵın komstok qurtiga qarsı 1947 jıl alıp kelingen Psevdofikus Malinus paraziti, alma terekine zálel jetkeziwshi qan bitiga qarsı subtropik rayonlardan keltirilgen Afilyunis Mali paraziti jaqsı nátiyje beryapti.
Keyingi usıl bul entomofaglarni laboratoriya sharayatında jasalma túrde ko'paytirib awıl xojalıǵı eginleri zıyankeslerine qarsı gúres bolıp tabıladı. Házirgi waqıtta respublikamızda 700 den artıq biolaboratoriyalar shólkemlestirilip, olarda g'o'za hám basqa awıl xojalıq eginlerine zálel jetkeziwshi gúzgı tunlam hám ǵórek qurtiga qarsı parazit xashoratlardan trixogramma hám brakon so'ruvchi hám kemiriwshi zıyankeslerge qarsı qollanılatuǵın jırtqısh hashorat altınko'z ko'paytirilyapti.
4. Fizikalıq-mexanik hám genetikalıq gúres usılları
Zıyankeslerge qarsı gúresde fizikaviy, mexanikalıq gúres usılları bólek orın tutadı.
1. Fizikaviy usıl degende zıyanlı organizmlerge qarsı gurli qıylı fizikalıq faktorlardı qóllaw túsiniledi. Fizikalıq faktorlarǵa elektr tokı, jaqtılıq nurı, temperatura ózgerisleri (tómen yamasa bálent) radiaktiv nurlardan paydalanıw hám basqalar kiredi.

Fizikaviy temperatura ózgerislerinen baza zıyankeslerine qarsı gúresde, urıwlarda kesellik toxumini zıyansizlantirishda (biydaynı qara kuyadan, shigitti gommozdan hám t.b. ) keń qollanıladı. Biygana o'glarga qarsı gúresde órtlı kultivatorlardan da paydalanıladı.

2. Zıyanlı shıbın-shirkeylerdi óltiriwde elektr tokınan paydalanıw tuwrısında júdá kóplab tájiriybeler alıp barılmaqta. Bul máselede málim tabıslarǵa da erisildi. Biraq elektr, tokınan paydalanıw texnologiyası jáne onıń ósimlikke tasiri boyınsha izertlewler xali aqırına jetkezilmagan.
3. Zıyanlı shıbın-shirkeylerge qarsı gúresde jaqtılıqta shıbın-shirkeyler tutqıshlardan paydalanıwda da málim tabıslarǵa kúyewi. shildi. CHunki, shıbın-shirkeylerdiń kóbisi tunda jaqtılıqqa uchadi. Shıbın-shirkeylerdi bul ózgeshelikinen zıyanlı túrlerge qarsı gúresiwde paydalanıwǵa uzaq vaqglardan berli qızıqıp kelinar edi. Biraq házirgi waqıtta elektr jarıqlıǵında shıbın-shirkey tutqıshlardan tek boljaw maqsetindegine paydalanılıp atır. Gúres quralı retinde paydalanilmasligiga sebep bul tutqıshlarda kóplegen paydalı shıbın-shirkeyler de nobud boladı.
4. Mexanik gúres sharasınan da ósimliklerdi qorǵaw sistemasında keń paydalanıladı. Buǵan kesel tereklerdi hám shohlarni kesip joytıw, zıyanlı shıbın-shirkeyler yamasa olardı máyeklerin terip yamasa ezib joytıw, mexanik tutqıshlar (alma qurtiga qarsı ) belbog'lar qóllaw hám basqalar túsiniledi.
5. Genetikalıq usıl degende shıbın-shirkeyler genine hár qıylı ximiyalıq hám fizikalıq faktorlardı tásir etgirish arqalı olardı basqarıw hám de shıdamlı túrler jaratıw boyınsha alıp barılıp atırǵan jumıslar túsiniledi.

5. Karantin ilajları

Ósimlikler karantininen tiykarǵı maqset Respublikamız aymaǵın basqa mámleketlerde karantin etilgen, ósimliklerdiń basqa qáwipli zıyankesleri, kesellikleri hám de bir zatqa otaqlar kelip qalıwınan qorǵawǵa qaratılǵan mámleket ilajları sistemasın ámelge asırıwdan hám de mámleketimizde kem tarqalǵan karantin zıyankesler, kesellik hám otaqlardıń jáne de tarqalıwın aldın alıw hám dáreklerin joytıwdan ibarat. Áne sol eki tiykarǵı maqsetke muwapıq, ósimliklerdiń ishki hám sırtqı karantini bar.
Mámleketimiz ǵárezsizlikke eriskennen keyin sırt eller menen sawda sotiq munasábetlerin ósiwi, baylanıs jolların rawajlanıwı menen zıyanlı organizmlerdiń tarqalıwı qáwipi de kusheytip atır, karantin sisteması da bir muncha quramalılasdı. Karantin usılları tómendegilerden ibarat :
1. Egiletuǵın urıwlar nállerdi, sonıń menen birge zıyankesler hám kesellikler yuqqanligiga shubha etilgen júklerdi jıberiw yamasa qabıllaw nunktlarida deyeinsektsiya yamasa dezinfektsiya qılıw ;
2. egiletuǵın urıw hám nállerdiń zálellengen yamasa zálellanmaganligini anıqlaw maqsetinde, olardı karantin nálzorlarga ekib kóriw;
3. Ol egilgen urug hám náller sapasın tekserip kóriw (bantirovka) hám aldın yamasa keltirilgennen keyin shubhalı materiallarıı jaramsızǵa shıǵarıw ;
4. embargo, yaǵniy qáwipli zıyankesler menen zálellengen ayırım orınlarda materiamar alıp ketiwge putkinley toqtatıw beriw.
Mámleketimiz karantin xızmetine Ózbekstan Respublikası Awıl hám suw xo'jiligi ministrligine qarawlı Respublika Ósimlikler karantini Bas mámleket inspektsiyasi basshılıq etedi. Qaraqalpaqstan Respublikası hám wálayatdarda da inspektsiyalar bolıp, óz gezeginde, qala, rayonlar aralıq, rayon inspektsiyalari hám punktleri Respublika Ósimlikler karantini Bas mámleket inspektsiyasi qarawında bolıp tabıladı. Dárya portlarında, aeroport hám temirjol stanciyalarında, shegara áskerleriniń qadaǵalaw ótkeriw punktleri jaylasqan jerlerde, sonıń menen birge xalıq aralıq pochtamtlarda, bajıxanalarda ósimlikler karantini boyınsha shegara punktleri bar.
Karantin etilgen ónimler basqa mámleketlerden Ózbekstanǵa Respublika Ósimlikler karantini Bas mámleket inspektsiyasi tárepinen beriletuǵın import karantin ruxsatnaması menen kiritiledi. Bul ruxsatnama arnawlı bir ónimlerdi keltiriw hám olardan paydalanıw qaǵıydalarına tolıq ámel etilip, kirip etiwshi mámlekettiń ósimlikler karantini hám qorǵawı menen shuǵıllanatuǵın mámleket shólkemleri tárepinen berilgen hám Ózbekstanǵa keltirilgen ónimlerdiń karantin jaǵdayın tastıyıqlaytuǵın gúwalıq (sertifikat ) usınıs etilgen beriledi. Sertifikat (gúwalıq ) júk menen birge jiberiletuǵın hújjetlerge qosımsha etiliwi kerek.
Agrotexnikalıq ilajlar. Bul usıl hár qaysı regiondıń tuprok-ıqlım sharayatın esapqa alǵan halda, islep shıǵılǵan barlıq agrotexnikalıq ilajlar ósimliklerdi zıyanlı organizmlerden qorǵawǵa járdem bere alıwına tiykarlanǵan bolıwı kerek. Agrotexnikalıq ilajlar ósimliktiń zıyanlı organizmlerine tikkeley tásir etpeydi. Bul ilajlar atızlarda qawip-xater tuwdıratuǵın muǵdarda zıyankes payda bolıwı aldın aladı, tek.
Qo'yida biz agrotexnikalıq ilajınıń birpara yunalishlarini mısallar járdeminde anıqlama berymiz. Ósimlik sortları hám olardıń zıyanlı organizmler menen munasábetleri. Almaslap egiw. Topıraqqa qayta islew hám ósimlik qaldıqların jiynastırıp alıp, yuqotish. Tóginlerdiń zıyanlı organizmlerge tásiri. egiw hám ónimdi jıynap alıw múddetleri.
Ósimliklerdi zıyankeslerden biologiyalıq usılda qorǵaw, olardıń kesellik baslawshısı mikroorganizmlardan paydalanıp zıyanlı túrlerin yuqotish, kemeytiw yamasa kóbeyip ketiwi aldın alıwǵa tiykarlanǵan.
Pestitsidlar:
1. Qollanıw ob'ektine,
2. zıyankes organizmine kirisiw usılı hám tásir etiw xarakterine,
3. ximiyalıq quramı hám ózgesheliklerine kóre klassifikatsiyalanadi.
Qollanıw ob'ektine karab klassifikatsiyalashda pestitsidlar qollanılatuǵın ob'ektine baylanıslı halda gruppalanadı :
Insektitsidlar shıbın-shirkeylerge qarsı gúresde qollanılatuǵın záhárler.
Zootsidlar - ıssıqonli haywanlarǵa, tiykarınan kemiriwshilerden
yumronkoziq, tıshqan hám taǵı basqalarǵa qarsı.
Akaritsidlar - kanalarga qarsı.
Limatsidlar yamasa mollyuskitsidlar - mollyuskalarga qarsı. Nematitsidlar - nematodalarga qarsı.
Fungitsidlar - zamarıqlarǵa qarsı. Bakteritsidlar - bakteriyalarǵa qarsı.
Gerbinetsidlar - otaqlarǵa qarsı gúresiwde isletiledi. Algitsidlar - suwlı otaqlarǵa qarsı gúresiwde isletiledi. Ovitsidlar - máyeklerge qarsı.
Larvitsidlar - lichinkalarga qarsı. Fumigantlar - shıbın-shirkey organizmine dem alıw shólkemleri - traxeya sisteması arqalı kiretuǵın gaz yamasa puw jaǵday daǵı záhárler bolıp tabıladı.
Kontakt - yaǵnıy sırtdan tásir etetuǵın, shıbın-shirkeyler terisi menen kontaktda bolıw nátiyjesinde organizmge kiretuǵın záhárler.
Sistemalı - yaǵnıy ósimlik ishine kiritilgen záhárler ósimliklerdiń nay-tamır sistemasına kirip, bul sistema buylab tarqaladı.

3.