Tema: sirtqi fotoeffekt. Kompton

---

1 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

2 
TEMA: SIRTQI FOTOEFFEKT. KOMPTON
EFFEKTI 
Mazmuni 
Kirisiw…………………………………………………………………….……….3 
I.BAB.  FOTOEFFEKT HÁDIYSESI HAQQINDA
……….…………..6
 
1.1. Eynshteyn teńlemesi ……………………………………………..….……..….6 
1.2. Fotoeffekttiń qollanılıwı…………………………………………….….....….12
II.BAB
.
KOMPTON EFFEKTI
…………………………………….……..18 
2.1
Mikrobóleksheniń tolqın qásiyetleri. ………..…….………………….………18 
2.2.
Elektron difraksiyasida qollaniwi ……….…………………………...…..…...23  
Juwaqlaw………………………………………………………………...……….29
Paydanilǵan ádebiyatlar………………………………………………….……..30 

 
 
 

---

3 

KIRISIW 
Temanıń aktuallıǵı. Qara deneniń ıssılıq nurlanıwı mashqalasın ájayıp tárizde 
sheshken Planknniń gipotezasi tastıyıqlandi hám fotoelektr effektin túsindiriwde 
jáne de rawajlantırıldı - bul hádiyse jańa ashılıwları hám úyreniliwi kvant 
teoriyasınıń qáliplesiwinde zárúrli rol oynadı. 1887 jılda G. Gerts teris elektrod 
ultrafioletoviy nurlar menen kórsetilgende, elektrodlar arasındaǵı aǵıs tómenlew 
kernewde júz bergenligin anıqladi. V. Galvaks (1888) hám A. G. dıń tájiriybeleri 
kórsetkeni sıyaqlı, bul hádiyse Stoletov (1888-1890 ), jaqtılıq tásirinde elektroddan 
teris zaryadlardı shıǵarıp jiberiw nátiyjesinde payda bolǵan. Elektron ele ashilmaǵan 
edi . Tek 1898 jılǵa shekem J. J. Kompton hám F. Leonard, deneden shıǵarılǵan 
bólekshelerdiń ayriqsha zaryadın ólshep, bul elektronlar ekenligin anıqladilar. Sırtqı, 
ishki, qaqpaqlı hám kópfotonli fotoelektrik effektti ajratniń.
Sırtqı fotoelektr effekti elektromagnit nurlanıw tásirinde elementtıń elektr 
onlar emissiyasi dep ataladı. Sırtqı foto effekt qattiq elementlarda (metallar, yarım 
ótkezgishler, dielektriklar), sonıń menen birge bólek atom hám molekulalardaǵı 
gazlarda baqlanadı (fotoionizatsiya). Ishki fotoelektr effekti - Bul yarım ótkezgish 
yamasa dielektrik ishindegi elektromagnit nurlanıw sebepli shegaradan erkin 
jaǵdayǵa tısqarına chiqmasdan ótiw. Nátiyjede, dene degi tok tasıwshılardıń 
koncentraciyası asadı, bul bolsa fotokonduktivlik (yarım ótkezgish yamasa 
dielektrik kórsetilgende elektr ótkezgishliginiń asıwı ) payda bolıwına yamasa elektr 
háreketlendiriwshi kúsh (EMF) payda bolıwına alıp keledi. vana fotoelektr 
effekti bu ayriqsha ishki fotoelektrik effekt, bul eki qıylı yarım ótkezgish yamasa 
yarım ótkezgish hám metall (sırtqı elektr maydanı bolmasa ) kontaktini yoritganda 
EMF (foto EMF) dıń payda bolıwı. vana fotoelektrik effekti quyash energiyasın 
tuwrınan -tuwrı elektr energiyasına aylandırıwǵa jol ashadı. Multifotonli 
fotoeffekt eger jaqtılıq intensivligi júdá joqarı bolsa (mısalı, lazer nurların 
isletgende) múmkin. Bunday halda, metall shıǵaratuǵın elektron bir waqtıniń ózinde 
bir emes, bálki bir neshe fotonlardan energiya alıwı múmkin. 

---

4 
Fotoelektr effektiniń birinshi fundamental izertlewleri orıs alımı A. G. 
Stoletov. Fotoelektr effektin úyreniw sxeması diagrammada kórsetilgen. 2. 1.
Gúrish. 2. 1 Gúrish. 2. 2 Eki elektrod (katod TO sinov materialları hám anod A, 
kepillikli naychada Stoletov metall tor isletgen) batareyaǵa jalǵanǵan, sol sebepli 
potansiyometr menen R siz tekǵana bahanı, bálki olarǵa qollanılatuǵın kernew 
belgisin da ózgertiwińiz múmkin. Katod monoxromatik nur menen (kvarts áynegi 
arqalı ) kórsetilgende payda bolatuǵın aǵıs, shınjırǵa jalǵanǵan milliammetr menen 
olshenedi. 1899 jılda J. J. Tóbepson hám F. Lenard fotoelektr effekti materiyadan 
elektronlardı shıǵarıp jiberiwin tastıyıqladılar. Fotoelektr effektiniń ámeldegi 
kernew 
xarakteristikası (CvC) -fototokqa baylanıslılıq menen kernewden 
elektronlar aǵımı nátiyjesinde payda boladı. 2. 2. Bul baylanıslılıq katodnniń eki 
qıylı energetikalıq sáwlelendiriliwine tuwrı keledi (jaqtılıq jiyligisı hár eki jaǵdayda 
da birdey).
Barǵan sayın U fototok uyań -aste ósip barıp atır, yaǵnıy. barǵan sayın 
kóbirek fotoelektrlar anodqa jetip baradı. Iymek sızıqlardıń jumsaq xarakteri sonı 
kórsetedi, elektronlar katoddan hár túrlı tezlikte shiǵarıladı. Maksimal 
baha to'yinraq fototokti bul kernew ma`nisi menen anıqlanadi. U bunda katoddan 
shıǵıs barlıq elektronlar anodga jetedi: qay jerde n- 1 sekundta katod tárepinen 
shıǵarılǵan elektronlar sanı. Bul I - v xarakteristikasınan kelip shıǵadı U= 0 fototok 
joǵalmaydı. Sonday etip, katoddan shıǵarılǵan elektronlar málim bir baslanǵısh 
tezlikke iye, sol sebepli olar nol bolmaǵan kinetik energiyaǵa iye, sol sebepli olar 
sırtqı maydansız katodqa jetip barıwı múmkin.
Fototok nolge teń bolıwı ushın onı biriktiriw kerek uslab turıwshı 
kernew elektronlardıń hesh biri, hátte katoddan shıǵıwda maksimal tezlikke iye 
bolǵanda da, páseytiwiwshi maydandı jeńip, anodga jete almaydı. Sonday eken,
fotoelektr effekti jaqtılıq (kórinetuǵın, infraqızıl hám ultrafioletoviy ) tásirinde 
elementtıń atomları hám molekulaları menen baylanısıwınan elektronlardıń tolıq 
(yamasa bólekten) shıǵıwı dep ataladı. Eger elektronlar kórsetilgen elementten 
tısqarısına shıqsa (tolıq shıǵarıw ), ol halda fotoelektrik effekt sırtqı dep ataladı 
(1887 jılda Xertz tárepinen jańalıq ashılǵan hám 1888 jılda L. Stoletov tárepinen 

---

5 
tolıq úyrenilgen). Eger elektronlar tek " o'z" atomları hám molekulaları menen 
baylanıstı joǵatsa, biraq kórsetilgen elementtıń ishinde " erkin elektronlar" (bólekten 
ajralıp shıǵıw ) bolıp qalsa hám usınıń menen elementtıń elektr ótkezgishligi 
kóterilse, fotoelektr effekti ishki energiyasi dep ataladı (1873 jılda amerikalıq 
fizikalıq Ol. Smit). 
Sırtqı fotoelektr effekti metallarda baqlanadı. Eger, mısalı, elektroskopga 
jalǵanǵan hám teris zaryadlanǵan sink plastinka ultrafioletoviy nurlar menen 
jaritilsa, elektroskop demde zaryadsızlanadi; oń zaryadlanǵan plastinka jaǵdayında 
hesh qanday tolqin bolmaydı. Sonday eken, jaqtılıq metalldan teris zaryadlanǵan 
bóleklerdi shıǵaradı ; olardıń zaryadın anıqlaw (1898 jılda J. J. Tóbeson tárepinen 
ámelge asırılǵan ) bul bólekshelerdiń elektron ekenligin kórsetdi. Sırtqı fotoeffekt 
tekserilgen tiykarǵı ólshew sxeması kórsetilgen. 368. Batareyanıń teris polisi metall 
plastinka K (katod) qa, oń polisi a (anod) járdemshi elektrodına jalǵanǵan. Eki 
elektrod da kvarts áyemgi F (optikalıq nurlanıw ushın ashıq ) evakuatsiya etilgen 
ıdısqa jaylastırılǵan. Elektr dáwiri ashıq bolǵanı ushın ol jaǵdayda aǵıs joq. Katod 
K kórsetilgende, jaqtılıq odan elektronlardı (fotoelektronlardi) shıǵaradı, olar 
anodga asıqadı ; kontaktlarnniń tat basıwına alıp keliwi (aǵıs). Shınjır fototoknniń 
kúshin ólshewge múmkinshilik beredi (galvanometr hám fotoelektronlarnniń tezligi 
katod hám anod arasındaǵı kernewdiń hár túrlı bahalarında hám katod 
sáwlelendirilisin hár túrlı sharayatında. Stoletov hám basqa ilimpazlar tárepinen alıp 
barılǵan eksperimental izertlewler sırtqı fotoelektr tásiriniń tiykarǵı nizamlıqların 
ornatıwǵa alıp keldi.