Tema: T. Qayıpbergenovtıń dóretiwshiliginde kórkem ádebiy stildiń qollanılıwı Reje: I. Kirisiw II. Tiykarǵı bólim

1. T.QAYÍPBERGENOVTÍŃ ÓMIRI HÁM DÓRETIWShILIGI
Tólepbergen Qayıpbergenov 1929-jılı 7-mayda Kegeyli rayonınıń aymaǵındaǵı Shortanbay awılında diyxan semyasında dúnyaǵa keldi. Bolajaq jazıwshı ele awıldaǵı mektepte oqıp júrgen waqıtlarında-aq, ziyrek, quntlı oqıwshı boldı. 1945-1947-oqıw jıllarında Xojeli peduchilishesin oqıp pitkergennen soń, 1947-50-oqıw jıllarında awıl muǵallimi bolıp islegen, 1950-jılı Qaraqalpaq mámleketlik pedagogikalıq institutınıń rus tili hám ádebiyatı bólimine oqıwǵa túsedi. Tap usı waqıttan onıń ádebiyatqa aralasıwı baslandı. Ol dáslep kishi qosıqlar jazdı. Al eń dáslepki gúrriń hám ocherkleri «Bloknot sóyleydi» degen toplamında basılıp shıqtı. 1955-jılı Qaraqalpaq mámleketlik pedagogikalıq institutınıń rus tili hám ádebiyatı fakultetin tamamlaǵannan soń «Ámiwdárya» jurnalınıń xatlar bóliminde, radio esittiriw komitetinde redaktor, Jazıwshılar awqamında juwaplı xatker bolıp isledi. 1959 - 64-jıllarda áweli jaslar gazetasınıń redaktorı, keyin baspanıń direktorı boldı. Bunnan soń 1964 –67 - jılları Qaraqalpaqstan televidenie hám radio esittiriw komitetinde, 1967-1980 jılları Qaraqalpaqstan baspasóz basqarması baslıǵınıń orınbasarı boldı. 1980-jılı sentyabr ayında Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamınıń baslıǵı bolıp saylandı. Tólepbergen Qayıpbergenovtıń shıǵarmaları baspa sózde 1955-jıllardan baslap járiyalanıp kiyatır. Onıń kitaplarınıń basım kópshiligi ózbek, rus, qazaq, qırǵız, túrkmen, ukrain, eston, moldavan, anglichan, polyak hám basqa da tillerde basılıp shıqtı. Sonday - aq Tólepbergen Qayıpbergenovtıń kópelegen intervyuleri, shıǵıp sóylewleri, maqalaları Angliya, Arabstan, Hindstan, Yaponiya, Vengriya, Gollandiya mámleketleriniń baspa sózlerinde basılǵan. Jazıwshı óziniń kóp ǵana prozalıq dóretpeleri menen qaraqalpaq ádebiyatın bayıttı. Onıń ocherkleri, gúrrińleri, romanları milliy kórkem prozamızda óz ornına iye. Tólepbergen Qayıpbergenovtıń házirge shekem «Sekretar», «Muǵallimge raxmet», «Suwıq tamshı», «Uyqısız túnler», «Táńhá ózińe málim sır», «Qara dápter» povestleri, «Sońǵı hújim» «Qaraqalpaq qızı», «Qaraqalpaq dástanı», «Kózdiń qarashıǵı», «Qaraqalpaqnama» romanları, sonday-aq ǵárezsizlik dáwirine tiyisli «O dúnyadaǵı atama xatlar», «Qálbimniń qamusı», «Turkiynama», «Qaraqalpaqpan, táwekelshimen» dóretpeleri, kóp sanlı publicistikalıq shıǵarmaları járiyalandı, olar házirgi qaraqalpaq prozasınıń bunnan bılay da rawajlanıwında úlken áhmiyetke iye bolıp tabıladı.
Jazıwshınıń 1955-jılı «Pochtalon kelgende» atlı gúrrińi birinshi ret jarıq kórdi. Sonnan keyingi jılları jazıwshı bolıp qáliplesti hám joqarıda atap ótilgen shıǵarmaların dóretti. Ol kórkem ádebiyat tarawındaǵı xızmetleri ushın Berdaq atındaǵı Qaraqalpaqstan
respublikalıq, Hamza atındaǵı Ózbekstan Mámleketlik sıylıqların aldı. Bunnan basqa ol 1986-jılı «Qaraqalpaq dástanı» trilogiyası ushın burınǵı awqamnıń mámleketlik sıylıǵına, 1994 - jılı «Qaraqalpaqnama» roman essesi ushın M.Qashǵariy atındaǵı xalıqaralıq (Orta Aziya) sıylıqqa miyasar boldı. Tólepbergen Qayıpbergenov 2003 jılı «Ózbekstan Qaharmanı» ataǵın alıwǵa eristi. Tólepbergen Qayıpbergenovtıń dóretiwshiliginde povestler úlken orın tutadı. Máselen, 1956-jılı jarıqqa shıqqan «Sekretar», 1958-jılı járiyalanǵan «Muǵallimge raxmet» povestleri jazıwshınıń dáslepki povestlerinen bolıp, olar qaraqalpaq ádebiyatında povest janrın rawajlandırıwda belgili orındı iyeledi. «Suwıq tamshı», «Uyqısız túnler» povestleri kórkemlik dárejesi joqarı, usı janrdıń talaplarına juwap beretuǵın shıǵarmalar boldı. Usı eki povesttegi Kamal hám Gúlzar Qaraqalpaqova obrazları qaraqalpaq ádebiyatındaǵı eń sheber jasalǵan obrazlar qatarında tilge alınadı. Olarda psixologizm, qaharmanlardıń ruwxıy halatın ashıp beriwge ayrıqsha áhmiyet berilgen. Eki povestte de ekinshi dúnya júzilik urıs aqıbetleri, onıń adamzat ómirindegi tragediyası Kamal hám Gúlzar ómiri arqalı júdá sheber ashıp berilgen. Jazıwshınıń 1960-jılları jarıqqa shıqqan «Sońǵı hújim»,
«Qaraqalpaq qızı» romanları milliy prozamızda qaharman xarakteriniń evolyuciyasın súwretlewde áhmiyetke iye bolǵan shıǵarmalar qatarına kiredi. «Qaraqalpaq qızı» romanında qaharman xarakteri, psixologizmi sheber jasalǵan. Shıǵarmadaǵı barlıq waqıya Jumagúl obrazı arqalı ashıp beriledi. Bunda qaraqalpaq qızınıń huqıqsızlıq, teńsizlik ómirden erkinlikke umtılıwındaǵı basıp ótken azaplı jolı júdá isenimli túrde súwretlengen, sonday-aq Záripbay, Dúysenbay, Qutımbay, Turımbet, Ayten molla obrazları oqıwshınıń dıqqatın ózine tartadı.
Tólepbergen Qayıpbergenov «Qaraqalpaq dástanı» trilogiyasınan keyin «Kózdiń qarashıǵı» romanın, «Qaraqalpaqnama» roman-essesin jazdı. Jazıwshınıń «Kózdiń qarashıǵı» romanı tariyxımızda «tubalawshılıq jılları» dep atalǵan dáwir shınlıǵınan alınǵan. Romannıń baslı qaharmanları Dáwletov hám Serjanovlar. Romanda sol jılları orın alǵan qosıp jazıwlar, ámeldi iyelew ushın hár qanday jınayatqa qol urıw, jaramsaqlanıw sıyaqlı illetler, ekologiya mashqalaları sóz etiledi. «Qaraqalpaqnama» roman-essesi búgingi ádebiyattıń joqarı kórkemlik hám ideyalıq talabınan tuwǵan. Avtor romanda miflerdi, ápsanalardı, legendalardı, didaktikalıq pikirlerdi evolyuciyalıq jol menen turmıslıq materiallarǵa aralastırıp súwretleydi. Bul shıǵarma ózine tán ózgeshelikke iye. Birinshiden, avtordıń jeke tvorchestvolıq evolyuciyası menen birge respublikamızdaǵı kórkem oydıń ósiwin beredi, ekinshiden, milliy folklorlıq materiallardı paydalanıwı bul romannıń ózine tán hám milliy ózgesheligin kórsetetuǵın baslı faktorlardıń biri bolıp esaplanadı. Avtor óziniń jeke ómirine, dóretpesine, ózi ósken jámiyetlik
ómirge tán memuarlıq elementlerdi de shıǵarmaǵa orınlı kirgizgen.
Tólepbergen Qayıpbergenovtıń joqarıda atı atalǵan dóretpeleri tek ǵana qaraqalpaq prozasında ǵana emes, al, pútkil túrkiy ádebiy-estetikalıq oy dúnyasında úlken jańalıq boldı. Bul shıǵarmalar milliy-epikalıq hám XX - ásir realistlik prozası dástúrleriniń principlerin bir-birine sintezlestirip, olardı házirgi sheshiliwi tiyis problemalardıń kórkem jılnamasın dúziwge xızmet ettiriwge degen jazıwshınıń umtılısınan dóregen. Jazıwshıǵa «Qaraqalpaqnama» roman-essesi ushın M. Qashǵariy atındaǵı xalıqaralıq (Orta Aziya) sıylıqtıń beriliwi ǵárezsizlik jıllarındaǵı qaraqalpaq prozasında úlken waqıya boldı.
Ǵárezsizlik jıllarında da Tólepbergen Qayıpbergenov ádebiyatımızdı óziniń kórkem forma, janr hám stil salasındaǵı izlenisleri menen bayıttı. Bunıń mısalı sıpatında onıń «O dúnyadaǵı atama xatlar» roman – essesin keltiriwge boladı. Bul dóretpe tikkeley Aral tragediyasına arnalıp, ol ózbek, francuz tillerine awdarıldı, usı arqalı pútkil regionǵa qáwip salǵan apatshılıq haqqında jer júzi xalıqlarına málimlewde úlken xızmet etedi. Bunnan keyin jazıwshı «Túrkiynama», «Qaraqalpaqtıń óz qalpaǵı menen sırlasıwı», «Qálbimniń qamusı» «Qaraqalpaqpan, táwekelshimen» shıǵarmaların dóretti. Bul shıǵarmalar óziniń janrlıq-formalıq, ideyalıqtematikalıq baǵdarları boyınsha jańalıq bolıp qalmastan qaraqalpaq ádebiyatınıń usı jıllardaǵı jetiskenliklerinen boldı. «O dúnyadaǵı atama xatlar» dóretpesinde jazıwshı original kórkem formanı tańlaydı - Aral tragediyasınıń aqıbetleri haqkında avtordıń qayǵılı gúrrińin bul dúnyadaǵı tiri, jer basıp júrgen adamlar tıńlamaǵanlıqtan, o dúnyadaǵı atasına múráját etiwge májbúr boladı. Demek, biziń zamanlasımız - jazıwshı menen onıń marhum atası arasındaǵı sáwbet dáwirdiń, totalitar jámiyttiń adamlar basına salǵan tragediyalıq aqıbetlerin súwretlewge xızmet etedi. Bul nárse avtorlıq ideyanı oqıwshıǵa dál hám ashshı haqıyqatlıǵı menen qosa jetkeriwde úlken áhmiyetke iye.
«Qálbimniń qamusı» dep atalatuǵın dóretpesi avtordıń filosofiyalıq oy - sezimlerinen ibarat, oǵan jazıwshı reportaj - esse dep janrlıq atama qoyǵan. Bul shıǵarma da avtordıń jeke kóz qaraslarına, ótkir pikirlerine bay. Jazıwshınıń dóretiwshiliginde «Túrkiynama» dóretpesi de belgili áhmiyetke iye. Dóretpede pútkil túrkiy xalıqlar, olardıń tariyxı
súwretlenedi, tuwısqan túrkiy tilles xalıqlardıń eski tariyxın, ótmishin qayta qaraw, olardıń awızbirshiligin qayta tiklew, ruwxıy jaqınlıǵın bekkemlew hám taǵı basqa máseleler de ortaǵa qoyıladı. «Qaraqalpaqpan, táwekelshimen» shıǵarması jazıwshınıń ómir tájiriybesi, oqıǵan hám kórgen hádiyseleri, faktleri tiykarında dóregen shıǵarma. Ol oǵan berilgen 999 sorawǵa juwaptan hám jaslarǵa degen 99 násiyatınan ibarat. Bul dóretpede de ibrat alatuǵın pikirler, úyreniw zárúr bolǵan fakt hám hádiyseler kóp.
Jazıwshı dóretiwshiliginiń jáne bir úlken bólegin onıń publicistikalıq maqalaları quraydı. Tólepbergen Qayıpbergenov XX ásirdiń 80-jıllarınıń ekinshi yarımınan baslap elimizde orın alıp atırǵan hár qıylı mashqalalar (kóbirek ekologiya mashqalası) jóninde Moskva, Tashkent qalalarında shıǵatuǵın oraylıq gazeta hám jurnal betlerinde kóp ǵana maqalalar járiyaladı. Bul maqalalarda jazıwshınıń batıllıq penen aytqan pikirleri ele de orın alıwı múmkin bolǵan kóp ǵana tragediyalıq jaǵdaylardıń aldın aldı, jazıwshılar, jurnalistler ortasında ashıq sózlilikti, demokratiyanı rawajlandırdı. Sonday - aq olar qaraqalpaq kórkem publicistikasın bunnan bılay da rawajlandırıwda aytarlıqtay xızmet atqardı. Bir sóz benen aytqanda, óz publicistikası menen jazıwshı óz xalqınıń obrazın jarattı. Qaraqalpaq xalqınıń táǵdiri Tólepbergen Qayıpbergenovtıń jazıwshı sıpatında da, publicist sıpatında da, dóretiwshiligindegi eń jetekshi tematika esaplanadı.
Jazıwshınıń dóretiwshiligin qaraqalpaq ádebiyatshı alımları menen birge ózbek jazıwshı-shayırları, ilimpazları Kamil Yashen, Ádil Yakubov, Abdulla Qaxxar, Abdulla Aripov, Pirmat Shermuxammedov, rus izertlewshileri Z.S.Kedrina, M.Parxomenko, Yu.Surovcev, M.Lomunova T.Davıdova, Z.G.Osmanova, qaraqalpaq alımı, akademik Marat Nurmuxamedov, Zoya Nasrullaeva, K.Sultanov hám basqa da belgili ilimpazlar izertledi.
Ol sońǵı jılları Qaraqalpaqstan Jazıwshılar Awqamınıń baslıǵı, Qaraqalpaqstannıń Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıǵı komitetin basqardı.
Solay etip, Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı, Berdaq atındaǵı, xalıq aralıq Maxmud Qashǵariy, Sholoxov atındaǵı sıylıqlardıń laureatı, Ózbekstan Qaharmanı Tólepbergen Qayıpbergenov óziniń ólmes shıǵarmaları arqalı XX ásir klassikleriniń birine aylandı.
Jazıwshınıń ádebiyatımızdıń rawajlanıwına qosqan ájayıp
miynetleri joqarı bahalanıp, Ózbekstan Respublikasınıń «Shuhrat» medalı, «Doslıq», «El – jurt húrmeti» ordenleri menen sıylıqlandı, sonday – aq eń joqarı sıylıq «Ózbekstan Qaharmanı» ataǵın alıwǵa miyasar boldı.