Tema: Tildiń funkciyalari

II BAP. Sóylew hám tildiń uyreniwdiń ámeliy pisixologiyalik 
ózgeshelikleri.
 
2.1-§. Sóylew hám tildiń uyreniwshi usillar 
Bunday qa`niyge pedagog-psixolog-ta`jiriybeli oqitiwshi joqari pedagogikaliq 
sheberlik ha`m texnika ko`nlikpeleri menen qurallang`an adam boliwi kerek. 
Bolajaq oqitiwshi qa`niygeligi boyinsha bilimlerdi iyelew dawaminda o`zinin` 
a`dep-ikramliliq ruwxiy da`rejesin ken`eytiredi, o`z ka`sibi do`gereginde a`dep-
ikram normalarina su`yeniw o`zgesheliklerin, onin` mazmunin o`zlestiredi, 
mug`allim a`depliliginin` balanin` jeke basina ta`sirin an`law. Tu`rli jag`daylarda 
o`z minez qulqin basqara aliw za`ru`rligin tu`sinip jetedi. Bir so`z benen aytqanda, 
pedagogikaliq sheberlikti oqip ha`m ko`nlikpelerdi. Pedagogikaliq texnika 
elementlerin o`zlestirip iyelep aladi. Usig`an baylanisli Tashkent ma`mleketlik 
pedagogikaliq institutinin` oqiw rejesine 1995-96 oqiw jilinan baslap 
«Pedagogikaliq sheberlik tiykarlari» kursi barliq fakul`tetler ushin ma`jbu`riy pa`n 
sipatinda oqitiladi. Bul pa`n ushin oqiw rejesinde 50 saat ko`leminde waqit ajiratilip. 
Onnan saati lektsiyag`a, saati laboratoriyaliq sabaqqa, 14 saati seminar sabaqlarg`a 
mo`lsherlengen. «Pedagogikaliq sheberlik tiykarlari» boyinsha oqitilatug`in 
lektsiyalar alip bariliwi za`ru`r bolg`an izertlewler, izleniwler, oqitiwshi 
sheberliginin` mazmuni, onin` tiykarlari, ka`siplesler, ata-analar, oqiwshilar menen 
baylanis ha`m qarim- qatnaslardin` bag`dari, o`zgesheligi, metodikasi ha`m olardin` 
balanin` jeke basina qang’an. Onin` sipatlarina ta`siri haqqindag`i bilimler menen 
qurallandiradi. 
Sonday-aq 
studentlerdi 
oqitiwshi 
xizmetindegi 
ka`siplik 
sheberliginin` orni, ma`nisi, pedagogikaliq xizmet dawamindag`i baylanis, qatnas 

---

19 
ma`deniyati menen qatnasqa kirisiw metodikasi menen, oqitiwshi xizmetindegi 
texnika, onin` sirlari menen tanistiradi. Kursti oqitiw dawaminda studentler menen 
alip barilatug`in a`meliy sabaqlar ha`m laboratoriyaliq islerde u`yrengen bilimlerine 
muwapiq pedagshogikaliq shinig`iwlar o`tkeriledi. Bul bolajaq mug`allimde a`meliy 
ko`nlikpeler qa`liplestirip bariwin ta`miyinlep, oqitiwda pedagogikaliq sheberlik 
ha`m texnika tiykarlarin iyelewine xizmet etedi. Sonin` ushin a`meliy sabaqlardi 
o`tkeriwde so`ylew ha`m oylaw ma`deniyati tiykarlari, pedagogikaliq usillar ha`m 
baylanistan duris paydalaniw o`zgesheliklerine sa`ykes shinig`iwlar o`tkeriwge 
ayriqsha itibar beriledi. Studentler menen birlikte tu`rli pedagogikaliq sha`rayatlar 
jaratip, olardi real sharayattag`iday orinlaw, pedagogikaliq ma`seleler sheshiw 
islerine, 
do`retiwshi 
sho`lkemlestiriwshi 
oyinlar 
ja`ne 
studentlerdin` 
do`retiwshiligin asiriwg`a jaratilg`an sharalarg`a ayriqsha itibar beriledi ha`m olardi
a`melde orinlawg`a tartiladi. Pedagogikaliq sheberlik tiykarlari kursin toliq 
o`zlestiriw menen bolajaq oqitiwshilar mekteptegi praktika waqtinda ha`mde 
institutti pitkerip o`z betinshe oqitiwshiliq xizmetin baslag`anlarinda balalar ha`m 
eresekler ja`maatinda o`zlerin erkin tuta aliwdi u`yrenedi. Pedagogikaliq sheberlik 
bul ha`r bir ta`rbiyashinin` aldina u`lken juwapkershilikti ju`kleydi,sebebi, bul 
ta`rbiya beriw jeke adamdi qa`liplestiriw maqsetinde bir adamnin` ekinshi adamg`a 
ta`sir jasaytug`in ja`miyetlik qatnasi bolip esaplanadi. Mug`allim o`z pa`nin oqitiw 
bilim beriw ja`ne ol arqali oqiwshini moralliq, estetikaliq ha`m a`dep-ikramliliq 
jaqtan ta`rbiyalaw ma`seleleri bul onin` aldina qoyg`an tiykarg`i maqsetlerinin` biri 
boladi. mug`allim o`z oqiwshilarina bilim bergende oni oqiwshi a`piwayi qurg`aq 
qabil etiwden saqlaw kerek. , og`an jetisiw ushin mug`allimge pedagogikaliq 
sheberlik, ta`jiriybe za`ru`r boladi. O`z maqsetin toliq iske asiriw ushin pedagog 
ba`rhama izlenip bariw kerek. ha`r bir pedagog mekteptegi ma`deniy jumislardin` 
sheber shlkemlestiriwshisi, en` aldi menen en` jaqsi ta`rbiyashi bola aliwi kerek. 
Sheber mug`allim bul o`z jumisinda nag`iz ustazliqta ko`rsetetug`in adam. 
Mug`allim bul eki jaqlama sheber adam: 1. Jeke adamnin` psixologiyasin teren` 
biliwshi. 2. Oqitiw menen ta`rbiyalaw usillarin teren` o`zlestirgen adam. Makarenko 
A.S. buzilg`an jaslardan haqiyqiy o`mirdi su`yiwshi, do`retiwshilik miynetti 

---

20 
quwanish retinde qabil etetug`in insanlardi jetilistirip a`jayip tabislarg`a eristi. 
Sheberlik-bul is ha`rekette ko`rinedi. Ol pedagogtin` joqari na`tiyjelerge erisetug`in 
pedagogikaliq is –ha`reketinin` en` joqarg`i da`rejesi menen aniqlanadi, yamasa 
oqitiw menen joqari ha`m turaqli tu`rde jetilistirip barilatug`in ta`rbiya o`neri ya`ki 
bolmasa ilimiy bilimler sintezi, uqip ha`m bilimler metodikaliq o`ner ko`nlikpeleri 
ha`m mug`allimnin` jeke sanali miyneti menen aniqlanadi. Bul jerde aldi menen 
pedagogikaliq sheberlikke aniqlama bergennen go`re, sheberliktin` ma`nisi nelerden 
ibarat ha`m pedagogikaliq xizmettin` o`zinin` qanday ekenligine analiz beriw kerek. 
Pedagogikaliq xizmettin` o`zgesheligi. Ha`r qanday xizmettegi siyaqli 
pedagogikaliq xizmet to`mendegi komponentlerdi o`z ishine aladi: maqset, qural, 
ob`ekt, sub`ekt. Pedagogikaliq xizmettin` maqseti neden ibarat. 1.Mug`allimnin` 
jumisinin` maqseti ja`miyet ta`repinen belgilenedi, yag`niy onin` maqseti oqiwshilar 
sanasin ha`r ta`repleme rawajlaniwg`a bag`darlang`an boliwi tiyis. Pedagogikaliq 
xizmetti 
a`wladtin` 
sotsialliq 
dawam 
ettiriwshiligin 
a`melge 
asiriwg`a 
qolaylastiriladi. Pedagogikaliq jag`dayg`a baylanisli mug`allim maqsetten shig`a 
otirip waziypani o`zi usiniwi kerek. 2. Mug`allimnin` xizmeti basqa xizmetlerdi 
basqariwshi xizmet bolip, bul o`zinshe bir oqiwshilardin` is ha`reketi na`tiyjesinde 
payda bolatug`in xizmet bolip tabiladi. 3. Basqa adamnin` xizmetin basqariwdin` 
quramalig`i sonda, pedagogtin` maqseti ha`mme waqit ta`rbiyalaniwshinin` 
keleshegine bag`darlang`an. bul maqset oqiwshilarda sen biliwin, islewin, isley 
biliwi kerek dep talap etedi. Sonin` menen birge balalar tek g`ana bu`gingi ku`nin 
oylap, bu`gingi ku`nnin` mashqalasi menen jasaydi, al erten`gi ku`nin oylamaydi.bul 
na`rse ta`rbiyanin` qiyinshilig`inin` en` tiykari bolip esaplanadi. Pedagog bu`gingi 
ku`nde jasap, keleshekti du`zedi. Bul a`lbette qiyin ha`m quramali jag`day. 
Pedagogikaliq miynettin` o`zgesheliklerinin` biri sonnan ibarat Suxomlinskiydin` 
pikiri boyinsha ol kishkene adamdi saqlawi ha`m qorg`awi kerek. Bul o`zine ta`n 
o`zgeshelik mug`allimnen u`lken pedagogikaliq sheberlikti talap etedi. 
Pedagogikaliq miynettin` ob`ekti adam. Jeke adam aqil, sezim, erk, isenim, o`zin-
o`zi taniw uqsag`an psixikaliq protsessler qa`liplesedi. Pedagogikaliq xizmettin` 
ob`ektinin` o`zgesheligi to`mendegilerden turadi. 1. Adam ta`biyattin` o`li 

---

21 
materiallari emes, ol belsendi, qaytalanbaytug`in jeke sipatlarg`a iye bolip atirg`an 
waqiyalarg`a o`zinshe qatnasi ha`m tu`sinigi bar jaratilis bolip tabiladi. Adam 
o`zinin` maqseti, motivi jeke minezine iye bolg`an pedagogikaliq protsesstin` 
qatnasiwshisi bolip tabiladi. Solayetip pedagogikaliq xizmettin` ob`ekti bir waqittin` 
o`zinde onin` sub`ekti boladi. 2.Mug`allim ba`rha`ma o`zgeretug`in ha`m o`siwshi 
adam menen jumis islesedi. Sonliqtan og`an qatip qalg`an bir ha`reket penen qatnas 
jasawg`a bolmaydi. Bul ju`da` qospali, turaqli do`retiwshilikti izleniwdi talap etedi.
3. Pedagoglar menen birge balag`a jas o`spirimge, balag`a oni qorshag`an barliq 
o`mir tosinnan ha`m ha`r qiyli bag`dardag`i ha`reketler ta`sir etedi. Sonliqtan 
pedagogikaliq miynet barliq ta`sirlerge o`zgerisler engizip beriwi tiyis. Sub`ekt- 
ta`rbiyalaniwshig`a ortaliqtin` (mis pedagogtin`, ata-ananin` ja`ma`a`ttin`) ta`sir 
jasawi. Ta`rbiyalaniwshig`a ta`sir etiwdin` tiykarg`i qurali-mug`allimnin` jeke basi 
onin` bilimi, uqibi aqili. Oqiwshilar mug`allimnin` is ha`reketine, so`ylew 
ma`deniyatina bilimine , a`debine kiyiniw ma`deniyatina h.t.b. itibar bergen halda 
mug`allimler menen qatnas jasawg`a ha`reket qiladi. A`lbette mug`allim bunday 
jag`daylardi esten shig`armawi kerek. Ta`rbiyanin` basli quralina ha`r qiyli is 
ha`rekettin` tu`rleri miynet qatnas oyin oqiw kiredi. Pedagogikaliq xizmet pu`tin bir 
komponentten turadi. Ol pedagogika ha`m psixologiya, mug`allimnin` is 
ha`reketindegi gumanistlik bag`dardi, kasiplik bilim ha`m uqipliq, pedagogikaliq 
etika ha`m pedagogikaliq texnika boyinsha ilimiy bilimlerdi o`zine sin`diredi. 
Mug`allim miynet xizmetinin` protsessinde o`z isinin` haqiyqiy sheberi boladi. 
Pedagogikaliq sheberlik- bul ba`rinende burin mektep aldinda turg`an siyasiy ha`m 
pedagogikaliq waziypalarg`a muwapiq pedagogikaliq sha`rayatlardi tabisli 
sheshiwge mug`allimdi shaqiratug`in ka`siplik bilim uqipliq ha`m ko`nlikpelerdi 
iyelewi. Mug`allim hadal, isker tabanli reyimli boliwi, bul qa`siyetlerdi oqiwshig`a 
sin`diriwi tiyis, ol sawatli ha`m miynet su`ygish adam boliwi o`zinin` jumisin 
sheksiz su`yiwi, balalarg`a ata-analarinday qatnas jasawi tiyis. V.A. Suxomlinskiy 
mektepte mug`allimnin` miynetin awirsinatug`in birde bir pedagogtin` bolmawi 
kerekligin aytti. Mug`allim adamdi su`yetug`in og`ada u`lken talantqa ha`m o`z 
miynetine ba`rinende burin onin` ruwxin sergekligin, aqilinin` aniqlilig`in pikir 

---

22 
ju`rgiziwinin` tazalig`in, sezimler ug`imlilig`in uzaq jillar boyi saqlaytug`in 
balalarg`a sheksiz su`yispenshilikti iyelewi kerek, al bunday sipatlarsiz pedagog 
miyneti azapqa aylanip ketedi. Mug`allimnin` o`z miynetin ha`m balalardi su`yiw 
qa`siyetleri o`z miynetinin` sheberi boliwi ushin pedagogikaliq isbilermenlikti 
iyelew ushin imkaniyatlar jaratadi.