Tema: Ózbekstanda qádimgi dáwir mámleketshiligimiz tariyxi.

---

Tema: Ózbekstanda qádimgi dáwir mámleketshiligimiz tariyxi.  

(B.e.sh. IV-eramizdiń IV ásirleri) 

Реже: 

1.  Iskender mámleketshiliginiń qulawi hám Orta Aziyada milliy mámleketlerdiń 

payda boliwi. 

2.  Salavkiylerdiń mámleket basqariw dizimi. 

3.  Grek-Baktriya mámleketiniń mámleketshiligi dizimi. 

4.  Kushan mámleketiniń mámleketshiligi dizimi. 

 

A`debiyatlar: 

1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., Sharq 1998   

2.  Karimov  I.  A.  O`zbekstonning    o`z  istiqlol  va  tarqqiet  yo`li.  T.,  «O`zbekston» 

1992 

3. O`zbek xalqi va davlatchiligi tarixi kontseptsiyasi.\ O`zbekston tarixi. 1999yil 1-

son. 

4. Azamat Zie. O`zbek davlatchiligi tarixi. T., Sharq 2000 

5.  Sagdullaev  A.  va  boshq.  O`zbekston  tarixi:  davlat  va  jamiyat  taraqqieti.  T., 

«Akademiya» 2000  

6.  Qudratov  S.  Markaziy  Osie  xududlarida  ilk  davlatlarining  paydo  bo`lishi. 

Guliston 1998.     

7. Shamsutdinov R., Karimov SH., Xoshimov S . Vatan tarixi. T.Sharq. 2016 

8. Eshov B. O`zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi. Toshkent - 2012 

 

  Makedoniyali Iskender óz áskeriy júrisleri menen Balkan yarim atawi, Kishi 

Aziya,  misir,  Sirdárya  hám  Hindistan

ǵa  shekem  sozilǵan  úlken  terretoriyada  óz 

saltanatin payda etti. Saltanat paytaxti Babil edi. Bul úlken mámleket Iskenderdiń 

ólimi menen-aq daǵdarisqa ushiradi hám bólsheklene basladi.  

  B.e.sh.  312-jilda  Iskender  mámleketiniń  Arqa  bólimi  (Kishi  Aziya,  Siriya, 

Iran  hám  Orta  Aziya)  áskerbasi  Salavka  húeimranli

ǵi  astinda  birlestirildi. 

Salavkaniń  hákimyati  túrli  áskeriy  orinlarda  jaylasqan  gerk-makedon  hám 

makedonlar  qural-jaraqlari  menen  qurallan

ǵan  jergilikli  xaliqlardiń  áskeriy 

kúshlerine tayan

ǵan edi.  

  Grekler óz hákimyatin bekkemlew maqsetinde Orta Aziya terretoriyalarinda 

bir  qansha  áskeriy  qor

ǵanlar  hám  qalalar  payda  etken.  Bul  nárse  Aleksandr 

waqtinda baslanip, oniń ózi Orta Aziyada 12-qala

ǵa tikar salǵan edi. Bul qala hám 

qala qor

ǵanlarinda grek-makedon áskerleri qoriqshi kúsh sipatindaǵi áskeriy kúsh 

bol

ǵan. Iskender saltanati qulaǵannan soń, bul dástúrler Salavkiylerde de dawam 

etti.  

  Salavkiyler  mámleketi  túrli  etnik  toparlardi  áskeriy  kúsh  isletiw  joli  menen 

birlestiriw  arqali  payda  etilgen  mámleket  edi.  Mámleket  basqariwiniń  barliq 

siyasiy, huquqiy hám sotsialliq ba

ǵdarlari Ǵpatsha sarayiǴ menen baylanisli bolip, 

patsha  sarayi  mámleket  basqariwinda  úlken  áhmiyetke  iye  edi.  Axameniyler  kibi 

Salavkiylerde de mámleket islerin basqariwshi devonxona bol

ǵan.  

---

  Salavkiyler mámleketinde bir qansha quramali saliq tártiplerin ózgerttirmey, 

o

ǵan  bir  qansha  qosimshalar  kiritken.  Diyxanlardan  saliq  jiynap  aliw  satrap 

hákiminiń wazyipasi edi. Satrapliqtiń uliwma saliq mu

ǵdari jámáátlerden túsetuǵin 

saliq mu

ǵdarina qarap belgilenetuǵin edi.  

  B.e.sh. 293-jili mámlekettiń Arqa wálayatlarina Salavka hám Spitamen qizi 

Apamaniń  uli  Antiox  hákim  etip  saylandi.  Bul  nárse  Salavkiylerde  hákimlerdiń 

patsha  shańara

ǵi  menen  tuwisqanliq  boliwi  shárt,  basqariw  diziminiń  tiykarǵi 

ózgesheliklerinen biri bolǵanliǵi kórsetedi. B.e.sh. 280-jilda salavka óliminen soń 

Antiox patsha boldi hám mámleketti 20 jil dawaminda basqardi. 

  Salavkiyler mámleketi bárhama ishki gúresler arasinda qaldi. B.e.sh. III-ásir 

ortalarinda onnan Baktriya ajiralip shiqti. Oniń patshasi Diodot bol

ǵan. Sol waqitta 

Salavkiylerden  jáne  bir  mámleket  Parfiya  ajiralip  shi

ǵadi  hám  keyinnen  soń 

Shi

ǵistaǵi eń qúdiretli mámleketlerden birine aylanadi.  

  Grek-Baktriya mámleketininiń gúllep jasna

ǵan dáwiri b.e.sh. III-ásir ekinshi 

yarimi  hám  II-ásirdiń  birinshi  yarimina  tuwri  keledi.  Bul  mámlekettiń  paytaxti 

Baktriya  bol

ǵan.  Mámleket  bir  neshe  diyxanshiliq  wálayat  hám  rayonlardi  óz 

ishine al

ǵan. Mámleket oraylasqan hákimyatqa boysiniwshi basqariw dizimine iye 

edi. Patsha eki mámleket húkimdarli

ǵi grek-makedonlardan bolip, oni túrli jillarda 

Diodot, Evtidem, Demetriy hám Evkraditler basqar

ǵan. Mámleket basqariw dizimi 

Iskender  dáwirinde  járiyalan

ǵan  siyasiy  dástúrlerge  tiykarlanǵan  edi.  Patsha 

hákimyati  áskeriy  kúshlerge  hám  wálayatlar  hákimleri  kúshine  tayanar  edi. 

Arnawli  sawda  jollari  boylap  áskeriy-strategik  hám  ekonomikaliq  áhmiyetke  iye 

bol

ǵan jerlerde tayanish qorǵanlari hám qalalari qurilǵan edi.  

  Ishki  kelispewshilikler  hám  gúresler  dawam  etip  tur

ǵanliǵina qaramay, bul 

dáwirde  sotsialliq-ekonomikaliq  turmisqa  basqishpa-basqish  rawajlaniw  protsessi 

rawajlan

ǵanliǵi  kórinedi.  B.e.sh  II-ásirdiń  ortalarinda  Grek-Baktriya  mámleketi 

tinimsiz  urislar  alip  bardi  hám  áskeriy  qúdiretin  jo

ǵalta  basladi.  Sol  waqitta 

yujichler b.e.sh. 140-130 jillarda Grek-Baktriya mámleketin qulatdi hám oni basip 

aldi.  

  B.e.sh. I-ásirde  yuechji  qáwimleri  birlespesinde  (Guyshuan,  Shuanmi,  Xisi, 

Xyumi,  Xuanmi)  Guyshuan  (Kushan)  uriwiniń  hákimlik  abiroyi  bir  qansha 

kúsheydi.  Guyshuan  qáwimi  dáslep  Surxan  úlkesinde  jaylasqan  hám  olardiń 

paytaxti  Dalvarzin qalasi  (házirgi  Shurchi  rayoni)  bol

ǵan. Patsha Kudjula Kadviz 

dáwirinde  Kushan  patshali

ǵi  terretoriyalari  bir  qansha  keńeydi  hám  mámleket 

quramina qubli Tájikstan, Aw

ǵanistan hám Kashmir jerleri qosip alinadi.  

  Kushan  patshali

ǵi  Kanishka  húkimranliǵi  jillarinda  (78-123  jillar)  úlken 

saltanatqa aylandi. Kushan patshali

ǵi Surxan voxasi, Qubla Tájikstan, Awǵanistan, 

Arqa  Hindistan  hám  Shi

ǵis  Túrkistan  jerlerin  óz  quramina  kiritedi.  Sol  waqitta 

paytaxt  Dalvarzinnen  Peshovor

ǵa  kóshiriledi.  Kushan  patshaliǵi  áyyemgi 

---

dáwirdegi Rim, Parfiya, Qitay  mámleketleri menen teń bol

ǵan hám júdá qúdiretli 

mámleketke aylan

ǵan.  

  Mámlektimiz  terretoriyalarinda  júzege  kelgen  Kushan  patshali

ǵi  quramina 

Ózbekstanniń tiykarǵi terretoriyalari (Xorezm, Zarafshan, Qashqadárya, Tashkent, 

Fer

ǵana)  kirmegenligi  diqqatqa  sazawar.  Bul  terretoriyalarda  ózine  tán  basqa 

jergilikli mámleket júzege kelgen hám kushanlar mádeniy dástúrlerine aralaspa

ǵan 

halda rawajlan

ǵan. Bul mámleketler menen Kushan mámleketiniń arqa shegaralari 

Kuhito

ǵ,  Baysin,  Gisar  tawlari  arqali  ótkenligi  Baysin  rayonindaǵi  Darband 

átirapinan  úyrenilgen  qorǵaniw  diywallarin  úyreniw  nátiyjesinde  aniqlandi.  Bul 

qor

ǵaniw diywallari qaldiqlari usi jerden ótken shegara qalasi diywallari bolǵan.  

  Kushan  dinastiyasi  hám  mámleketi  tariyxi  jazba  derekler  hám  tariyxtaniw 

izertlewleri  arqali  úyrenilgen.  Teńgelerdegi  dáslepki  waqitlarda  grek-Baktriya 

shaxlari  súwretiniń  barli

ǵi  hám  áste-aqirin  oniń  ornin  kushanlardiń  «shax», 

«shaxlar shaxi» sózleri iyelewi oniń áskeriy siyasiy qúdireti joqarilap barlanliǵinan 

dálilleydi.  

  Patsha  Kanishka  I  ózinen  aldiń

ǵi  mámleket  basqariwi  dástúrlerin  saqlap 

qaldi  hám  dawam  ettirdi.  Mámlekettiń  joqari  húkimdari  patsha  wálayatlar  hám 

qalalari óz nayiblari járdeminde basqaradi.  

  Ulli  Jipek  joliniń  rawajlaniwi  menen  Kushan  patshali

ǵiniń  sotsialliq-

ekonomikaliq  tárepinen  gúllep-jasnawina  tásir  kórsetedi.  Qalalar  kóbeyedi,  jańa-

jańa jerler ózlestiriledi hám suw

ǵariw tarmaqlari dúziledi.  

  Qalalar  dúzilisine  kóre  bir  neshe  bólimnen  ibarat  bol

ǵan:  Hákim  sarayi, 

ónermentshilik  ustaxanalari,  gúzerler,  óz  aldina  ibadatxanalar  jaylasqan  qala 

bólimi  hám  basqalar.  Mámlekettiń  ekonomikaliq    tiykar

ǵin  suwǵarma 

diyxanshiliqqa  tikarlan

ǵan  xojaliq,  sawda  hám  ónermentshilik  payda  etken. 

Ónermentshilik hár-túrli kásip hám ónerlerden ibarat bolǵan.  

  Sirtqi  siyasat  bir  qansha  keńeyip,  Hindistan,  Qitay,  Rim  saltanati  menen 

sawda  hám  elshilik  baylanislari  ornatil

ǵan.  Sawda  múnásebetleriniń  keńeyiwinde 

Ulli  Jipek  joliniń  áhmiyeti  úlken  bol

ǵan. Izertlewler nátiyjesinde Termizden Rim 

teńgeleri, Orta jer teńizi átiraplarinan kushan teńgeleriniń tabiliwi da pikirimizdiń 

dálili bolip esaplanadi.  

  Kanishka  dáwirinde  Kushanlar  mádeniyati  hindlestirildi  hám  Budda  dini 

mámleketlik  dinge  aylandi.  Aramey  hám  grek  jaziwlari  tiykarinda  kushan  jaziwi 

qáliplesti.  Arxitektura,  kórkem-óner  joqari  dárejede  rawajlandi.  Jáhánge  belgili 

bol

ǵan  kushan  dáwiri  kórkem-óner  estelikleri  Ayritam,  Eski  Termiz, 

Dalvarzintóbe hám Xalchayannan tawip úyrenilgen.  

  Kushan  mámleketi  haqqinda  soni  óz  aldina  aytiwimiz  kerek,  mámleket  bir 

neshe  terretoriyalar  hám  kóplep  áyyemgi  xaliqlardi  birlestirgen.  Olar  arasinda 

ózbek  xalqi  ata-babalari  hám  Kushan  mádeniyatiniń  joqari  boliwina  óz  úlesin 

qosqan.  

---

  Kushan  mámleketi  IV-ásirge  shekem  awir  ishki  hám  sirtqi  gúresler 

qisiminda  qaldi  hám  tiykar

ǵi  terretoriyalarinan  ayirildi.  Bul  waqitta  oniń 

terretoriyalari bóliminen Arqa Hindistan 

ǵana saqlanip qaldi.