Teri odam va hayvonlar tanasining

---

Teri
Teri — odam va hayvonlar tanasining
tashqi qoplami. Organizmni tashqi
taʼsirdan himoya qiladi, sezish, moddalar
almashinuvi, organizmdan keraksiz
moddalarni chiqarish, termoregulyatsiya
va boshqalarda qatnashadi. Katta
yoshdagi odamda T. satqi 1,5 — 2 m2,
qalinligi gavdaning turli joyida turlicha
boʻlib, 0,5 mm dan 2 mm gacha. Kaft va
tovonda 4;mm ga yetadi. T. butun
badanni qoplab, ogʻiz, burun, siydik

---

chiqarish kanali, anus sohasida shilliq
qavatga aylanadi. T. oʻziga xos rang va
tusga ega, u donador va muguz
kavatlarning qalinligiga, tomirlarning yuza
joylashishiga, shu bilan birga melanin
pigmentining koʻpozligiga qarab
belgilanadi. T. ning rangi tashqi va ichki
omillar taʼsirida oʻzgarib turishi mumkin.
T. yuzasi, odatda, notekiye, unda
sonsanoqsiz egatcha, burma va
chuqurchalar boʻlib, ular birbiri bilan
kesishgan joylarda uchburchaklar,
rombiklar shaklini hosil qiladi.
Panjalarning dorsal yuzalarida bular,
ayniqsa, yaqqol koʻrinib turadi.
Barmoqlarning kaft yuzalarida teri
egatchalari konsentrik aylana shaklida

---

joylashgan. Bu shakllar xar bir shaxsda
oʻziga xos naqshni hosil qiladi. Shaxsni
aniklashda (daktiloskopiya), odatda, shu
naqshlar izidan foydalaniladi.
T. tashqi (epitelial) va ichki (biriktiruvchi
toʻqimali) qavatlardan iborat. Bu qavatlar
turli moddalar ishlab chiqaradigan bazal
membrana bilan ajralib turadi, epitelial
qavatda turli bir yoki koʻp hujayrali bezlar
bor. Epiteliy ajratgan qattiq moddalar
mollyuskalar va baʼzi jonivorlarda skelet
va ximoya elementi vazifasini bajaradi.
Epiteliy hujayralari sitoplazmasining
qisman oʻzgarishi boʻgʻimoyoqlilar skeleti
va parazit chuvalchanglar kutikulasini,
yaʼni kimyoviy va mexanik himoya

---

organini hosil qiladi. Umurtqasizlarda T.
epiteliysi bir qavat hujayrali,
umurtqalilarda koʻp qavat hujayrali.
Quruqlikda yashovchi umurtqalilar tashqi
qavat hujayralarining butunlay shox
qatlamiga aylanishidan epidermisning
uzluksiz yangilanib turadigan shox qavati
vujudga keladi. Yuqori umurtqalilar
T.sining shox qatlami va
boʻgʻimoyoqlilarning xitinli zirhi quruqlikda
yashash uchun atmosferaning turli
temperaturasi va taʼsiriga chidamli
boʻlishida muhim rol oʻynaydi. Baʼzi sut
emizuvchilar hamda qushlarning tuk va
patlari tana haroratini saklab turadi va
ularga qattiq sovuqsa ham yashashga
imkon beradi. Biriktiruvchi toʻqima qavati

---

yoki derma T.ning kollagen va elastik
tolalarini shakllantiradi. Bu tolalar T.ning
chidamli va elastik boʻlishiga (mas.,
umurtqalilar, bosh oyokli
mollyuskalarda), shuningdek, baliklarda
suyakli va boshqa tangachalar yuzaga
kelishi hamda terining suyaklanishiga
(sudralib yuruvchilarda) yordam beradi.
Odam T.si 3 qavatdan — epidermis
(epitelial qavat), oʻrta qavat — xususiy teri
qavati (derma) va teri osti yogʻ qavati
(kletchatka)dan tarkib topgan (rayem).
Epidermisning uzi bazal qavat,
tikansimon qavat, donador qavat, yaltiroq
va muguz (shox) qavatdan iborat. T.ning
ustki muguz qavati juda chuqur

---

joylashgan hujayralardan shakllanadi;
unda koʻp nerv tolalari bor. Bu qavat
issiqsovuq va tashqi muhitning barcha
taʼsirotlariga ancha chidamli, u
shikastlanmagan boʻlsa, kasallik
qoʻzgʻatuvchisini oʻtkazmaydi. Uning ust
qismi bilinarbilinmas qipiqlanib, koʻchib
turadi, pust tashlaydi (fiziologik pust
tashlash). Xususiy teri qavati, asosan,
pishiq biriktiruvchi toʻqima va asosiy
moddalardan tashkil topgan boʻlib, unda
qon va limfa tomirlari, nerv tolalari, yogʻ
va ter bezlari, shuningdek, soch va tirnoq
ildizlari joylashgan. Yogʻ bezlari yuzda,
bosh, koʻkrak va yelkada koʻp boʻladi; ular
oʻzidan tarkibida yogʻ kislota, oqsil,
xolesterin va gormonal yogʻsimon

---

moddalar ajratib chiqaradi, bu T. ustini
moylab turadi, elastikligini oshiradi, uni
terlab shilinishdan saqlaydi. Yogʻ bilan ter
qoʻshilib, T. ustida kislotali muhit hosil
qiladi va T.da yiringli kasalliklarni vujudga
keltiradigan mikroblarni oʻldiradi. Yogʻ
bezlarining ishi maʼlum darajada endokrin
sistema faoliyatiga ham bogʻliq. T.
notoʻgʻri parvarish qilinsa, u yupqalashib,
quruqshab qoladi, mayda ajin tushadi,
shoʻralaydi, qizil dogʻlar paydo boʻladi.
T.dagi qon va limfa tomirlari bir-biri bilan
chalkashib toʻr hosil qilib, terining normal
oziqlanishini taʼminlaydi. T.da nerv chigali
va nerv tomirlari koʻp. Shular yordamida
kishi ogʻriqni, issiqsovuqni, turli kimyoviy
taʼsirotlarni, shuningdek, bosimni sezadi.

---

Ayniqsa, barmoqlar, burun uchi, kaft va
orqadagi oʻrta chiziq sohasi terisi sezgir
boʻladi.
T. osti yogʻ qavati yogʻ bilan toʻla
katakchalardan iborat, ular biriktiruvchi
toʻqimadan vujudga keladi. Bu qavatning
qalinligi badanning turli yerida turlicha,
mas., koʻz qovoqlarida butunlay
boʻlmaydi, lunj, qorin va dumbada qalin
boʻladi. T. osti yogʻ qavati nerv va qon
tomirlariga boy. T. rangi, asosan, melanin
pigmentiga, qon tomirlarining toʻlishiga va
epidermis qalinligiga bogʻliq. Turli omillar,
mas., quyosh nuri taʼsirida va ayrim
kasalliklarda (qarang Pes) T.

---

pigmentatsiyasi oʻzgarishi yoki pigment
butunlay boʻlmasligi ham mumkin.
T. organizm bilan tashqi muxit oʻrtasida
toʻsiq vazifasini oʻtaydi. Organizmni
tashqi muhitning noxush omillaridan
(kimyoviy, fizik va biologik) himoya qiladi.
Muguz qavatning zichligi, ustidagi yogʻ
biriktiruvchi toʻqimalarning
choʻziluvchanligi, T. osti yogʻ qavatining
qalin boʻlishi organizmni turli mexanik
taʼsirotlardan, shuningdek, uncha kuchli
boʻlmagan ishqrr va kislotalar taʼsiridan
saklaydi. Bu kavat elektr tokini yomon
oʻtkazadi. T.dagi kislotali muhit mikroblar
kirishiga toʻsqinlik qiladi; mabodo
shikastlangan teri orkali mikrob kirib

---

qolgudek boʻlsa, unga karshi taʼsir
koʻrsatadigan moddalar taʼsiriga uchraydi
va shu joyga leykotsitlar yetib kelib,
qarshilik koʻrsatadi, shu soha T.sida
yalligʻlanish alomatlari paydo boʻladi. T.
suv, tuz, oqsil, yogʻ, vitaminlar va gaz
almashinuvida ishtirok etadi. Gavda
trasini saklashda T. juda katta
ahamiyatga ega.
Chorva hayvonlari T.si — soch qatlami
(jun), epidermis (terining sirt pardasi),
derma (teri toʻqimasi) va teri osti yogʻ
qatlamlaridan iborat. Soch qatlami
qishda tana haroratini ushlab turadi,
hoʻllanishdan asraydi, issiq vaqtda
tanadan koʻp suv yoʻqolishining oldini

---

oladi. Epidermis koʻp qavatli epitelial
toʻqimalardan iborat. Epidermis soch
qatlami suyet rivojlangan hayvonlar
terisida qalin boʻladi. Epidermisda qon
tomirlari boʻlmaydi. U dermadan
membrana bilan ajralib turadi. Derma
terining asosiy qatalami. U bevosita
epidermis tagida joylashgan boʻlib,
tolasimon oqsillardan kollagen, elastik va
retikulinlarning murakkab tolalar
oʻralmasidan iborat. Barcha hayvonlar
dermasi soʻrgʻichli va toʻrsimon ikki
qatlamdan tuzilgan. Dermaning qalinligi
har xil hayvonlarda gʻar xil boʻlmay, balki
bir xil hayvon tanasining har xil joyida
qam har xil boʻladi. Eng qalin T.
qoramollarda, eng yupqasi shimol

---

bugʻusida. T. molning yelka qismida qalin,
qorin qismida yupqa. T.ning ostki qatlami
yumshoq gʻovaksimon toʻqimalardan
iborat boʻlib, unda yogʻ zaxiralari yigʻiladi.
T.da yogʻ va ter bezlari joylashgan. T.ning
rangi pigment hujayralariga bogʻliq.
Hayvon T.si charmmoʻyna va yelim ishlab
chiqarish.da xom ashyo sifatida
ishlatiladi. Yangi shilingan teri tarkibida
oqsillar, yogʻlar, uglevodlar, mineral
moddalar, fermentlar mavjud,
massasining 70% i suvdan iborat. T. xom
ashyosi sifatiga hayvon turi, vazni, uning
yashash, saqlanish sharoiti, iklim, ozuqa
turlari taʼsir etadi.

---

Qoramol T.sining vazni 25 kg dan ortiq,
qoʻy terisining vazni 1—3,5 kg ni tashkil
etadi.
Arifov S, Eshboyev E., Teri va tanosil
kasalliklari, T., 1997;
Ahmedov N., Sodiqova 3., Normal
anatomiya va fiziologiya, T., 2004;
Straxov I.P. i dr., Ximiya i texnologiya
koji i mexa, M., 1985.
Saidqosim Arifov, Bahodir Ahmedov.
Adabiyot

---

Ko‘proq o‘rganish Ushbu maqolada
Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-
2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.
Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, (ht
tps://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=
Teri&action=edit) Vikipediyaga yordam
berishingiz mumkin.
Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.
"https://uz.wikipedia.org/w/index
.php?title=Teri&oldid=3560665" 
dan olindi

---

Bu sahifa oxirgi marta 23-Yanvar 2023, 14:29 da
tahrir qilingan.
•
Matndan 
CC BY-SA 3.0
litsenziyasi boʻyicha
foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan
boʻlsa).