Termez davlat universiteti sport faoliyati va boshqaruv
Download 0.68 Mb. Pdf ko'rish
|
Turayeva Malika 309-guruh kurs ishi
21 3.3 Jismoniy mashqlarning shugʻullanuvchilar organizmiga ta’siri Faol harakatlar traektoriyasi shaklining xilma-xilligi asosan gavdaning ma‘lum bir qismini mustahkamlovchi asab markazlarining rivojlanganligi bilan belgilanadi. Traektoriya shaklining murakkabligi ham gavdaning harakatlanadigan qismiga bogʻliq; bu qism qanchalik katta boʻlsa, uning shakli shunchalik sodda boʻladi. Masalan, tos-son boʻgʻimlari atrofida muskullar ham koʻp, ularning joylashishi ham xilma-xil, lekin oyoqning harakati qoʻl harakatidek koʻp va chaqqon emas. Jismoniy mashqlarning shugʻullanuvchilar organizmiga koʻrsatadigan ta‘siri samaradorligi hamda mashqlar texnikasini muvaffaqiyatli bajarish harakatlanayotgan gavdaga, uning qismlariga yoki harakatlanadigan buyumga qanchalik toʻgʻri yoʻnalish berilganiga bogʻliq. Jismoniy tarbiya amaliyotida harakatlarning yoʻnalishi yo jismning yuzasi yoki tashqi moʻljallar bilan aniqlanadi. Masalan, qoʻllarimizni oldinga yoki yon tomonlarga koʻtarar ekanmiz, biz qoʻl harakatining oʻz gavdamizga nisbatan yoʻnalishini aniqlaymiz. Yuqoriga-pastga, oldinga-orqaga, oʻngga-chapga boʻlgan yoʻnalishlarni odam gavdasining asosiy yoʻnalishi deb atash qabul qilingan. Harakat amplitudasi – bu harakatning kengligidir. Amplitudaning katta-kichikligi burchak darajalari bilan aniqlanadi. Gavdaning bir necha zvenolari harakatining umumiy amplitudasini ba‘zan chiziqli oʻlchov bilan (masalan, qadamning uzunligi – 80 sm) yoki shartli belgilar (masalan, yarim choʻqqayish) bilan aniqlaydilar. Inson gavdasi ayrim zvenolarining harakatlari amplitudasi boʻgʻimlarning tuzilishiga, bogʻlovchi apparat hamda muskullarning egiluvchanligiga bogʻliq. Fazoviy-vaqt xarakteristikasi Jismning fazoda vaqt birligi ichidagi siljishi tezlikni ifodalaydi. Tezlik jism bosib oʻtgan yoʻl uzunligining shu yoʻlni bosib oʻtishga sarflangan vaqtga nisbati bilan aniqlanadi. Odatda, tezlikni aniqlashda uni metr/sekund bilan oʻlchanadi. Agar yoʻlning barcha nuqtalarida harakatning tezligi bir xil boʻlsa, bunday harakatni tekis harakat deb, agar u oʻzgarsa, notekis harakat deb ataladi. Tezlikning vaqt birligida oʻzgarishi tezlanish deb ataladi. Psixologik va metodik nuqtai nazardan tezlik optimal va maksimal tezlikka ajratiladi. Sport texnikasida harakat tezligi muhim rol oʻynaydi: tezlik qanchalik katta boʻlsa, sport natijalari shuncha yuqori boʻladi. Biroq eng yuqori natijaga erishish uchun koʻpincha maksimal tezlik emas, balki 22 har bir sportchi uchun harakatning optimal tezligi muhim ahamiyatga ega. Tezlik erkin va majburiy boʻlishi mumkin. Masalan, changʻichining tepalikka koʻtarilishdagi tezligi erkin tezlik boʻlsa, tepalikdan pastga tushishda esa majburiydir. Vaqt xarakteristikasi Harakatning qancha vaqt davom etishi va uning sur‘ati harakatning vaqt xarakteristikasini ifoda etadi. Holat va harakatlarning davom etishi organizm faoliyatini oʻzgartirishda muhim rol oʻynaydi. Mashq bajarishning davomiyligini oʻzgartirish bilan yuklamaning umumiy hajmini tartibga solish mumkin. Jismoniy mashqlar texnikasida harakatning ayrim fazalari (eshkakni orqaga olib borish va eshkak eshish, moʻljallash va toʻp tashlash) yoki gavdaning ayrim qismlari harakati katta ahamiyatga ega. Bajarilayotgan ishning qancha vaqt davom etishi haqida vaqt-vaqti bilan axborot berib turish ishchanlikni oshiradi. Harakat sur‘ati. Sur‘at deganda harakat siklining takrorlanish chastotasi yoki vaqt birligi ichidagi harakat miqdori tushuniladi. Masalan, biz yurish sur‘ati haqida – minutiga 120-140 qadam, eshkak eshish sur‘ati haqida – daqiqasiga 30-40 marta eshkak eshish deb gapiramiz.Harakat sur‘ati gavdaning ogʻirligi yoki harakatlanayotgan qismining inersiya momentlariga bogʻliq. Masalan, qoʻl panjalarini harakatlantirishda gavda harakatiga nisbatan (sekundiga 1-2 harakat) ancha yuqori sur‘atni (sekundiga 8-10 harakat) saqlab turish mumkin. Koʻpincha sur‘atning oʻzgarishi bilan harakatning butun tuzilishi ham sifat jihatidan oʻzgaradi. Masalan, agar sur‘at ma‘lum bir chegaradan ortib ketsa, yurish yugurishga aylanadi.Pedagogik amaliyotda fiziologik yuklamani kuchaytirish yoki kamaytirish maqsadida harakatlarning turli sur‘atlaridan foydalaniladi. Ritmiklik xarakteristika ―Ritm‖ soʻzi juda keng tarqalgan boʻlib, xilma-xil hodisalarga nisbatan qoʻllaniladi. Vaqti-vaqti bilan takrorlanishning oʻzi ritmni tashkil etadi. Ritmning asosiy sharti mazkur harakatda kuchli, biror-bir jihatlarni ta‘kidlab koʻrsatiladigan lahzalarning mavjudligi hamda turli vaqt intervallarining oʻzgarishi, almashinishidan iboratdir. Shunday qilib, ritm harakatlarning majmuali (dinamika-vaqt) xarakteristikasidir. Harakat ritmi uchun harakatning kuchli, alohida kuch bilan bajariladigan qismlarining vaqt jihatidan xilma-xil munosabatda boʻlishi xosdir. Jismoniy mashqlarda muskullarning kuchlanishi va boʻshashtirilishining toʻgʻri va oʻz vaqtida almashinib turishi sport texnikasini egallab olishning eng muhim 23 koʻrsatkichlaridan biridir. Yuqori malakali sportchilarning oddiy sharoitlardagi harakat ritmi juda aniq boʻladi. Ma‘lum bir kishining texnik jihatdan mukammal qilib bajargan har bir aniq harakatida maqsadga muvofiq ritmni koʻrish mumkin. Har bir sportchida uning individual xususiyatlariga qarab, harakatlarni bajarishning oʻz ritmi boʻlishi lozim. Jismoniy mashqlarni bajarishda harakat ritmi ratsional texnikaning obyektiv qonuniyatlariga muvofiq ravishda inson tomonidan yaratiladi va tartibga solinadi. Dinamik xarakteristikalar Kishi gavdasining harakatiga ta‘sir etadigan kuchlarni ichki va tashqi ta‘sir kuchlariga boʻlish mumkin. Quyidagilar ichki kuchlarga kiradi: a) tayanch-harakat apparatining passiv kuchlari – muskullarning elastik kuchi, muskullarning choʻziluvchanligi va b.; b) harakat apparatining faol kuchlari – muskullarning tortish kuchi; v) reaktiv kuchlar – tezlashgan harakat jarayonida gavda zvenolarining bir-biriga munosabati vaqtida aks etuvchi kuchlar. Kishi gavdasiga tashqaridan ta‘sir etuvchi kuchlar tashqi kuchlar deyiladi. Jismoniy mashqlarni bajarishda quyidagilar tashqi kuchlar hisoblanadi: a) oʻz gavdasining ogʻirlik kuchi; b) tayanch reaksiyalarining kuchi; v) tashqi muhitning (suv, havo) va fizik jismlarning (kurashdagi raqiblar, akrobatikadagi sheriklar) qarshilik kuchi, tashqi ogʻirliklar, odam joyidan siljitadigan jismlarning inersion kuchlari. Jismoniy mashqlarni bajarish fazalari Muayyan harakatni tashkil etuvchi jismoniy mashq muvofiq navbatda taqsimlangan: faoliyat qaysi harakat bilan boshlanadi, qaysi biri bilan yakunlanadi. Oʻrgatish va ilmiy maqsadlarda jismoniy mashqlarni uch fazaga ajratish maqsadga muvofiqdir. Harakat tizimi Yugurish-depsinish-uchish-yerga tushish Harakat fazalari 1 2 3 4 Harakat qismlari Tayyorgarlik Asosiy Yakunlovchi Jismoniy mashqlarning davom etishi va shiddatiga qarab organizmdagi oʻzgarishlar jarayonini koʻrsatuvchi fazalar. SIQD- CHT - sport ish qobiliyati dinamikasi, charchash va uni tiklash. FFD - organizmning ayrim tizimlarini funksional faollik dinamikasi. BMS - bioenergetik moddalarning sarflash va tiklash dinamikasi. SS - superkompensatsiya samaradorligi. Tayyorgarlik fazasining ahamiyati harakatni bosh fazada bajarish uchun eng qulay sharoit yaratishdan iborat. Masalan, yugurib borib sakrashda tayyorgarlik fazasi yugurib borishdir. Joydan sakrashda – itarilish oldidan qoʻllarni silkitib va oyoqlarni bukib depsinish asosiy faza harakatlaridan iborat, uning yordami bilan harakatning asosiy 24 vazifasi echiladi. Masalan, depsinish, joydan sakrash, uchish. Asosiy fazadagi harakatlar bevosita asosiy harakat vazifalarini hal qilishga qaratilgan. Biodinamik nuqtai nazardan bu fazadagi eng muhim narsa harakatlantiruvchi kuchlardan tegishli joyda, tegishli yoʻnalishda va zarur lahzada toʻgʻri foydalanishdan iboratdir. Masalan, krol usuli bilan suzishda qoʻllarni vaqtidan ilgari faol harakatlantirish gavdani suvdan koʻtarishga va toʻlqin paydo boʻlishiga sabab boʻladi. Soʻnggi fazada harakat tugallanadi, obrazli qilib aytganda, bu faza ishchi holatdan chiqishga imkon beradi. Sakrashlarda bu yerga qoʻnish, yugurishda marradan keyin bir oz yugurish boʻladi. Asosiy faza texnikaning asosini tashkil etuvchi harakatlar yordami bilan, qolgan ikkita faza esa texnikaning detalini tashkil etuvchi harakatlar yordami bilan amalga oshiriladi. Jismoniy mashqlarning pedagogik turkumlari Jismoniy mashqlarning turkumlarga boʻlinishi – bu ularning eng muhim belgilariga muvofiq bir- biriga bogʻlangan guruhlarga taqsimlanishidir. Oʻqituvchi turkumlar yordamida jismoniy mashqlarning xususiyatini aniqlay oladi, binobarin, mashqlarni tanlashni engillashtiradi, bu pedagogik vazifa talablariga javob beradi. Modomiki, jismoniy tarbiya fani rivojlanib borar ekan, yangi ma‘lumotlar bilan uzluksiz boyib turadi, turkumlash esa doim bir xilda boʻlib qolmaydi. Har qaysi jismoniy mashq bitta emas, balki bir necha oʻziga xos belgilarga ega. Shuning uchun aynan bir xil mashq har xil turkumlarda ifodalangan boʻlishi mumkin. Masalan, tortilish anatomik belgilar boʻyicha (qoʻllar va mushaklar uchun mashq) turkumlarda ham, asosan, harakat sifatlarining (koʻproq kuchning) rivojlanishini aks ettiruvchi turkumlarda ham namoyon boʻladi. Binobarin, har qanday holat uchun yaroqli yagona turkum yaratilgan boʻlishi mumkin emas; turkumda pedagogik vazifalarni yechish uchun eng ahamiyatli belgilarni hisobga olish kerak. Jismoniy tarbiya tizimlari tarixan tarkib topgan belgilari boʻyicha jismoniy mashqlar turkumlariga (gimnastika, oʻyin, turizm, sport) boʻlinadi. Bu turkumlar boʻyicha jismoniy mashqlar besh guruhga taqsimlanadi. 1. Sun‘iy yaratilgan faoliyatlarda harakatlar xilma-xilligini tavsiflovchi gimnastika mashqlari, ularning samaradorligi organizmga, uning tuzilishiga ta‘sir oʻtkazadi, shuningdek, barcha harakatlar koordinatsion murakkabligi va uygʻunligi bilan belgilanadi. Harakatlarning sogʻlomlashtiruvchi turlaridan tarkib topgan oʻyin mashqlari 25 (yugurish, uloqtirish va h.k.) oʻzgaruvchan oʻyin vaziyatlari bilan muvofiqlikda turli xil variantlarda bajariladi va umuman organizmga ta‘sir qilish samaradorligi boʻyicha va harakatning pirovard natijasi boʻyicha baholanadi. Sayohatdagi jismoniy mashqlarga yurish, yugurish, sakrash, toʻsiqlarni engish, changʻida yurish, velosipedda yurish, qayiqda suzish va boshqalar kiradi. Sogʻlomlashtiruvchi sharoitlarda yurish, yugurish, sakrash, toʻsiqlarni engib oʻtish, changʻida yurish, velosipedda yurish, qayiqni eshkak bilan eshish qoʻshilib, sayohatchi uchun jismoniy mashqlarni tashkil etadi. Ularning samaradorligi organizmga majmuali ta‘sir oʻtkazish, joylardagi toʻsiqlar va masofani yengish natijasi bilan baholanadi.Sportdagi mashqlar maksimal sport natijalariga erishish uchun ixtisoslashtirish predmetidir va yagona sport turkumlari bilan muvofiqlikda sun‘iy standartlashtirilgan oxirgi guruhga, agar ularga qayd qilingan belgilar tegishli boʻlsa, birinchi uchala guruh kiritilishi mumkin boʻladi (sport gimnastika mashqi, sport oʻyin mashqi, sport sayohatchi mashqi). Ushbu turkumlarning shartliligi bu guruh mashqlarini tavsiflovchi belgilar tafovutida koʻrinadi. Shuning uchun masalan, yugurish, garchi toʻrttala guruhda turli variantlarda ifodalangan boʻlsa ham, shunga oʻxshash turkumlar jismoniy mashqlarning faqat umumiy moʻljalida berilgan. 2. Mushak faoliyatining belgilari boʻyicha beriladigan jismoniy mashqlar turkumi (harakat sifatlarining rivojlanishiga ta‘sir qiluvchi belgilar boʻyicha). Tezlik-kuch mashqlari shugʻullanuvchidan nisbatan qisqa vaqt ichida maksimal harakat qilishni talab etadi (masalan: qisqa masofaga yugurish, sakrashlar); chidamlilik namoyon qilishni talab qiluvchi jismoniy mashqlar (masalan, uzoq masofalarga yugurish, changʻida yurish va b.). Oʻzgaruvchan sharoitlarga muvofiq zoʻr berish darajalarini muntazam almashtiruvchi, harakatlantiruvchi sifatlarni namoyon qilish majmuasini talab etuvchi jismoniy mashqlar (oʻyinlar, yakkama-yakka kurashish). Bu turkumning shartliligi bir tomondan, jismoniy mashqni tanlab olishga imkon beradi. Uning yordami bilan harakat sifatlarining rivojlanishiga samarali erishish mumkin. Ikkinchi tomondan, u yoki bu xususiyatli mashqni muvaffaqiyatli bajarish uchun qaysi zaruriy sifatga ega boʻlishni bilish. 3. Ilmiylik vazifasini yechish uchun ularning ahamiyati boʻyicha jismoniy mashqlar turkumlari. Ushbu turkumlarning shartliligi shundan iboratki, unda harakat koʻnikmasi, koʻnikmani shakllantirishga va harakat 26 sifatlarining rivojlanishiga qaratilgan mashqlar sun‘iy ravishda ajratiladi, ayni bir vaqtda har ikkala jarayon ajralmasdir. Biroq bunday turkumlashning amaliy ma‘nosi yoʻqolmaydi. U mashqni oʻrgatishning har bir bosqichida yetakchi vazifalarni yechish uchun tanlashga yordam beradi va koʻp darajada ularni yechishga koʻmaklashadi. 4. Asosan ayrim mushaklar guruhining rivojlanish belgilari boʻyicha jismoniy mashqlar turkumlari: yelka kamarida qoʻllar mushaklari uchun, boʻyin va gavda mushaklari uchun, bel va oyoqlar mushaklari uchun nazarda tutilgan. Bu turkum ichida mashq boldir-tovon mushagi uchun, tizza mushagi uchun va hokazolarga boʻlinadi; tikka turib, oʻtirib, yotib, individual va juft boʻlib, predmetlar bilan va predmetlarsiz bajariladigan mashqlarda jismoniy sifatlarning rivojlanishi uchun beriladigan mashqlar. 5. Sport turlari boʻyicha jismoniy mashqlar turkumlari. Sportning har bir turi oʻziga xos mashqlar turkumlariga ega. Har qaysi jismoniy mashq bitta emas, balki bir necha oʻziga xos belgilarga ega. Shuning uchun aynan bir xil mashq har xil turkumlarda ifodalangan boʻlishi mumkin. Masalan, tortilish anatomik belgilar boʻyicha (qoʻllar va mushaklar uchun mashq) turkumlarda ham, asosan, harakat sifatlarining (koʻproq kuchning) rivojlanishini aks ettiruvchi turkumlarda ham namoyon boʻladi. Binobarin, har qanday holat uchun yaroqli yagona turkum yaratilgan boʻlishi mumkin emas; turkumda pedagogik vazifalarni yechish uchun eng ahamiyatli belgilarni hisobga olish kerak. Jismoniy tarbiya tizimlari tarixan tarkib topgan belgilari boʻyicha jismoniy mashqlar turkumlariga (gimnastika, oʻyin, turizm, sport) boʻlinadi. Bu turkumlar boʻyicha jismoniy mashqlar besh guruhga taqsimlanadi. 1. Sun‘iy yaratilgan faoliyatlarda harakatlar xilma-xilligini tavsiflovchi gimnastika mashqlari, ularning samaradorligi organizmga, uning tuzilishiga ta‘sir oʻtkazadi, shuningdek, barcha harakatlar koordinatsion murakkabligi va uygʻunligi bilan belgilanadi. Tezlik-kuch mashqlari shugʻullanuvchidan nisbatan qisqa vaqt ichida maksimal harakat qilishni talab etadi (masalan: qisqa masofaga yugurish, sakrashlar); chidamlilik namoyon qilishni talab qiluvchi jismoniy mashqlar (masalan, uzoq masofalarga yugurish, changʻida yurish va b.). Download 0.68 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling