Termin va terminalogiya tushunchalari hamda ularning tildagi maqomi

TERMIN VA TERMINALOGIYA TUSHUNCHALARI HAMDA ULARNING TILDAGI MAQOMI
Chorshanbiyeva Nozima Boymurod qizi
Termiz davlat pedagogika instituti, Xorijiy til va adabiyoti (ingliz tili) 1-kurs magistranti
Annotatsiya: Mazkur maqola tilshunoslikda terminologiyaning rivojlanishi, termin va terminologiya tushunchalariga ta’rif berish va ularning tilda tutgan o’rnini aniqlashga bag’ishlangan. Shuningdek, ushbu maqolada terminologiyaning boyish yo’llari, terminning atama bilan farqli jihatlari va qo’llanilish muammolari ochib beriladi.
Kalit so’zlar: terminologiya, termin, tilshunoslik, til, terminologik leksika.
Аннотация: Данная статья посвящена развитию терминологии в языкознании, определению терминов и терминологических понятий и их месту в языке. Также в данной статье раскрываются богатые способы терминологии, отличия термина от термина и проблемы его применения.
Ключевые слова: терминология, термин, языкознание, язык, терминологи-
ческая лексика.
Abstract: This article is devoted to the development of terminology in linguistics, the definition of term and terminology concepts and their place in the language. Also, this article reveals the ways of enriching terminology, the differences between the term and the term and the problems of its application.
Key words: terminology, term, linguistics, language, terminological lexicon.
Ma’lumki, hozirgi o’zbek tilshunosligida terminologiya o’ta shahdam va dinamik tarzda rivojlanib borayotgan kategoriyalardan biri bo’lib, o’zbek adabiy tili leksikasining muhim va ajralmas bo’lagi hisoblanadi. Shuningdek, terminologiya til lug’at boyligining muttasil o’sib va kengayib borishida bitmas-tuganmas manba rolini bajarib kelmoqda. Har qanday tilning so’z boyligi insonlar tomonidan yaratiladigan rang-barang lug’atlarda ma’lum bir darajada o’z aksini topadi. Bugungi kunda muayyan tilshunoslikning qay darajada rivojlangani, takomil topgani o’sha tilda yaratilgan lug’atlarning turi, soni va ularning sifati bilan o’lchanmoqda.
Terminologiya tushunchasiga ilmiy adabiyotlarda turli xil ta’riflar berilgan. Jumladan, “O’zbek tilining izohli lug’ati”da quyidagicha: “Terminologiya (lot. terminus- chegara+ yun. logos-fan, ta’limot) 1. Fan, texnika, kasb-hunarning biror sohasida qo’llanadigan terminlar majmui. Texnika terminologiyasi. Harbiy terminologiya. Ilmiy terminologiya. O’zbek tili terminologiyasi.2. Tilshunoslikning terminlarni o’rganish, tartibga solish bilan shug’ullanuvchi sohasi. Terminologiya mutaxassisi. Terminologiya bo’limi”[7,74]
V.P.Danilenkoning ta’kidlashicha esa terminologiya deganda umumadabiy tilning mustaqil funksional turi, ya’ni an’anaviy fan tili (fan,ilm yoki texnika tili) nazarda tutiladi. [4,8] Fan tili umumadabiy tilning funksional sistemalaridan biri sifatida jonli so‘zlashuv tili va badiiy adabiyot tili tushunchalari bilan bir qatorda turadi.
Terminologiya umumxalq tilining leksikasi negizida vujudga keladi va boyiydi. O’z navbatida u, umumxalq tilining boyishi uchun xizmat qiladi. Terminologik leksika umumxalq tili leksikasining ajralmas qismi sifatida u bilan birga rivojlanadi, jamiyat va til taraqqiyotidagi barcha jarayonlarni boshdan kechiradi. Ma’lum bir soha yoki fan yuqori darajada taraqqiy etgandagina o’sha tilda maxsus terminologiya vujudga keladi. Terminologiyaning rivojlanishi, boyish yo’llari turlicha amalga oshadi: boshqa tillardan so’z olish, yangi so’z yasash, ayrim grammatik kategoriyalarning leksikalashuvi, so’z birikmasining semantik bir butun holga kelib qolishi va boshqalar. Bugungi kunda o’zbek terminologiyasining boyishi, asosan, boshqa tillardan so’z olish va ichki so’z yasash hisobiga ro’y bermoqda. U yoki bu soha terminologik tizimining barqarorligini belgilovchi asosiy omil uning tartibga solinganligi va muntazamligidir.[8]
Termin tushunchasi ham ilmiy adabiyotlarda xilma xil berilgan ta’riflar bilan ajralib turadi. Dastavval “O’zbek tilining izohli lug’ati” da “termin”ga berilgan ta’rifga e’tiborimizni qaratsak:“Termin ( lot. terminus- chek, chegara) fan, texnika, kasb-hunarning biror sohasiga xos muayyan bir tushunchaning aniq va barqaror ifodasi bo’lgan so’z yoki so’z birikmasi; atama. Botanika terminlari. Zargarlik terminlari. Paxtachilik terminlari”.[7,73] Demak, terminni aynan bir soha doirasida ishlatiladigan va aniq bir ma’noni ifodalab keladigan so’z yoki so’z birikmasi deb izohlasak bo’lar ekan. Termin tushunchasiga ko’plab olimlar ham izoh berishgan. Masalan, A.S.Gerdning mulohazasiga ko’ra termini lm-fan taraqqiyotining muayyan bosqichida mavjud tushunchalarning asosiy xususiyatlarini aniq va to’laligicha aks ettiruvchi maxsus terminologik ma’noga ega tabiiy va sun’iy til birligi, ya’ni so’z yoki so’z birikmasidir.[2,1-4]
V.G.Gak terminning ta’rifini berish qatori, uning mohiyatini ochadi va terminning biror bir til so’z boyligidagi o’rnini belgilaydi. U ilmiy ishlarda terminga lug’aviy birliklarning alohida turi tarzida qaralishiga e’tiroz bildiradi hamda termin-funksiya, leksik birliklar qo’llanishining bir ko’rinishi, degan g’oyani ilgari suradi.[1,68-71] V.P.Danilenkoning fikriga ko’ra, jamiyatda sodir bo’ladigan har qanday jarayonning in’ikosi dastavval terminologiyada o’z ifodasini topadi yoki muayyan terminlarning tranformatsion o’zgarishi oqibatida voqelanadi.[3,9]
Ko’p hollarda termin atama va istiloh kabi so’zlar bilan sinonim sifatida ishlatiladi. Biroq termin o’zlashmasining ta’rifi bilan atama yasamasi qamrovini taqqoslash va ularni sinonim qilib qo’llash maqsadga muvofiq kelmaydi. A.Hojiyev termin so’zini atama yasamasi bilan almashtirishning noto’g’ri ekanligi, uning sabab va oqibatlari xususida jiddiy mulohaza yuritgan.[5,22-25] Shularni hisobga olgan holda, termin o’zlashmasi ilm-fan, texnika sohalari yoki tarmoqlarida qo’llanuvchi so’z va so’z birikmalari, atama so’zini shartli ravishda qo’yilgan nomlar ( nomenklatura, nomenlar), xususan, geografik obyektlar, joy nomlari ( toponimlar), arabcha istiloh o’zlashmasini esa tarixiy terminologiya aspektidagi izlanishlar, tarixiy manbalar matnidagi tushunchalarga nisbatan ishlatish o’zini oqlaydi.[6,28-30]
Xulosa qilib aytganda, termin ma’lum bir fan, kasb-hunar sohasida ishlatiladigan va muayyan bir ma’noga ega bo’lgan so’z yoki so’z birikmasidir. Terminologiya esa terminlar haqidagi ta’limot va terminlar majmui degan ma’nolarni anglatadi. Hozirda boshqa tillardan so’z olish va ichki so’z yasash usullari orqali o’zbek terminologiyasi kengayib bormoqda va terminologiyaga oid masalalar har doim tilshunoslikning dolzarb va muhim ahamiyatga ega bo’lgan masalalaridan biri bo’lib kelgan. Shuning uchun ham terminlarni o’rganish va ularning mazmun-mohiyatini anglash juda ham muhim hisoblanadi.