Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti "iqtisodiyot va menejment" kafedrasi iqtisodiyot (tarmoqlari va sohalari bo'yicha) ta'lim yo'nalishi

3.Ekologik muammolar-global muammo sifatida
Har bir davlatning barqaror rivojlanishida ekologik xavfsizlik masalasi muxim axdmiyat kasb etadi. Chunki bunday muammoni bartaraf etish millim xavfsizlikni ta'minlovchi muxim omillardan biridir. Shuni xisobga olgan O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti va xukumati tabiatni muxofaza qilish xamda tabiiy rеsurslardan samarali foydalanish masalasini xuquqiy jixatdan tartibga solishga xarakat qilmoqda.
Mustaqillikning ilk kunlaridanoq Yurtboshimiz I.A.Karimov ekologik vaziyatni sog’lomlashtirish, bizdan kеlajak avlodga ozod va obod Vatan qoldirish goyasini ilgari surdi. 2010 yilda bo’lib o’tgan BMT sammita ming yillik rivojlanish maqsadlariga bagishlangan yalpi yigilishida ham Prеzidеntimiz ekologiya masalalariga aloxida e'tibor qaratib, atrof-muxitni asrab-avaylash bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri ekanligiga alohida urg’u bеrdi.
Yurtboshimiz ta'biri bilan aytganda, Orol muammosi nafakat bizning, balki butun insoniyat muammosidir. Aynan shuning uchun xam yurtboshimiz uz nutkida Orol dеngizining xajmi 13 baravarga, maydoni 7 baravarga kiskarganligini, uning minеrallashuvi unlab baravar oshib, dеngiz tirik mavjudot yashashi uchun yaroksiz xolga kеlib kolganligini, barcha xayvonot va nabotot olami tanazzulga uchrab, kirilib kеtganligini va Orolni kutkarish butun insoniyatning vazifasi ekanligini aloxida ta'kidlab utdi.

Global ekalogik muammolarni e’tirof etish

Bugungi kunda dunyo mamlakatlari yetakchilarining ozon tuyunigi hosil bo’lishi, iqlim, ob-havoning o’zgarishi, tro'pik o’rmonlaming yo’qolishi, ayrim o’simlik va hayvonlaming butunlay yo’qolb ketishidagi uchrashuvlar bunday muommalaming oldiniolishga bo’lgan urinishdir.
1968-yilningaprel oyidaRImda dunyoning o’nta mamlakatidan olimlar, pedogo'klar,iqtisodchilar,insonparvarlar,sanoatchilar,halqoro tashkilot vakillari Italiyalik sanoatchi,olim,keng dunyoqarashli inson-do'ktor AURELIO PECHCHEY davatiga javobon to'plandilar.Ular odamlarni hayotga soluvchi mavzu Insoniyatning hozirgi va kelajagidagi murakkab axvolini muxokama etishadi. Insoniyatning tog'diri haqda chuqur tashvishda bo'lgan Aurelio Pcchchey ulami va boshqa insonlami dunyo rivojlanishining uzoq muddatli muommalari borasida bosh qotirishga majbur etadi.
aholining jadal suratlar bilan o'sshi va iqtisodning pasatyish xollari ko'pincha markaziy,hozirgi zamon innsoni o'z halqasiga olib turgan uzoq muddatli muommalar hisoblanadi.Ko'pincha kishilar tarqqiyotining kelajakdagi yo'li,extimol,xatto inson jamiyatning o'zi mavjud bo'lib qolish qolmasligi.dunyning maskur muommalarga niesbatan qanchalik tez vasamarali chora tadbirlar belglash bog'likgini etirof etadilar.shu8nday bo'lsada,dunyo axlisining faqat malum qismigina bu mommalami tushunishga va hal qilishga intladilar.bundan quyudagi xulosalar kelib chiqadi.
Atrofmuxut bir qancha manbalardan ifloslanadi va bu iflslanish eksponental o'sish qonuni bo'yichqa sodir bo'ladi.
Biz atrf-muxut ifloslanishning eng so'ngi chegarasi haqida mutloqa bilimga ega emasmiz.
Ekologik jarayon davom etaveradijekinj biosferaning holatinitklash,uni muvfiqlashtirishborasidagi chora -tadbirlar ekologik jarayonlardan orqada qoladi;atrof- muxutdagina ifloslanishi o'zining eng so'ngi chegarasiga yetadi.
Ayrim itloslantiruvchilar butun sayyora bo'ylab tarqaladi;ulaming zararli tasiri faqat o'zi tarqalayotgan atrof-muhtdagnia emas,balki unda juda uzoq-uzoq masofalarda ham namayon bo'ladi. Har qanday inson o'z muommalarni biror mo'del yordamida hal etadi.Mo'delbu-murakkab tizim haqidagi tartibga solingan takliflaming oddiy to’plami,bu barcha xis qilish va o'tmish tajribasidan kelib chiqqan holda umumlashtirilgan kuzatishlaming biror to'plamini tanlash yo'li bilan mo'dellash usuli ekologiyada ham keng qo'llaniladi.Uning potensial imkniyati juda kattadir. Mo'dellashekotizm tabatni taxminiy tushuntirish va oldindan aytish imknini beradi.ayniqsa,u atrof muxuttadqiqotining nazariy darajasi yetarli bo'lmagan hllarda juda qo'l keladi.Xuddi anashu yo'nalishda mo'dellash nazariy tuzulmalami hamisha to'ldiradi.Chunki tabiatga amaliy tasir ko'rsatish vabunday tasir oqibatlami nazariy anglash o'rtasidagi farq saqlanib qolaveradi.Biosferani sifat jihatdan yangi varianda qayta qurish uchun,albatta,dastlab bu ishning mo'deli yaratilishi kerak.⁵
Xo'sh insoniyat o'zining bugungi kundagi global muommalarni qanday yo'llarbilan hal etmoqchi.Bizda uning glabal taraqqiyotini mo'dellash bo'yicha loihasi mavjudmi.O'z aqil-idroki bilan bog'liq kelajak senariyasi ishlab chiqilganmi.Bundan ko'rinadi ,aholi sonining ortishi ko’p oziq- ovqat maxsulotlarini ishlab chiqarishda,buning uchun sanoatni industriallashga va bu o'z navbatida,atrof-muxitning ifloslanishi hamda qayta tiklanmaydigan tabbiy boylikardan tobora ko'proq foydalinishga olib keldi.Demak,ularning har yili ortib borishi qonuniydir.Matematiklar uni eksponensial o’sish deb ataydilar.
Tabiat insonlarn ing moddiy va ma’naviy talablarini qondiruvchi manbadir. Tabiat - bu butun moddiy borliqdir. Tabiat va jamiyat bir-biri bilan chambarchas bog‘langan yaxlit borliqning ikki bo‘lagini tashkil etadi.
Tabiat va jamiyatning umumiy belgilari bilan bir qatorda o'ziga xos tomonlari ham bor. Butun ijtimoiy hayot, ishlabchiqarish, inson va uning ongi tabiat qonunlariga bo‘ysunadilar. Bu borada jamiyat tabiatning bir qismi. uning sotsial mohiyatini aks cttiradi. Jamiyat va tabiat turli yo'nalishlarda doim muloqotda boMadi. Tabiiy muhitsiz jamiyat yashay olmaydi. Hayot insonni tabiat bilan bog'laydi. Insonning yashashi uchun zarur bo'lgan barcha narsalar - ozuqa. kiyim, qurilish matcriallari va boshqalar tabiatdan olinadi. Jamiyatda foydalaniladigan barcha narsalar ikki element: tabiat mahsuloti va mehnat natijasida hosil bo'ladi.
Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy zaxiralardan oqilona foydalansh masalasi xalqaro ahamiyatga molik bo‘!di va umumxalq ishiga aylandi. Shuning uchun bu muammo juda ko‘p mamlakatlaming qonunlarida o‘z aksini topgan. Jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida yer shari tabiatini qo‘riqlash global, olamshumul ahamiyat kasb etmoqda. Tabiat komponentlaridan birontasining buzilishidan boshqa bir qancha komponcntlar muvozanati, tabiiy ekosistemalar o'zgarib ketishiga olib kclmoqda. Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy zaxiralardan oqilona foydalanish masalasini xalq ommasi o‘rtasida targ'ibot qilish hamda uni o‘rta maktablarda. oliy o‘quv yurtlarida ham o‘rganish vaqti keldi. Binobarin, bu vazifani amalga oshirishda barcha o⁽qituvchilar zimmasiga g`oyat mas’uliyatli vazifa yuklanadi.
Tabiatni muhofaza qilish. tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish. ulami iloji boricha tiklash davlat ahamiyatiga molik ish bo'lishi bilan birga har bir kishining muqaddas burchidir. Nabotot va hayvonotni ehtiyot qilish. har bir gul, novdani yulishdan, hayvonga o‘q uzishdan oldin shu xatti-harakat haqida bir bor o‘ylab ko‘rish; o‘z hovlisining toza boMishini ko'zlab. shahar havosini iflos qilib axlat tashlayotgan kishiga befarq qaramaslik - tabiatni muhofaza qilishning tarkibiy qismidir. Tabiatni muhofaza qilish deganda butun insoniyat manfaatini ko'zlab. tabiatdan oqilona foydalanish, uni saqlash, qo'riqlash va tabiiy boyliklami ko'paytirish yo'lida davlatlar. xalqlar amalga oshirayotgan tadbirlarning ilmiy jihatdan asoslangan mujassami tushuniladi.
Inson bilan tabiat har doim bir butunlikni tashkil qilib kelgan, chunki inson tabiatning tarkibiy qismidir. Suv. havo, tuproq. oziq-ovqat bo’lmasa. kishilar yashay olmaydilar. Inson o’zining tabiat bilan bo‘lgan bcvosita aloqasi orqali tabiiy muhitga juda katta ta'sir qiladi. Hozirgi kunda ycr sharida 6.3 6,5 mlrd. dan ortiq aholi yashaydi, uning tabiiy muhitga qanchalik ta’sir clishini ham nazarda tutish kerak.
XVIII-XIX asrlarda sanoat taraqqiyoti tufayli ko'plab tabiiy zaxiralar: Ycr osti boyliklari, qishloq xo‘jaligi ycrlari, baliq zax'iralari, suv va quruqlik hayvonlan, o’simlik dunyosidan kcngroq foydalanila boshlandi. Shimoliy va Janubiy Amcnka hamda Afrika matcnklan atrofidagi orollami mustamlaka qilish tczlashdi. Sharqiy slavyanlar Sibirga kclib joylashdilar va Tinch okcan qirg‘oqlariga yctib bordilar. Aholi sonimng o‘sishi. yangi hududlaming cgallanishi va ekspluatatsiya qilinishi kuchaydi. O’rmonlar kesildi. landshaftlaming tubdan o’zgarishi va ko'plab ov qilish hayvon zaxiralariga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Ko’plab qimmatbaho hayvonot-o’simlik turlari yo‘q bo’lib kctdi yoki ular soni kcskin kamaydi.
Sanoatning rivojlanishi tabiiy zaxiralarning kamayib borishidan tashqari. atrof-muhitning ifloslanishi muammosim ham kellirib chiqardi. Suv havzalari. atmosfera. tuproq sanoat chiqindilari bilan kuchli ifloslanib borayotganligi ma’lum bo’lib qoldi. Bular 0‘simlik va hayvonot dunyosi, shuningdck odamlar sog’lig’iga ham kuchli xavf bo’lib qoldi. Bu salbiy omil asta- sckin butun ycr yuzini o’z ta’siri ostiga olishi XX asr boshlariga qadar sun’iy xarakterga cga bo`Isa. cndilikda bu sayyoraning global muammosiga aylanib kctdi. Jumladan. Antarktidaning tabiati ham radioaktiv changlar va DDT pcstitsidimng borligi. yoqilg’i mahsulotlari mavjudligi aniqlandi.
XX asming ikkinchi yarmiga kclib, turli tabiiy zaxiralarning hududlar bo’yicha tanqisligi atrof-muhitning dunyo miqyosda ifloslanishi va muvozanatning buzilishi ro’y bcrdi va tobora kcskin tus olib, ckologik sharoitning buzilishi uchun real xavf paydo bo’ldi. bu csa quyidagi sabablarga bog’liq bo’lib, insoniyatning kclajakdagi hayoti va faoliyatini murak- kablashtirib yubordi/ Aholi soni. Fan-tcxnika inqilobi sanoati, qishloq xo’jaligi va mcditsinadagi barcha yutuqlar majmuaidan iborat ckanligi sababli «demografik portlashni» vujudga keltirdi. Natijada hozirgi vaqtda aholining yillik o‘sish sur’ati 2% dan yoki 90 mln. kishidan ortib ketdi.⁶
1974-yil Yer yuzi aholisi har minutda 150 kishiga yoki sutkasiga 216 ming kishiga ko‘paygan. BMT mutaxassislarining so‘nggi ma’lumotlarga ko‘ra shu vaqtda jahon aholisining soni 6,3-6,5 mlrd. atrofida.
Hozirgi fan-texnika taraqqiyotining tabiatga ta’sir etish yo'llari va shakllari nihoyatda ko‘p. Bu ta’sir natijasida tabiatdagi miqdor o‘zgarishlarigina emas, balki sifat o'zgarishlari ham sodir bo‘lmoqda. Fan-texnika inqilobining tabiatga ta’siridagi eng muhim asosiy tendensiyalari quyidagilardan iborat:
Tabiiy zaxiralarni iste’mol qilish hajmi aholi sonining ortishiga qarab ortib bormoqda. Masalan, 1970-yil tabiiy boyliklami jon boshiga iste’mol qilish 1940-yilga nisbatan 2,5 barobar ortdi. 2000-yilda esa kishi boshiga 35-40 tonnaga yetdi. Hozirgi vaqtda insoniyatning xo'jalik ehtiyojlari uchun yiliga daryolar suvining taxminan 13% idan foydalaniladi.
Fan-texnika rivoji tabiiy zaxiralardan oqilona foydalanish va atrof-muhitni yaxshilash bo‘yicha insoniyat uchun katta imkoniyat tug'dirdi. Lekin bir vaqtning o‘zida tabiiy muhitning ancha ifloslanishi va yomonlashuviga ham olib keldi. Tabiatga zararli moddalar va birikmalaming chiqarib tashlanishidan havo, tuproq va suvning fizik, ximik va biologik xususiyatlari o‘zgardi. Bu hoi tabiiyki, kelajakda o‘simliklar, hayvonlar va odam hayotiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Sanoat. Olimlarning energiyadan foydalanish sur’atlari haqidagi hisobi bo‘yicha, inson olovdan foydalangan davrda bir kunda bir kishining energiya iste’mol qilishi 5 kkal ga, o'rta asrlarda jon boshiga energiya iste’mol qilish 12 ming kkal ga teng edi. Yoqilg'i sifatida toshko‘mir qo'llangandan keyin esa 26000 kkal ni tashkil etdi.
Hozirgi vaqtda sanoati rivojlangan mamlakatlarda jon boshiga sarflanadigan energiya 200 ming kkal dan oshib ketdi.
Hozirga qadar insoniyat energiyaning asosiy qismini mineral yoqilg‘ilardan, ya’ni neft, ko‘mir va gazdan oladi. 1960-yil bu yoqilg‘ilar hissasiga dunyoda ishlab chiqariladigan energiyaning 81-82% i to‘g‘ri kelgan. Keyingi yillarda gidroenergiya, atom energiyasi, vodorod energiyasi kabi manbalardan keng foydalanilmoqda.