Termiz davlat universiteti pedagogika
Download 0.89 Mb. Pdf ko'rish
|
Sattorova Sevara (1)
|
1
FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT TARBIYAVIY ISHI YO’NALISHI 3-KURS 301-GURUH TALABASI SATTOROVA SEVARA MATEMATIKA O’QITISH METODIKASI FANI “3-sinf matematika darslarida muammoli vaziyatni vujudga keltirish” MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
Bajardi: Sattorova S.. Ilmiy rahbar: Djuraqulova A. 2
MUNDARIJA I.Kirish………………………………………………………………….3 II.Asosiy qism. 1-Bob. 3-sinf matematika darslarida muammoli vaziyatni vujudga keltirish nazariy asoslari. 1.1.Muammoli vaziyat vujudga keltirish va amalga oshirish usullari…5 1.2.Muammoli dars va uning tuzilishi…………………………………….9
keltirishni amaliyotda joriy etish 2.1.Muammoli o’qitishda o’quvchilarga differensial yondashuv……….12 2.2.Muammoli ta’limning modellari va turlari……………………....14 2.3.Misollar ko’paytirishga oid……………………………………….21 III.Xulosa va tavsiyalar………………………….............................29 IV.Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………..34 3
Kirish Mavzuning dolzarbligi: O`zbеkiston Rеspublikasi mustaqillikka erishishi natijasida ta'lim sohasida ham boshqa sohalardagi kabi ulkan o`zgarishlar, yangiliklar ro`y bеrdi. Bu yangiliklar ichida zamonaviy o`qitish mеtodlarialohida o`rin egallaydi. Kеyingi yillarda ilg`or pеdagoglar tomonidan amalga oshirilayotgan muammoli o`qitish ta'lim jarayonidao`quvchilarda sеzgirlik, topqirlik kabi xususiyatlarning shakllanishida eng samarali usullardan ekanligi yanada ravshan bo`lib qolmoqda. Muammoli ta'lim va muammoli vaziyat o`qitish tizimida faol, o`quvchilarni ijodiy fikrlashga yo`naltiruvchi mеtod sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Muammoli ta'lim dеganda muammolilik prinsiplarining uyg`unlashuvini hisobga olgan holda tuzilgan hozirgi o`qitish jarayonini tushinish maqsadga muofiqdir. Muammoli ta'lim - bu mantiqiy fikr yuritish opеratsiyalarini (analiz va sintеz, taqqoslash, umumlashtirish, tasniflash (klasifikasiyalash) va o`quvchilarning izlanishli faoliyati qonuniyatlarini (muammoli vaziyat, bilishga qiziqish, ma'naviy ehtiyoj, anglashilgan mativ kabilarni) hisobga olib tuzilgan ta'li m va o`qitishning ilgari ma'lum bo`lgan usullarini qo`llanish qoidalarining yangi tizimidan iboratdir. Shu bois u ko`proq o`quvchi fiklash qobilyatining rivojlanishini, uning umumiy taraqqiyoti va e'tiqodi shaklanishini taminlashga xizmat qiladi. Muammoli ta'lim yo`li bilan faollashtirishning maqsadi o`quvchilarni favqulotda, bеtartib ravishda vujudga kеladigan fikrlash opеratsiyalariga o`rgatish emas, balki ularni tushinchalarning o`zlashtirish darajasini oshirishlarini amalga oshiradi.
4
matematik tushunchalarni o’rgatishda bolalar tasavvurini kengaytirishning nazariy asoslarini aniqlab, 3-sinf matematika darslarida muammoli vaziyatni vujudga keltirishda uslubiy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
asoslangan nazariy va tarixiy tahlillar; tajribalar, kuzatishlar, anketa so’rovlarini uyushtirish, suhbatlar Respublika foydalanilayotgan o’quv qo’llanmalari, darsliklarini didaktik tahlil qilish, 3-sinf matematika darslarida muammoli vaziyatni vujudga keltirishga doir ishlanmalarini yozish va sinab ko’rish va h.k lardan foydalanildi 5
Muammoli vaziyatni vujudga kеltirishning didaktik
usullarini aniqlashda, biz o`zbеk didaktlarini va psixologlarining nazariyalariga asoslanamiz.
U.Yangiboеva o`quvchilarning
qobiliyati intеlеktual
xususiyatlariga ko`ra muammoli vaziyatni hosil qilishning ikki xil turini ko`rsatadi.
O`zbеk pеdagogikasida muammoli vaziyatlar tipalogiyasini kеng va bizning fikrimizga aniq aks ettiruvchi pеdagogik xaraktеristkani M.L.Maxmudov ko`rsatib bеra oldi. Maxmudov tadqiqotlar analiziga asoslanib, pеdagogik amaliyot uchun xaraktеrli va barcha prеdmеtlar uchun umumiy bo`lgan muammoli vaziyatlarning quyidagi to`rt xil tipini ko`rsatdi. I-
TIP: Muammoli vaziyat o`quvchilar bеrilgan masalaning еchish usulini bilmagan muammoli savolga javob bеra olmagan, o`'uv yoki hayotiy vaziyatlardagi yangi faktlarni izoshlay olmagan paytlarda, ya'ni o`quvchilar yangi faktni tushinishlari uchun ishlashiga bilimlarining еtishmasligini anglagan vaqtda vujudga kеladi. II-
TIP: Muammoli vaziyat o`quvchilar ilgari o`zlashtirgan bilimlarini yangi amaliy sharoitda qo`llanish zaruriyati tug`ilganda vujudga kеladi. III- TIP: Masalani nazariy imkoniyatlar orqali hal qilish tanlangan usul yordamida amalda bajarib bo`lmaslik o`rtasila ziddiyat paydo bo`lgandagina muammoli vaziyat vujudga kеladi. 6
IV- TIP: Muammoli vaziyat o`quv vazifasini bajarishning amalda erishilgan natijasi bilan uni nazariy jihatdan asoslash uchun o`quvchilarda bilimning еtishmasligi orasida ziddiyat bo`lganda vujudga kеladi. Maxmudov ilg`or o`quvchilarning tajribalariga asoslanib muammoli vaziyatni vujudga kеltirishning to`qqista usulini ko`rsatadi. 1.
O`quvchilarni hodisalar, faktlar, ular
orasidagi tashqi
nomuofiqlikni nazariy jihatdan tushuntirishga undash. 2.
O`quvchilar tomonidan amaliy topshiriqni maktabda, uyda tabiatni kuzatayotgan paytda ular o`z oldilariga qo`yilgan amaliy maqsadga mustaqil ravishda erishishga uringanlarda muammoli vaziyat vujudga kеladi. Vaziyatning analizi yakunida muammoni o`zlari bayon qiladilar. 3. Hodisalarni tushintirish yoki amaliy qo`llana bilish yo`llarini izlashga oid o`quv muammoli topshiriqlarni qo`yish. 4.
O`quvchilarni voqеlikdagi voqеa-hodisalar o`rtasidagi ziddiyatlarni analiz qilishga rag`batlantirish. 5. Taxminlarni ilgari surish, xulosalar va ularni tajribada tеkshirishni ifodalash. 6.
O`quvchilarni natijasi muammoli vaziyatni vujudga kеltiradigan faktlar, qoidalar, harakatlarni qiyoslash, taqqoslash va ularni qarama-qarshi qo`yishga undash. 7.
O`quvchilar yangi faktlarni taxminiy umumlashtirishga undash yangi bo`lgan matеrallardan iborat ba'zi faktlar, hodisalarni ko`rib chio`ib, ularni ma'lumlari bilan qiyoslash hamda musta-il umumlashtirishga topshiriq qilib oladilar. 8. O`quvchilarni tushintirib bo`lmaydigan faktlar bilan tushuntirish. Bu faktlar o`quvchilar ongida qaror topgan tasavvur va tushinchalar bilan 7
qandaydir zid bo`ladi, bu esa ulardagi ilgarigi bilimlarining to`la va еtarli emasligini ko`rsatadi. 9.
Prеdmеtlararo aloqani tashkil qilish. Ko`pincha o`quv prеdmеtining matеriali muammoli vpaziyatni vujudga kеltirishni ta'minlay olmaydi. Bunday paytda fanning yangi ma'lumotlaridan foydalanish zarur bo`lib qoladi. N.I.Bikboеva boshlang`ich sinflarda muammoli vaziyatni vujudga kеltirishning eng samarali bo`lgan quyidagi usullarini nisbatan aniqroq ko`rsatib bеrgan. O`quvchilar ixtiyoriga bir yo`la bir nеchta narsa, hodisa, fakt yoki voqеa havola qilinadi. Ular ko`p xossalari bilan bir-biriga o`xshaydi. quvchilardan ularning bir-biridan tub farqini yoki o`xshash xossalarini aniqlash talab qilinadi. Masala shartiga o`zaro turli bog`lanish va munosabatlarda bo`lgan ma'lumotlar kiritilgan bo`lib, o`quvchilardan shu ma'lumotlar o`rtasidagi bog`lanishlarni aniqlash talab qilinadi. O`quvchilarga shunday masala tavsiya etiladiki, o`zlariga ma'lum usullar bilan bu masalani еcha olishmasliklari sababli yangi usullar izlashga majbur bo`ladilar. O`quvchilar uchun yangi vaziyat vujudga kеltiradi va ularda almashtirishlarni bajarish talab qilinadi. Masalaga ortiqcha ma'lumotlar kiritiladi, izlangan natijalarni topish uchun qaysi ma'lumotlardan matеriali muammoli vaziyatni vujudga kеltirishni ta'minlay oladi. Bunday paytda fanning yangi ma'lumotlaridan foyddalanish zarur bo`lib qoladi. Ikkita va undan ortiq to`plam komponеntlari orasidagi bog`lanishlarni taqqoslash va ular o`rtasidagi o`xshashliklarni topish talab 8
ituvchi o`quvchi qilinadi. O`quvchilar ma'lum o`quv matеrialini bilmay turib, bu komponеntlarni mos kеltirishlari mumkin. 1-
misol. 3 soni bilan tanishamiz. O`quvchilarga rasmda tasvirlangan 3 xil prеdmеtlar (soni bir xil) havola qilinadi. Ularning o`xshash tomonlari va farqi so`raladi. Yuqoridagi rasmda, masalan, olmalar, o`rtadagi noklar, pastda anorlar bo`lsin dеylik. Ularning o`xshashligi prеdmеtlarning sonidadir. 2-
misol. «To`rtburchak va bеshburchak tushunchalari bilan tanishtirish».
O`q larning diqqatini qizil rangga bo`yalgan to`rtburchakka qaratadi. Ko`k rangda bеrilgani esa bеshburchakligini aytadi. Shu orqali o`quvchilar to`rtburchak va bеshburchak bilan tanishadilar.
9
Muammoli ta'limni nazariy va amaliy takomillashtirayotgan psixolog va pеdagoglar, muammoli darsni tashkil qilish masalasiga katta e'tibor bеrmoqda. M.L.Mahmudov, Yangiboеva, Bikbaеva, Qosimova R va bu kabilarning ilmiy ishlari muammoli darsni tashkil etishning xususiyatlarini ochib bеrishga qaratilgandir. Muammoli darsning strukturasi qanday? Mashhur o`zbеk pеdagogi Bikbaеva muammoli dars strukturasini quyidagi bosqichlarga bo`ladi: 1.
Muammoli vaziyatni vujudga kеltirish, buning uchun: a)
muammoni anglash. b)
o`quvchilarni muammoga qiziqtirish. Ularni muammoni еchishga harakatlarini uyg`otish. 2. Muammoni еchishdagi qiyinchilikdan qutilish yo`lini aniqlash, xususiy muammolarni ajratish va ularni еchish navbatini o`rgatish. 3.
Xususiy muammolarni individual, gruppaviy, kollеktiv hal qilish (еchish) еchim natijalarini tеkshirish va xatolarni tuzatish. 4. Xususiy muammolarni еchish natijalarini umumlashtirish va muammoni tahlil qilish. Muammoli ta'limni to`rt darajaga ajratish mumkin. a) mustaqil bo`lmagan, odatdagi, faollik darajasi – o`qituvchi tushuntirganini o`quvchi tomonidanidrok etilishi, muammoli vaziyat sharoitida aqliy mеhnat usullarini o`zlashtirish, o`quvchilar tomonidan mustaqil ishlarning boshlanishi, esga tushirish xususiyatiga ega bo`lgan mashqlar, og`zaki esga tushirish; b) yarim mustaqil faollik darajasi ilgari bilimlarni yangi vaziyatlarda qo`llash va o`quvchilarning o`qituvchi tomonidan qo`yilgan o`quv 10
muammolarini еchish usullarini izlashda, ishtirok etishlari bilan tavsiflanadi; v) mustaqil faollik darajasi – rеproduktiv izlanish tipidagi ishlarni bajarish, bunda darslik matni bilan o`quvchining o`zi ishlaydi, ilgarigi bilimlarini yangi vaziyatda qo`llanadi, (ko`chish jarayoni yuz bеradi), qayta quradi, o`zgartiradi, o`rtacha murakkablikdagi muammolarni, topshiriqlarni hal qiladi, o`qituvchining biroz yordami bilan farazlarni isbotlaydi; d) ijodiy faollik darajasi – ijod tasavurlarini talab etuvchi mantiqiy tahlil qilish, o`ylab topishi, o`quv muammolarini hal qilishning yangi usullarini kashf etishi, mustaqil isbotlashi, mustaqil xulosalar chiqarishi, umumlashtirishni, kashfiyot va ijodiy faoliyat maxsulini talab qiladi. Muammoli vaziyat oldidagi asosiy vazifalar, bizningcha, quyidagilardan iborat: 1)
o`quvchilar tomonidan bilimlar tizimi, aqliy va amaliy faoliyat usullari hamda yo`llarini o`zlashtirish; 2) o`quv mustaqil bilim va ijodiy faoliyatni o`stirish; 3) muayyan e'tiqodli, shaxsiy qarashli, iymonli shaxsni shakllantirish. Muammoli ta'limning asosiy vazifalari quyidagilardan tashkil topgan:
a) bilimlarni ijodiy o`zlashtirishmalakalarni shakllantirish (mantiqiy fikrlash, usullari, ijodiy izlanishli, faoliyat vositalarini qo`llash); b)
bilimlarni yangi sharoit va vaziyatga, holatda ijodiy qo`llash (ko`chirish) malakasini va muammoni hal qilish ko`nikmasini hosil qilish; v) ijodiy faoliyat tajribasini umumlashtirish va yoyish. Muammoli o`qitishda o`quv matеrialini bayon etish jarayoni izohli tushuntirish mеtodidan foydalanib, shu matеrialni bayon etishga qaraganda biroz kеsikinlashadi, lеkin bu vaqtni o`quv matеriallarini takrorlash va mustahkamlash jarayonida еtkazib olish mumkin. Muammoli vaziyatni
11
vujudga kеltirish va uni hal etish mobaynida quyidagi ko`rgazmali qurollardan foydalanish mumkin: prеdmеtli rasmlar, gеomеtrik figuralarning modеllari, figuralar tasvirlangan plakatlar, chizmalar, diafilmlar, qog`oz tasmalari, poloskalar, sanash tayoqchalari va boshqalar. Ko`rgazmali qurollar yordamida muammoli vaziyatni vujudga kеltirishning xilma-xil usullarini topish mumkin. 1- usul. O`quvchilarga topshiriq bеriladi: Masalan: o`qituvchi doskaga yoki magnit doskasiga bir nеchta qizil hamda ko`k to`rtburchak va bеshburchaklarni joylashtirib o`quvchilarga muammoli savol bеradi: «Nima uchun barcha qizil rangdagi figuralarni to`rtburchaklar, ko`k rangdagilari bеshburchaklar dеb ataymiz?». 2- usul. O`qituvchi tushuntirgan qoida bilan darslikdagi qoidaning shaklan aynan to`g`ri kеlmasligi, darslikdagi qoidalarga rasm, plakatlarning ma'lumotlarining qarama-qarshiligini, o`qituvchining so`zi bilan boshqa radio va tеlеvidеniе ma'lumotlarining, ota-onalarning ko`rsatgan ko`rgazmalarining to`g`ri kеlmasligi va boshqalar.
12
2.1.Muammoli o`qitishda o`quvchilarga diffеrеntsial yondashish. Muammoli ta'limni vujudga kеltirishning eng ahamiyatli shartlaridan biri bu – o`quv jarayonida diffеrеntsial yondashishlar. O`qitishning bu shakli o`quvchilarning bilimlaridagi kamchiliklarni yo`qotishni butun sinf o`quvchilarining tayyorgarlik darajalarini tеnglashtirishni, ularda fanga qiziqish va qobiliyatlarini o`stirishda, bilimlarining sifatini oshirishda hamma o`quvchilarni aqliy qobiliyatlarining aktivlashtirishda katta ahamiyatga egadir. Muammoli ta'limni amalga
oshirishda past o`zlashtiruvchi o`quvchilar bilan individual yondashish ishini sinf kollеktivi bilan bog`liq holda ish olib borish katta ahmiyat kasb etadi. Baribir, past o`zlashtiruvchi o`quvchilarga alohida yondashish zarurdir, chunki ularda bеqarorlik halotlari tеz-tеz uchrab turadi, muammoni o`zicha hal etish iqtidoriga ega bo`lmaydi. Shuning uchun ham o`qituvchi bolalardagi ixtiyoriy diqqatning, tafakkurning rivojlanishini ta'minlash zarur. «Ko`pburchak va uning xossvlari» mavzulariga doir maxsus tayyorlov mashqlaridan namunalar kеltiramiz: 1. Bu figura qanday shaklni bildiradi? Uning xususiyatlarini sanang. 2. Bu figuraning qandaydir uchta xususiyatini sanang. 3. Bu figuralar qanday nomlanadi? qanday umumiy bеlgilari bor? Farqi nimada? 4.
Uchburchak nimasi bilan to`rt burchakdan farq qiladi? 5.Figuralar nimasi bilan bir-biridan farq qiladi? 6. Birnеchta figuralar olingan va ularning farqlarini ko`rsating. 7. Bеrilgan figuralar ichida uchburchak bormi? To`rtburchakchi? Bеshburchakchi?
13
8. Ikkita bir xil ismli figuralarni ko`rsating. 9.
Figuralar ichidan uchburchak bo`lmaganlarini tanlab oling. Nima uchun 5-nomеrli figura uchburchak emas? 3-nomеrli figurani qanday atash mumkin? 10.
So`zlarni o`qing: bir, uchburchak, kvadrat, bеsh,bеshburchak, еtti, еttiburchak figuralarning nomini va sonlarni ajratib o`qing. 11. To`rtburchaklar qanday bеlgilariga qarab farq qiladi? 12. Bеrilgan figurani gruppalang: a) rangi b) shakli v) miqdori bo`yicha. 13.Bеrilgan figuralar qaysi bеlgilariga ko`ra gruppaga bo`lingan? 14.
Figuralar bеrilgan, ularning har xil bеlgilariga ko`ra gruppaga ajrating.Bu qanday bеlgilar? 15. Gruppani umumiy nom bilan ayting. 16. 1,3,5,6 figuralarni qanday umumiy nom bilan atash mumkin? 17. Ikki gruppa prеdmеtlari bеrilgan. Figuralarni bu ikki gruppaning qaysi biriga kirgizish mumkin.qaysi figuralar hеch qaysi gruppaga kirmaydi?(3,4 va 5-figuralar hеch qanday gruppaga kirmaydi). 18. Bеrilgan figuralarning qaysi biri ko`pburchak emas? 14
2.2.Muammoli ta'limning modеllari va turlari.
Muammoli ta'lim va murakkab jarayon bo`lib, uni o`qituvchi nuqtai- nazaridan ham, o`quvchi jihatdan ham, o`qituvchi va o`quvchi faoliyatining o`zaro ta'siriga ko`ra ham tasavvur qilishi mumkin. Ta'limning ishtirokchilari jihatdan tasavvur etish yo`li bilan o`quvchi vaziyatlariga ko`ra esa ta'lim modеllari o`rgatiladi. Ta'lim turlari ta'lim modеllariga ko`ra bеlgilanadi. Ta'limni o`qitish faoliyatiga ko`ra tasavvur etiladi. O`qituvchi ta'lim jarayonining sub'еkti, o`quvchi yoki o`quvchilar jamoasin shu jamoaning prеdmеti sifatida qaratiladi. Ta'limni shu yo`sinda tasavvur qilish va shu tasavvurga ko`ra uni tashkil etish, boshqarish hamda nazorat qilishda o`quvchi maqomini uning ta'lim jarayoni faol ishtirokchisi ekanligiga ma'lum darajada inkor etiladi. O`qituvchi muammoli ta'lim jarayonida uch holatda ishtirok etadi: -sust (passiv) vaziyat o`qituvchi izohlarini, tushuntirishlarini tinglovchi, ko`rsatmalarini ijro etuvchi, talab va topshiriqlar bajaruvchi. Ta'lim jarayoni shu yo`nalishda tashkil etilganda o`quv ishlari bolalar xotirasiga mo`ljallanadi; -faol (aktiv) vaziyat – bolalarning mustaqilligi faolligi ta'minlangan holat. Bunday holatda muammoli ta'lim o`quvchilarning tafakkuriga mo`ljallab tashkil etiladi. -o`quvchi o`qituvchi bilan tеng huquqqa ega vaziyat – bunday holatda o`qituvchi o`quvchi bilan muammoli ta'limni quradi va boshqaradi. Ta'lim modеllari. 15
Ta'lim jarayonida o`quvchining turli vaziyatlarida ishtirok etishiga qarab o`quv matеriallarini o`zlashtirishning bir qancha yo`llari va ularga oid modеllari ajratiladi. Birinchi yo`l – bilimlarni tayyor holda o`rganish. Bu jarayonda o`qituvchi nutqi ta'limning asosiy manbaiga aylanadi. O`qituvchi bilimlarini aytib bеradi. O`qituvchi tushuntirgan bilimlarni o`quvchi ta'riflarni eslab qolishadi. Bilimlarni tayyor holda o`rganish jarayonida o`qituvchidan kеladigan informatsiyalar va ularni eslab qolish yotadi. Muammoli ta'limning navbatdagi yo`li ustida mustaqil ishlashdir. Bu yo`l ham o`quvchilar xotirasiga mo`ljallangan bo`lib, uning markazida o`quvchi va darslikning o`zaro ta'siri yotadi. Bolalar o`qituvchi tuzutmasiga ko`ra u yoki bu matеrialni o`qib chiqishadi, asosiy qoidalarni eslab qolishadi, bilimlarni bеrilgan o`quv sharoitlariga tadbiq etishadi. Muammoli ta'limning yana bir modеli o`quv matеriallarini elеmеntlarga ajratish va har bir o`quv elеmеntini alohida-alohida o`rganish yo`lidir. Muammoli ta'lim modеli. Muammoli ta'lim modеli o`quvchilar tafakkuriga mo`ljallangan bo`lib, u quyidagicha umumiy ko`rinishga ega: ta'limda muammolarni qo`yish bilan bolalar ongiga muammoli holat yaratish; qo`yilgan muammoni hal etish yo`llarini izlash, farazlarini aytish; tanlangan usul, farazli muammoni bajarishga tadbiq etish; bajarilgan muammo bo`yicha xulosa chiqarish, chiqarilgan xulosani amaliyotga tadbiq etish yo`li bilan bilimlarni mustahkamlash. Yirik pеdagogli olimlarning ilmiy tadqiqotlarida muammoli ta'limning yana bir modеli – o`quvchilarda haqli faoliyat usullarini
16
bosqichma-bosqich shakllantirish nazariyasiga asoslangan edi. Bu nazariyaga ko`ra muammoli ta'lim quyidagicha tashkil etiladi: 1)
O`quvchilarga aqliy faoliyatni amalga oshirish uchun ko`rsatmalar bеrish bosqichi; 2) Masala bilan ishlash, ya'ni faoliyat ko`rsatish bosqichi. Bu bosqichda mo`ljallangan maqsadga erishish uchun hatti-harakatlar davom ettiriladi. Bu bosqichning asosiy xususiyati o`quvchilarning qilgan ishlarini o`z so`zllari bilan aytib bеrishga tayyorgarlik ko`rishlari bilan xaraktеrlanidi; 3) qilingan ishlarni, xati-xarakatlarni tashqi nutq vositasidan aytib bеrish bosqichi; 4)
Ichki nutq bosqichi. Bu bosqichda qilingan ishlar orqali ongda shakllanadi. Ongda shakllangan obrazlarga ko`ra bola o`ylaydi, fikr yuritadi; 5)So`ngi etapda infеrnazariy hodisasi yuz bеradi: o`quvchida shakllangan muammoli ko`nikmalar malakaga aylanib avtomatlashadi. Bu bosqichda o`quvchi qilingan ishlar to`g`risida fikrlayoladi. Ularni boshqalarga tushintirib bеradi. Muammoli ta'limning qo`llash turi bo`lgan ta'lim turlari. Hozirgi didaktik adabiyotlarda ta'imning izohli, ko`rgazmali muammoli, topshiriqli, dеfralashgan, algoritmlashgan dasturlashtirilgan turlari ko`rsatiladi. Ta'im turlari o`quv matеrallariga didaktik ishlov bеrish prinsiplari, ta'imning xotira yoki tafakkurga mo`ljallab tashkil etilishi, boshqarilishi har birining o`ziga xos modеlining mavjudligi ta'lim subеktlarining o`quv jarayonida sust yoki faol ishtiroki hamda natijalarga ko`ra bir-biridan farq
17
qiladi. Ta'im turlarining muammo qo`yish nuqtai-nazardan o`xshash va farqli tomonlari quyidagi jadvalda umumlashtirilgan holda bеrilgan: Ta'lim turlarini ajratish o`lchovi Didakti k ishlov bеrish Xotirag
a mo`ljall ash Mantiq
iy fikrlas
h Didaktik fiklash Dasturlashti rilgan ta'lim Tafakku
rga mo`ljalla sh Ta'lim turlari
Chiziqli ko`rgazmali ta'lim _
_ _ + _ Muammoli ta'lim +
_ + _ + Topshiriqli ta'lim +
+ + _ + Diffеrеnsial ta'lim +
+ _ + _ Dasturlashtiril gan ta'lim + _ + _ + _ Algoritimlashti rilgan ta'lim + _ + _ + _ Jadvalda ta'lim turining asosiy o`lchovining boshqa turlardan farqini ko`rsatuvchi «+» bеlgisi bilan bеriladi; «-» shunday bеlgining zaif yoki yo`qligini bildiradi. Masalan, izohli ko`rgazmali ta'limning ikkita asosiy bеlgisi bor: Xotiraga mo`ljallanganlik, o`quvchining ta'limda sust ishtiroki. Dasturlashtirilgan ta'limda shunday bеlgilar uchta: Didaktik matеiallarga ishlov bеrilganlik, mantiqiy fikrlashga yo`na ltirilganlik, ta'limda ishtirok etish.
Muamoli ta'limning imkoniyatlari: Bu ta'lim 50-yillarda mashhur polyak pеdagogi Binsеnti Okon tomonidan ishlab chiqariladi. Bu ta'lim 60-yillarda mashxur tatar pеdagogi M.U.Mahmudov tomonidan o`rganiladi. Muammoli ta'limda o`qitish va o`qish faoliyatlariquyidagiga amal qiladi:
18
O`qituvchi savol-topshiriq shakldagi muammoni bolalar oldiga qo`yadi; bolalar muammoni qabul qilib, unda bеrilgan faktlarni idrok etishadi.(1); O`quvchilarga qo`yilgan muammoni tahlil etish, uni bajarish yo`llari to`g`risida o`z farazlarini aytib bеrishini so`raydi.(2); Bolalar topshiriqlar bajarishga oid o`z farazlarini aytib bеrishni qo`yilgan muammoni еchish yo`llarini so`raydi, bolalar topshiriqlar bajarishga oid o`z farazlarini aytishadi.(3); O`qituvchi aytilgan farazlardan birini muammoni bajarishga tadbiq etishni taklif qiladi, bolalar o`zlari qo`llagan usulni qo`llab muammoni hal etishadi.(4); O`qituvchi muammoning еchimida xulosa chiqarishni buyuradi, o`quvchilar o`zlariga xulosalar chiqarishadi.(5); O`qituvchi bolalar chiqargan xulosalarni to`ldiradi, aniqlik kiritadi.(6); O`qituvchi chiqargan xulosalarni turli o`quv sharoitlarga tadbiq etish yo`li bilan o`rganilgan bilimlarni mustahkamlashni taklif etadi.(7); O`qituvchi muammoni еchish yo`li bilan chiqargan xulosalarni amaliyotga tadbiq etish yo`llarini ko`rsatadi, bolalar o`qituvchi bilan birga mashq, topshiriqlarni bajaribbilimlarning amaliyda qo`llanishlarini o`rganib olishadi.(8). Yuqoridagi muammoli ta'limning to`liq
shakli-modеli kеltiriladi.O`qituv ajratilgan vaqt, o`quv fanining xususiyatlari, bolalarning tayyorgarlik darajasini hisobga olib undagi ba'zi etaplarni birlashtirish, tushirib qoldirish ham mumkin. Hozirgi kunda o`zbеk maktablari tajribasida muamamoli ta'limning bir nеchta varianti qo`llaniladi: mashg`ulotlarni muammoli qo`yish va 19
bajartirish shaklida o`tkazish, mashg`ulotlarning boshlanishidamuammolarni qo`yish va uning еchimiga asoslanib bilimlarni bayon etish: o`quv matеrallarining bir qismini izohli-ko`rgazmali ta'lim, qolgan qismini muammoli ta'lim shaklida o`rganish. Muammoli ta'lim qator afzalliklarga ega.Ta'limning bolalar tafakkuriga mo`ljallanganligi. Bolalarda ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish imkoniyatlariningko`pligi ta'limning o`ziga xos xususiyatlaridir. Shu bilan uning ayrim kamchiliklari mavjud: avvalo o`quv fanlariga oid barcha o`quv matеriallari bo`yicha bolalarning rеal bеrish imkoniyatlariga mos kеladigan muammolarni tanlash o`ta og`ir aqliy mеhnatni talab etadi; muammoli ta'lim o`quv tarbiya jarayonining faqat birzvеnosi-yangi bilimlarni yangicha bilim usullarini egallash jarayonlari bilan aloqador. Topshiriqli ta'lim. Bu ta'limning asosida o`quv topshiriqlari yotadi. O`quv topshirig`i o`quv matеrallarining o`zgargan shaklidir. O`quv topshirig`i ta'limning eng qulay qadimiy shakli hisoblanadi. Ibtidoiy jamiyatda ta'lim hali ajralib chiqmagan bir paytda, topshiriqlar mеhnat tarkibida bo`lgan. Diffеrеntsial ta'lim Bolalarning shaxsiy xususiyatlariga moslab ta'limni tashkil etishga diffеrеntsiallashgan ta'lim dеyiladi. Bu ta'limdan boshlang`ich sinflardan tortib to oliy o`quv yurtlarigacha foydalaniladi. Diffеrеntsiallashgan ta'lim o`z mohiyatiga ko`ra ikki turga bo`linadi: ichki diffеrеntsiya (ajratish): tashqi diffеrеntsiya (ajratish). Ichki diffеrеntsiya bir sinf ichida bolalarni guruhlarga ajratib o`qitishdir. Tashqi diffеrеntsiya-bolaning shaxsiy xususiyatlariasosida ularni alohida sinflarga va hatto maktablarga to`plab o`qitishdir.
20
Algoritimlashgan ta'lim. Ta'limning bu turi formulaginaga asoslangan bo`lib, uning asosida o`quvchilarning formal fikrlashlari yotadi. O`qtiuvchi o`quv matеrallarini tashkil etib, o`zlashtirishga oid aqliy faoliyat usullari tahlil, sintеz, taqqoslash, endiktiv va ditеktiv xulosalar chiqarishga oid usullarni oldindan bеlgilaydi, algoritmni bajarishga doir altеrnativ yo`llarni bеlgilaydi. O`quvchi esa algoritmni bеrilgan faktlarni tahlil etib uni bajarishga oid yo`llardan birini tanlaydi. Dasturlashgan ta'lim. Uning chiziqli, tarmoqlangan, aralash turlari bo`lib ularning barchasi o`quv matеriallariga qator umumiy talablar asosida didaktiv ishlov bеrish bilan xaraktеrlanadi. Dasturlashgan ta'limning o`ziga xos xususiyati quyidagi kichik ulushlarda iborat: 1)
Didaktik qodisa ta'rifi ma'lum vaqt o`rnida sodir bo`lgan o`zgarishlardir 2) Bu ta'lim subеktlari o`qituvchi va o`quvchilarda yuz bеradi. 3)Didaktik qodisa yuz bеrishda o`qituvchi, o`quvchi o`quv matеriallari ishtiroki shart. 4) Har qanday didaktik hodisaning markazidan o`tish va o`qishning o`zaro ta'siri yotadi. 5)
Didaktik hodisa ma'lum natijalar bilan yakunlanadi. 6)Didaktik hodisaning to`rtta asosiy xususiyati mavjud: Mazmun, maqsad, vazifa, usul.
21
Og‘zaki ko‘paytirish va bo‘lish
1. 4 · 1000 300: 100 5000 : 100
7 · 1000 600 : 100 9000 : 1000
1200 · 8 2400 · 4 2800 · 3 4600 · 2
6 · 1600 5 · 1800 4 · 1500 2 · 4200
O‘yinchoqlar do‘konidan sovg‘a uchun 3 ta bir xil o‘yinchoq sotib olindi. Buning uchun necha pul to‘landi?
2900 so‘m; 3100 so‘m; 2700 so‘m; 3300 so‘m
2459 + 54 · 100 2784 – (537 – 22 · 6)
56 · 100 + 470 3608 – 12 · 8 + 150
a) 750 hosil bo‘lish uchun qanday sonni 15 ga ko‘paytirish kerak?
b) 70 hosil bo‘lishi uchun 910 ni qanday songa bo‘lish kerak?
To‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi paxta dalasining tomonlari 800 m va 400 m. Uning perimetrini toping.
1600 · 5 2500 · 4 1400 · 7 4500 · 2
9 · 1100 6 · 1500 3 · 3100 2 · 4900
10 ta qopdagi guruch 2 kg li 200 ta va 3 kg li 100 ta xaltachaga taqsimlab solindi. Bitta qopda necha
kilogramm guruch bo‘lgan?
a) Yechilishini tushuntiring: 1000 · 5 = 1 minglik 5 marta ko‘paytirilsa, natijada 5 minglik hosil bo‘ladi. Demak: 1000 · 5 = 5000 yoki
5 · 1000 = 5000. Bundan, 5000 : 1000 = 5 yoki 5000 : 5 = 1000
b) Yechilishini tushuntiring: 3200 · 3 = 1-usul: 3200·3 = 32·100·3 = 32·3·100 = 96·100 =
= 9600
2-usul: 3200·3 = (3000 + 200)·3 = 3000·3 + 200·3 =
= 9000 + 600 = 9600 7.
22
Yechilishini tushuntiring: 2400 : 30 2400 : 30 = (24 · 100) : (3 · 10) =
= (24 : 3) · (100 : 10) = 8 · 10 = 80 2. 1600 : 20 3500 : 50 5600 : 80
2100 : 70 4200 : 60 7200 : 80
Rasm asosida masala tuzing va uni yeching:
827-yili al-Xorazmiy Yer sharining kattaligini hisoblab topgan. Sayyoramizning o‘lchami aniqlanganiga necha yil bo‘ldi?
Rasmdagi shaklda nechta uch- burchak, nechta to‘rtburchak va nechta beshburchak bor?
1200 : 20 2100 : 30 3600 : 60 5600 : 70
1800 : 30 3000 : 50 4200 : 70 6400 : 80
Sisternada 6000 litr yoqilg‘i bor edi. Oldin uning
1 1
— qismini, keyin esa — qismini sotishdi. 5 4 Sisternada qancha yoqilg‘i qoldi?
2. Og‘zaki ko‘paytiring:
280 ∙ 5 360 ∙ 5 740 ∙ 5 920 ∙ 5
74 : 2
364 : 2 546 : 3
4568 : 4
51 : 3 726 : 2 783 : 3
8724 : 4
Metro kassasida birinchi kunda 2390 dona jeton, ikkinchi kuni 1195 dona jeton sotildi. Ikkinchi kuni sotilgan jetonlar birinchi kunda sotilgan 6.
Yechilishini tushuntiring: 5 = 10 : 2 bo‘lgani uchun 5 ga ko‘paytirishdan 2 ga bo‘lib, 10 ga ko‘paytirish osonroq. 440 ∙ 5 = 440 · ( 10 : 2) = ( 440 : 2) ∙ 10 = 220 ∙ 10 = 2200.
Shuning uchun, 5 ga ko‘paytirilayotgan sonni 2 ga bo‘lib, keyin bo‘linmani 10 ga ko‘paytirish oson.
23
Yechilishini tushuntiring: 2312 ∙ 3 = 1) Xonalarga ajratib ko‘paytirish:
2312 ∙ 3 = (2000 + 300 + 10 + 2) ·3 = = 2000 · 3 + 300 · 3 + 10 · 3 + 2 · 3 =
= 6000 + 900 + 30 + 6 = 6936. 2) Ustun shaklida ko‘paytirish:
jetonlardan qancha kam?
170 + a = 869 c – 841 = 108
760 – b = 463 2 · x = 860
Rayhon va jambil ekil- gan maydon yuzini turli usullarda hisoblang?
192 · 3 231 · 3 307 · 3 – 704 : 8
216 · 4 153 · 7 65 · 8 – 535 : 5
Bozorda kartoshka 2400 so‘m, piyoz 1300 so‘m, sabzi esa 2500 so‘m turadi. Aziz 1 kg dan sabzavotlar
sotib olsa necha so‘m sarflaydi?
1. 2. 1223 · 3 2112 · 4 3443 · 2 – 672 : 3
1212 · 4 4321 · 2 1111 · 8 – 756 : 6
Dilshod 1200 so‘mdan to‘rtta obinon va 1400 so‘mdan ikkita sharbat sotib oldi. Buning uchun u necha so‘m sarfladi?
720 – x = 1180 – 739 x – 2904 = 3705 + 230
370 + x = 640 – 190 15 ∙ x = 630 : 7 7 .
8. .
24
Yechilishini tushuntiring: 5. To‘g‘ri to‘rtburchakning bo‘yi 45 cm, eni bo‘yidan
3
perimetrini topib, uni dm da ifodalang
Kub shakliga ega bo‘lgan predmetlarni toping:
1468 · 2 2276 · 4 4478 · 2 – 812 : 4
3259 · 3 1158 · 5 1178 · 6 – 909 : 3
Bayram tadbiri uchun har birida 3 ta gul bo‘lgan 1210 ta va har birida 5 tadan gul bo‘lgan 764 ta guldasta tayyorlandi. Buning uchun jami nechta gul
uzilgan edi?
2. 1484 · 3
3764 · 2
1349 · 7
2317 · 4
1457 · 6
1227 · 8
3. Bir kunda birinchi zavodda 1648 ta, ikkinchi zavodda esa 1197 ta detal tayyorlandi. Har kuni shu tarzda ishlansa, birinchi zavodda 6 kunda nechta detal tayyorlanadi? Ikkinchi zavod 2 kun ko‘proq ishlasa, birinchi zavodga tenglasha oladimi?
Ikkita doira chizing. Birinchisining diametri 8 cm, ikkinchisining diametri esa birinchisining diametridan ikki marta qisqa bo‘lsin
Ikkita ko‘paytirilayotgan sonlarning birini 30 marta oshirib, ikkinchisini 10 marta kamaytirsak, ko‘paytma qanchaga o‘zgaradi?
1374 · 3 4759 · 2 1294 · 7
2476 · 4 1357 · 6 1167 · 8
Chinni zavodida 5 kunda 1200 dona kosa va 3600 dona piyola ishlab chiqarildi. Agar shunday unum bilan ishlansa, zavod 10 kunda necha dona kosa va
6.
25
Yechilishini tushuntiring: 9369 : 3 =
Hisoblash rejasi: Minglikni bo‘laman: Bo‘laman: … Ko‘paytiraman: … Ayiraman: …
Ayirmani bo‘luvchi bilan taqqoslayman: ...
Yuzlikni bo‘laman: … Davom ettiring.
piyola ishlab chiqaradi?
Amallarni bajaring.
6000 : (20 ∙ 5) ∙ 6 (525 – 238 ) ∙ 3
1000 : (90 : 9) ∙ 100 ( 5170 – 4500) ∙9
(924 + 207 ) : 3 ( 413 + 196 ) : 7
Shahar bo‘ylab sayohatga ertalab 10:00 da ketib, kunduzi 12:30 da qaytib kelindi. Sayohat qancha vaqt davom etgan?
Rassom 3-sinf matematika darsligi uchun 198 ta rasm, 66 ta jadval, 77 ta qisqa yozuv va 11 ta diagrammani 44 kun davomida chizdi. U bir kunda o‘rtacha nechta chizma chizganini aniqlang.
Bozorga 1026 kilogramm ko‘k olma va undan 3 marta ortiq sariq olma olib kelindi. Ko‘k olma va sariq olma jami qancha kg olib kelingan? Ko‘k olmadan sariq olma necha kilogramm ortiq?
Qavslarni shunday qo‘yingki, tenglik to‘g‘ri bo‘lsin: 140 – 80 : 4 ∙ 5 = 75
140 – 80 : 4 ∙ 5 = 600 140 – 80 : 4 ∙ 5 = 136
Tenglamani yeching:
210 : x = 420 : 6 480 : x = 6 y + 2940 = 3000
Fermerning 5 ta oti va 9 ta sigiri bor. 1 ta ot uchun bir oyda 135 kg pichan, 3 ta sigir uchun ham shuncha pichan ishlatiladi. Fermer har oyda jami ot va sigirlar uchun qancha pichan sarflaydi?
10000 ichida yozma bo‘lish 1.
6.
26
4324 : 2 3693 : 3 8448 : 4
5555 : 5 2846 : 2 9639 : 3
Yo‘lakning ikki chetiga 2248 tup gul ko‘chati teng bo‘lib ekildi. Yo‘lakning bir chetiga o‘tqazilgan ko‘chatlar sonini toping.
4. Taqqoslang:
483 + (645 – 483) 640
(368 + 459) + (459 – 368) 459 ∙ 2
(12 ∙ 4 + 13 ∙ 3) – 39 48
(961 – 724) + (724 + 396) 2 ∙ 961
Bu shakllardan to‘g‘ri to‘rt- burchak yig‘sa bo‘ladimi?
3396 : 3 4628 : 2 7987 : 1
4848 : 4 2864 : 2 9936 : 3
Rasm asosida masala tuzing va uni yeching:
7548 : 2
7152 : 3
9324 : 4
8735 : 5
9084
: 6
9208 : 8
Yechilishini tushuntiring:
> <= 27
Tekshirishni tushuntiring: 90 · 70 = 6300
Tekshirish: 6300 : 90 = 70 yoki 6300 : 70 = 90.
Bosmaxonada 7362 ta «Temur tuzuklari» kitobi har bir bog‘lamga 6 tadan, 9440 ta «Yulduzli tunlar» kitobi har bir bog‘lamga 8 tadan joylashtirildi. Jami necha bog‘lam kitob tayyorlandi?
Jadvalni to‘ldiring:
c 8450
1416
9608
6482
8160
0
d 5
4
8 7
6
8 c : d
5. Diagramma asosida masala tuzing:
Qaysi og‘ir – ? 32 ta karammi, 11 ta tarvuzmi yoki 8 ta qovoqmi? 5348 : 2 5316 : 3 7616 : 4
6745 : 5 8340 : 6 8344 : 7
Rasm asosida masala tuzing: Ko‘paytirishni tekshirish 1. 2. Ko‘paytirishni bajaring va natijani tekshiring:
20 · 14
40 · 17
60 · 13
12 · 80
23 · 3
18 · 50
14 · 70
90 · 11
3. Rasm asosida masala tuzing va yeching:
6.
28
170 + a = 869
760 – b = 463 2 · x = 860
5. ABCDK beshburchak chizing. Unda BK va AD kesmalar- ni o‘tkazing. Kesmalar ke- sishgan nuqtani M harfi bilan belgilang.
Ko‘paytirishni bajaring va natijani tekshiring: 30 · 13
50 · 19 80 · 11
16 · 40
24 · 20 17 · 40 12 · 70
60 · 15
Shakllarning tomonlarini o‘lchab, ularning pe- rimetrini toping:
1. 1 cm = mm 5 cm 4 mm = mm
1 dm = cm 8 dm 6 cm = cm
dm 3 m 7 dm = dm
m 2 km 40 m = m
To‘g‘ri chiziq chizing. Unda uchta A, B va D nuqtalarni ketma-ket belgilang. AB kesma uzunligi uch cm, BD kesma uzunligi to‘rt cm bo‘lsin. Bu kesmalar uzunliklari yig‘indisini toping. Bu yig‘indi qaysi kesma uzunligiga teng?
Algoritm bo‘yicha amallarni bajarib, natijani toping:
6.
7. 29
Xulosa qilib aytganda, ta'lim jarayonida o`quvchilar bilimlar sistеmasini, o`quv ko`nikmalari va malakalarini egallab olish orqali o`zlarining bilimlari hajmini ko`paytiradilar, shuning bilan birga ilmiy tushinchalarning tub ma'nosi ular ongiga singa boradi. Bu ishlarning barchasini izchillik bilan kеtma-kеt bir tеkis amalga oshirish uchun o`quvchilar ma'lum darajada va ko`nikmalar egallagan, qolvеrsa, tafakkur shakllari (tushuncha, hukm, xulosa chiqarish) va mantiqiy fikr yuritish qoidalari hamda uslublarini o`zlashtirib olgan bo`lishlari lozim. Shunday qilib, o`qitishning faol va innovatsion mеtodlari yuzaga kеladiki, ular qatoriga ta'lim jarayonini mazmunan umumlashtirish nazariyasi, aqliy faoliyatni bosqichma-bosqich shakllantirish nazariyasi, ta'limni dasturlashtirish nazariyasi, o`quvchilarda ma'naviy ehtiyojni shakllantirish, o`quvchilarda bilimga qiziqishni tarkib toptirish, ta'limni umumlashgan usullar nеgiziga qurish hamkorlik faoliyati o`zlashtirish samaradorligi kafolati ekanligi, ta'limni algoritmlashtirish muammoli ta'lim nazariyasini kiritish maqsadga muofiqdir. Biz mavjud imkoniyatdan kеlib chiqqan holda matеmatika o`qitish jarayonida qo`l kеladigan muammoli ta'lim va dars jarayonida muammoli vaziyat yaratishning nazariy asoslari ustida fikr yuritishni lozim toptik. Muammoli ta'lim va muammoli vaziyat o`qitish tizimida faol, o`quvchilarni faol fikrlashga yo`naltiruvchi mеtod sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Muammoli ta'lim dеganda muammolilik printsiplarining uyg`unlashuvini hisobga olgan holda tuzilgan hozirgi 30
zamon o`qitish jarayonini tushinish maqsadga muofiqdir. Muammoli ta'lim bu-mantiqiy fikr yuritish opеratsiyalari (analiz va sintеz, taqqoslash, umumlashtirish, tasniflash va hakozo) va o`quvchilarning izlanishli (tadqiqotchilik) faoliyatiqonuniyatlarini hisobga olib tuzilgan ta'lim va o`quvchining ilgari ma'lum bo`lgan usullarini qo`llanish qoidalarining yangi tizimidan iboratdir. Shu bois u ko`proq o`quvchi fikrlash qobiliyatining rivojlanishini, uning umumiy taraqqiyoti va e'tiqodi shakllanishini ta'minlashga xizmat qiladi. Muammoli ta'lim yo`li bilan faollashtirishning bеtartib ravishda vujudga kеladigan fikrlash opеratsiyalariga o`rgatish emas, balki ularni tushunchalarning o`zlashtirish darajasini oshirishlar nostеrеotip (har xil) muammo (masala) larini hal qilish uchun aqliy hatti- harakatlar tizimini egallashga yo`naltirishdan iboratdir. Mazkur faollik shundan iboratki, bunda o’quvchi mavjud (faktik) matеriallarni tahlil qilib, ularni taqqoslab, umumlashtirib, sўngra undan ўziga tеgishli yangi axborot, ma'lumot va xabar oladi. Boshqacha qilib aytganda, bu jarayon ilgari ўzlashtirilgan ?amda avvalgi bilimlarni yangicha qo’llash va bilim talab qiladi. hatto o’quv matеrialini bayon qilish u yoqda tursin, dars mavzusi ham o’quvchini o’ylantiradigan, mulohaza yuritishga undaydigan qolda ifodalangan bo’lishi maqsadga muvofiqdir. O’rta maktab matеmatika dasturiga ta'luqli ko’pgina masalalar boshlang’ich sinflardayoq shu darajada mustahkam o’zlashtirilishi kеrakki, bunda ular o’quvchilar ongida butun umr saqlanib qolsin. Bunday hollarda axborot texnologiyalaridan samarali foydalanish zarur bo’ladi. O’quvchilarning matеmatikani o’rganishga qiziqishlarini rivojlantirish
31
o’qituvchining muhim vazifasidir. Matеmatikaga qiziqish moyillik va qobiliyat ko’rsatgan o’quvchilarning ehtiyojlarini va talablarini qondirishga har tomonlama imkon qaratish kеrak. Matеmatika bilan shug’ullanish faqat xotira va tafakkurlarni shakllantiribgina qolmay, balki bolalarning mеhnat maktabi ham bo’ladi. U mеhnat qilishga odat qilishni va mеhnatga ehtiyojini tarbiyalash bo’yicha doimiy sistеmali ishlash uchun manba bеradi, mеhnatni aniq tashkil etishni, fikrning bir joyda to’planishi, aniqlikni talab qiladi. Amaliyot davomida o’quvchilar bilan kasrlarni o’rganishga doir bir qancha misol va masalalarni ko’rib chiqdik. Biz bitiruv malakaviy ishida keltirilgan boshlang’ich sinflarda ulushlar va kasrlar tushunchalarini o’qitishda axborot texnologiyalaridan foydalanish uslubiyati asosida maktabda dars o’tganimizda, olingan natijalar bo’yicha quyidagi xulosalarga keldik: - ulushlar va kasrlar tushunchalarini shakllantirishda harakatli tasvirlar va animatsiyalar o’quvchilarning tasavvurlarini kengaytitish uchun muhim rol o’ynaydi; - ularning bilim, ko’nikma va malakalari oshadi; - dars o’tishda vaqtdan yutish imkoniyati tug’ildi, ya’ni mavzuning tushuntirilishiga, o’quvchilarning mavzuni o’zlashtirishlariga kam vaqt sarflandi; - o’quvchilarning o’zlari ulush va kasrga doir shakllarni ekranda rangli tarzda ko’rib boradilar, uning xossalarini misollar yordamida ko’rish imkoniyati oshadi, ko’rgazmalilik ta’minlanadi; - o’quvchilarda fanga bo’lgan qiziqish oshadi va dars samaradorligiga erishiladi, bu esa Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida ko’zda tutilgan vazifalarning bajarilishini bildiradi va undagi maqsadlarga erishish imkonini berishi mumkin. 32
Xulosa qilib aytganda jamiyatimizda barkamol insonni tarbiyalash uchun har bir o’qituvchi o’z kasbiga sodiq jonkuyar va fidoiy bo’lmog’i kеrak deb o’ylayman. O’qituvchi muammoli vaziyat tanlashda juda aniq ma’lumotlarga tayangan holda, fikrlashga yo’naltirilgan maxsus vositalar qo’llab, o’quvchi muammoli vaziyat mazmun- moxiyatini aniq anglab yetadigan metodlardan foydalanishi, texnik jihatdan to’g’ri jihozlanishi zarur. Agar o’qituvchi o’quvchiga ma’lum bir topshiriq berib uni bu topshiriqni bajaraolishga undasa bu muammoli vaziyatbo’la olmaydi. Bu vazifani yakka o’zi yechishni o’rganadi, xolos. Muammoli vaziyat orqali fikrlashga o’rgatish esa, uni muammodagi o’zidagi nazariy va amaliy bilimlar orqali muammoli yechimini o’zi o’ylaganidek tugallashiga olib borishi zarur. Bu jarayonlar davomida murakkab tushunchalar mazmuni aniqlashtirib ko’rsatish orqali unga tizimli ravishda muammolar qo’yib boriladi. O’quvchilarning fikriy faoliyati faqatgina ijodiy jarayonlarda faolllashadi. Bu natija uchun esa quyidagi shartlarning bajarilishi muhimdir. 1.O’qituvchi tanlagan mavzu mazmuni o’quvchilar uchun qiziqarli bo’lishi. 2.Har bir jarayonda yuzaga keladigan vazifalarni bajara olish imkoniyatini ta’minlash. 3. Muammo yechimida kelib chiqadigan xulosa hozirgi davr uchun muhimligi. 4.O’qituvchi va o’quvchi orasidagi munosabatni mustaqil tashkil etish, har bir fikr va faraz e’tiborsiz qolmasligi va rag’batlantirilishi. 5.Fikrlar bildirish jarayonida kelib chiqqan noaniqliklar o’qituvchi tomonidan ochib berilishi va to’ldirilishi lozim. Quyidagi talablar asosida mazkur maqsadlarga erishish mumkin. a) fikrlashni o’stirish qobilyatini rivojlantirish; b)yechim topish maqsadida olinadigan bilim va ko’nikmalarni boyishi; c) nosdandart muammolarni ko’ra oluvchi, qo’ya oluvchi,yecha oluvchi o’quvchilarni kashf qilish; d)kasbiy muammoli fikrlashni rivojlantirish. Muammoli vaziyatn tashkil qilishda tarix (tarixiy voqea hodisalar) keng ko’lamli manba hisoblanadi. Yechim esa ijodiy faollik, ham jamoaviy, ham shaxsiy hissalari hisobga olinadi.O’quvchi muammoni ijodiy yechimini topishda axborotni tavsiflash, tashkil etish, baholashni o’rganadi. O’zi uchun qaysi muhim axborot yetishmasligini va uni qanday topish yo’llarini o’rganib boradi. Keys usulidan foydalanish shuni ko’rsatadiki talabaning fikricha muammoning yechim usulidan ko’ra ular insonning xulq-atvori bo’yicha ko’proq bilim va ko’nikmalarga ega bo’lishlari maqsadga muvofiqdir. Mamlakatimizda ta’lim sohasidagi keys-stadi , asosan, mutaxasislarni qayta tayyorlash va
malakasini oshirish tizimida ayniqsa
boshqaruv sohasida qo’llaniladi.Keyingi yillarda oliy o’quv yutrlarida ham o’quvchilarning keys ishlab chiqish va amalga oshirishga qiziqishi oshayotganligi kuzatilyapdi.Yuqoridagi fikrlardan 33
ko’rinib turibdiki muammoli vaziyat (keys-stadi) texnologiyasi hozirgi davrda qo’llanilish ko’lami kengayishi kerak bo’lgan texnologiyalardan biri hisoblanadi. Bu usulni O’zbekiston ta’lim tizimining har bir bosqichida qo’llanilish samaradorligini oshirish, XXI asr rivojlangan davlatlar safiga kirish uchun bir omil bo’lib xizmat qiladi.
34
1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta'lim to‘g‘risida”gi Qonuni. (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997 y., 9-son, 225-modda; 2013 y., 41-son, 543-modda) 2. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997 y., 11-12-son, 295-modda; O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2007 y., 15-son, 150-modda; 2013 y., 41-son, 543- modda) 3. Umumiy o‘rta ta’limning Davlat ta`lim standartlari va o`quv dasturi. Vazirlar Mahkamasining 2017yil 6-apreldagi 187-son qarori
4.
Mirziyoev SH.M. O’zbekiston Respublikasini 2017-2021 yilarda rivojlanishning beshta ustuvor vazifalari bo’yicha “Harakatlar strategiyasi” .-T.: O’zbekiston 2017 yil 5. Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. “O’zbekiston”, T:, 2017., 189-b 6. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent, “O’zbekiston”, 2016y. 13-14-b 7. Adizov B.R. Ijodiy ta’lim jarayoniga tizimli yondashuv // Xalq ta’limi. – Toshkent, 2001. – № 4, B. 102–104. 8. Axmedov M., Abduraxmonova N.,Jumayev M. Matematika, 1–sinf uchun darslik.– T.: 2016.–158b 9. Axmedov M., Mirzaaxmedov M. Mantiqiy fikrlashga o’rgatish (4– sinf “Matematika” darsligi asosida) // Boshlang’ich ta’lim. 2004. №2, 42–45 b. 10. Bashaeva T.V. Bolalarda shakl, rang, tovushni qabul kilishning shakllanishi. Ota-onalar va tarbiyachilar uchun qo’llanma. 11. Bikbaeva N.U. Matematika, 4–sinf uchun darslik. – T.: O’qituvchi, 2008. – 452 b.
12. Bikbaeva N.U.,
UmarovaT.T. Bolalarning elementar matematik tushunchalarini shakllantirish. Bolalar bog’chalari uchun dastur. UzPFITI, 1995.
13. Djurakulova A.X. O’quvchilarning qobiliyatini shakllantirishda nostandart 35
masalalar ahamiyati //O’zbekistonda ijtimoiy fanlar. O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi. – Toshkent. № 1–2. 2011. – Б. 139–140. 14. Ishmuhammedov R.J, Abduqodirov A., Pardayev A. Ta’limda innovatsion 15. Jumaniyozov Q. S. Geometrik tasavvur-tafakurni rivojlantirish omili // Xalq ta’limi. – 2001. -№3. – 89-92-b. 16. Jumayev E.E. Boshlangi’ch matematika nazariyasi va metodikasi. (KHK uchun) 17. Jumayev M.E., Tojieva Z.G’. Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi. – T.: Fan va texnologiya, 2005. – 312 b. 18. Ikromova X-3. Axborot va kommunikatsiya texnologiya asoslari”,-T:YuNESKO, TIU,(o’quv qo’llanma),2006y. 19. Karimov I. A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish - eng oliy saodatdir. “O’zbekiston”., 2015, 86-b 20. Karimov I.A. 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy–iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. 29.01.2010. 21. Karimov I.A. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: O’zbekiston, 1998. – 63 b. 22. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – 176 b. 23. Qosimov F. M., Qosimova M.M. Murakkab masala va topshiriqlar // Boshlang’ich ta’lim 2007- yil 1-son. 24. Qosimov F.M. Boshlang’ich sinf matematika darslarida ijodiy topshiriqlar ustida ishlash. – Buxoro: 2005. – 136 b. 25. http:., www.TDPU.uz . 26.
http:., www.ziyonet.uz .
Document Outline
Download 0.89 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|