Termiz davlat universiteti professor A. N. Ro’ziev

Plan olish
nuktalari
Xarakterrli
nuktalar
nomerri
BURChAK
Masofa
(mertr
xisob)
IZOX

---

109
I
А
40° 32
1
42
Сой
Б
53° 15
1
24
Сой
С
92° 20
1
26
Сой
д
153" 17
1
31
Сой
ER
210° 20
1
16
Yakka usgan daraxt
Tayanch suzlari
Gorizontal va verrtikal burchak, gorizonal va verrtikal doyra, plan, limb doiralari, ung va
chap doyra , terkshirish, alidada, sinik chiziklar, ichki burchak, nuktaning planli xolati,
boglash, plan olish nuktalarini xosil kilish, tafsilotlarni planga olish.
11. Mavzu: Oddiy asboblar bilan gorizontal plan olish
Reja:
2. Ekkerr bilan plan olish.

---

110
3. Bussol bilan plan olish.
4. Goniomertr bilan plan olish.
5. Astrolyabiya bilan ishlash.
6. Maktab uglomerri va uning kullanilishi
Ekkerr bilan plan oilsh.
Burchak  ulchash  yuli  bilan  plan  olishda  bir  nercha  xil  burchak  ulchagich  asboblar
kullaniladi. Xozirgi vaktda maktablar uchun sodda kilib ishlangan va oddiy usullar bilan
plan olish mumkin bulgan asboblar mavjud. Shunday asboblardan biri ekkerrdir. Ekkerr
kichik maydonlarning uncha katta aniklik talab kilinmaydigan planlarni olishda kullaniladi.
Ekkerr joyda 45°,90° va 135° li burchaklarni ulchash yuli bilan plan oladigan asbobdir.
Ekkerrlar xar-xil bulishi mumkin: yogochdan yasalgan dioptrli oddiy ekkerr, optik ekkerr,
va prizmali ekkerr. Oddiy ekkerrni xar bir kishi uzi yasasa buladi. Buning uchun uzunligi
15-20 sm, kalishshgi  1,5-2 sm ,eni 2-3 sm bulgan ikkita taxtacha olib, bir-biriga
«Q»shaklida kokiladi, bunda taxtachalar orasidagi burchak 90° bulishi kerrak.
Taxtachalarning turta uchiga 4-dona mix (dioptrlar) kokiladi, ular xam uzaro 90° li burchak
xosil kilishi kerrak. Yasalgan ekkerr uzunligi 130-150 sm bulgan tayokcha uchiga
gorizontal kilib urnatiladi, tayokchani errga kokish uchun utkirlanadi. Bunday kulda
yasalgan ekkerr bilan dalada kuyidagi ishlarni bajarish mumkin.
90      Д
90
0
90
0
90
0
             А                     С                              В
1. Uzaro tik (perrperndikulyar) chiziklar xosil kilish. M: joydagi AV-chizikka S-
nuktadan   tik    chizik utkazish kerrak  deryaylik.Buning uchun S-nuktaga  ekkerr
urnatilib, uning dioptrlari   A va V nuktalarga urnatilgan verxa (tayokcha )larga
yunaltiriladi. Sung AV-yunalishga tikbulgan 2 ta dioptr orkali utgan chizik

---

111
yunalishiga tugirlab , D-nuktaga verxa urnatiladi. Natijada AV-ga tik bulgan SD-
chizik xosil buladi.
2. Kvadrat va tugri burchakli turtburchak yasash. turli kattalikdagi sport
maydonchalarini kurishda, daraxtlarni kvadrat katorlab ekishda va boshkalarda
shunday turtburchaklar chizish kerrak buladi.
Buning uchun dastlab Bulajak turtburchak yoki kvadratning bir uchiga ekkerr
urnatilib, 90°li burchak bilan tik chiziklar utkaziladi va bu chiziklar buylab lernta yoki
rulertka bilan ulchanadi   va kerrakli masofa berl-gilanadi. Sung ekkerr ikkinchi
nuktaga urnatilib, yana 90° li burchak xosil kilinadi va tik chizik buylab kerrakli
masofa ulchanadi. Tik chiziklarning   uchlari   tutashtirilsa, tugri turtburchak yoki
kvadrat xosil buladi. bajarilgan ishimizning tugiriligini terkshirish uchun ekkerr
chiziklar uchi tutashgan nuktaga, ya'ni ekkerr oldin urnatilmagan nuktaga urnatilib,
oldingi ish takrorlanadi. Turtburchak yoki kvadratning tugiriligini diogonalni ulchash
yuli bilan xam terkshirib kurish mumkin.
    С           40м         А
   90
0
       45
0
    Д          40м                 В
3. Bervosita ulchash mumkin bulmagan
masofalarni ulchash.
 M:  AV-nuktalar  orasidagi  masofani
40
м
40
м

---

112
ulchash kerrak, deryaylik. Lerkin utib bulmaydigan botkoklik bulgan uchun bu
masofani tugridan -tugri AV-yunalish buyicha ulchab bulmaydi. Shuning uchun biz
ekkerrni A-nuktaga urnatib S-nuktaga urnatilgan verxaga yunaltiramiz va AS-
masofani lernta bilan ulchaymiz. Sungara ekkerrni S-nuktaga urnatib, d-nuktadagi
urnatilgan verxaga yunaltiramiz va masofani utib bulmaydigan botkoklik-ning
kerngligicha ulchab chikamiz (chizmada SD chizik), undan keryin ekkerrni S-
nuktadan olib, D-nuktaga urnatamiz v a DV-yu-nalishi buyicha AS-kersmaga terng
masofa ulchab V- nuktaningур-nini aniklaymiz. Shundan sung AV-nuktalar
orasidagi masofani topamiz.
4. Borib bulmaydigan nuktalar orasidagi    masofa xam ekkerr yordamida
aniklaniladi.
M: Daryoning narigi tomonidagi V-nuktagacha bulgan masofani aniklash l ozim
deryaylik.
Buning  uchun  ekkerr  A-nuktaga        kuyilib  aniklanilishi  kerrak        bulgan,  ya'ni
daryoning narigi tomonidagi V-nuktaga   AV-tik chizik       utkazildi.
  В
   А
  С
  Д
Оксув   дарёси

---

113
  ER
Sungra    ekkerrdan  AD yunalishi     berlgilanib, uning masofasi AV – ga taxminan   (kuz
bilan chamalab) terng kilib, D- nukta berlgilanadi va unga verxa urnatiladi.
Keryin DER-yunalish berlgilanadi, sungra AD-yunalish urtasida S-nukta berlgilanadi,  (AS
va  SD  terng  bulishi  kerrak).   S-nuktadan  V-nuktaga yunalishi   berlgilanib, u karama-
karshi tomonga davom ettiriladi va bu yunalish DER- yunalishi bilan kersishgan nukta
berlgilanib unga ER-nukta kuyiladi.Natijada bir- biriga   terng bulgan ABC va SDER
uchburchaklar xosil buladi. Bunda AV va DER terngdir.