Termiz davlat universiteti sport faolyati va boshqaruvi fakulteti jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi fanidan

2.2. Kuch va tezlik aloqadorligini rivojlantirish uslubiyotlari
Agar qo`ldan uchib chiqish tezligini ham, bunda namoyon bo`lgan mexanik kuchni ham har xil qilib, turli og`irlikdagi yadrolar itqitilsa, u holda kuch va tezlik o`zaro teskari nisbatda bo`ladi: tezlik qanchalik yuqori bo`lsa, namoyon bo`lgan kuch shunchalik kam bo`ladi va aksincha.
Tezlik-kuch (dinamik kuch) qobiliyatlari – tezkor harakatlarda.Tezlik-kuch qobiliyatlari qarshilikni yenguvchi va yon beruvchi (amortizasion) kuch turlariga bo`linadi.
Portlovchi kuch – qisqa vaqt ichida katta miqdordagi kuchni namoyon qilish qobiliyati muhim turlardan hisoblanadi. Masalan, sport ustalari va sport bilan endigina shug`ullana boshlaganlarning turgan joyidan balandlikka sakrashdagi depsinishlarini taqqoslasak, sport ustalari qisqa vaqt ichida katta miqdordagi kuchni namoyon etishlariga ishonch hosil qilamiz.
Mushak kuchi va sportchining vazni. Turli vazndagi kishilarning kuchini taqqoslash uchun nisbiy kuch deb ataladigan tushunchadan foydalaniladi. Nisbiy kuch deganda kishi vaznining bir kilogrammiga to`g`ri keladigan kuch miqdori tushuniladi. Kishi biror-bir harakatda o`z og`irligidan qat’i nazar namoyon qilgan kuchni ba’zan mutlaq kuch deb ataydilar. Mutlaq kuch, masalan, dinamometr ko`rsatkichlari, ko`tarilgan shtanganing chegara darajasidagi og`irligi va boshqalar bilan tavsiflanishi mumkin.
Mashqlanganlik darajasi taxminan bir xil, lekin vazni har xil kishilarning vazni og`irlashib borishi bilan mutlaq kuchi ortadi, nisbiy kuchi esa kamayadi. Nisbiy kuch kamayishining sababi shundaki, sportchining vazni gavdasining hajmiga, ya’ni uning chiziqli o`lchamlari kubiga to`g`ri nisbatda bo`ladi; kuch esa fiziologik ko`ndalang kesim, ya’ni chiziqli o`lchamlar kvadratiga to`g`ri nisbatdadir. Gavda o`lchamlari oshib borishi bilan kishining vazni uning mushak kuchiga qaraganda tezroq ortib boradi.
Jismoniy sifatlarni (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik, chidamlilik) tarbiyalash metodikasi. Kuch qobiliyatini tarbiyalash. Kuch qobiliyatlarining rivojlanish darajasini va namoyon bo‘lishini belgilovchi omillar. Tezlik kuch qobiliyatlari.Portlash kuchi. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirish usuliyati. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirish vositalari. Mushaklarni muvofiqlash haqida tushuncha.
Mushaklarning o‘zaro harakatini belgilovchi omillar. Turli mushak guruhlarining kuch qobiliyatini rivojlantirish uchun mashqlar. Kuch qobiliyatlarini rivojlantirish usullari.
Kuch qobiliyati turlari va ularni rivojlantirish usullari. Portlash kuchini va mushaklarning ta`sirchanlik qobiliyatini rivojlantirish. Tezlik kuchini rivojlantirish haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.Tezkorlik qobiliyatini trabiyalash.Tezkorlik qobiliyati haqida tushuncha. Tezkorlik qobiliyati darajasini rivojlantirish omillari va tezlik qobiliyatlarining paydo bo‘lishi. Tezkorlik harakatini sezishni rivojlantirish. Yakka harakat tezligi va harakat chastotasining rivojlanish usuliyati. Tezkorlik qobiliyatining paydo bo‘lishida majmuaviy shakllarning rivojlanish usuliyati. Tezlik mashqlarni bajarishda sportchining iroda va ruhiy tayyorgarligi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.Koordinatsion qobiliyatlar va egiluvchanlikni tarbiyalash.Egiluvchanlik haqida tushuncha. Egiluvchanlikning turlari va ulchov mezoni.
Egiluvchanlikning rivojlanish darajasini aniqlovchi omllar. Egiluvchanlikni rivojlantirish usuliyatining vzifalari va vositalari. Egiluvchanlikni rivojlantirishda qo‘shimcha ta`sr qiladigan turli mashqlarning unosabati haqida nazariyma`lumotlarga ega qilish.
Chaqqonlikni tarbiyalash metodikasi.
Chaqqonlik jismoniy sifat ekani. Chaqqonlikni fiziologik va psixologik asoslari. Chaqqonlikni tarbiyalash metodikasining asoslari. Xususiy (Chaqqonlikni nisbatan) sifatlar va ularni tarbiyalash metodikasi. Toliqish va zo‘riqishga qarshi kurashish. Tezkorlik zo‘riqishiga qarshi kurashish. Koordinasion zo‘riqishga qarshi kurashish. Muvozanatni saqlash va uni tarbiyalash metodikasi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.
Chidamlilikni tarbiyalash.Chidamlilik tushunchasining ta`rifi. Charchoq va chidamlilik. Chidamlilikning turlari. Chidamlilikni tarbiyalash metodikasining asoslari. Chidamlilikni tarbiyalashda yuklamalar mezoni va komponentlari. Aerob imkoniyatlarni oshirish metodikasi. Anaerob imkoniyatlarni oshirish metodikasi. Aerob va anaerob imkoniyatlarni oshirishga qaratilgan ta`sirlarni birga qo‘shish. Nafas olish va chidamlilik. Maxsus chidamlilikning ba`zi bir turlarini tarbiyalash metodikasining xususiyatlari. Yakkama yakka bahslashuv va sport o‘yinlarida chidamlilikni tarbiyalash xususiyatlari. Kuchlilik xarakteridagi mashqlarda chidamlilikni tarbiyalash haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish.
Sport musobaqalariga sportchini tayyorlash tizimi, sport taraqqiyotini bugungi bosqichi, sportchini tayyorlash uslublari, sportchini tayyorlash tizimida moddiy texnika ta`minoti. Sportchini ahvolini (uning mazkur ishga munosabatini) nazorat qilish haqida nazary ma`lumotlarga ega qilish.
Jismoniy mashqlarni bajarishda kishining chidamliligi – uning uzoq vaqt davomida ish tezligini pasaytirmasdan ishlash qobiliyatidir. Chidamlilik organizmning funktsional rezervlarga, jismoniy chiniqqanlik darajasiga, ish bajariladigan muhim sharoitlariga bog`liq bo`ladi. Muntazam ravishda maxsus mashqlar bilan shug`ullanish, organizmning shu ishlarga chidamliligini oshiradi. Chidamlilik – organizmning charchashga qarshi layoqati bo`lib organizmning ish qobiliyatining pasayishiga olib boradigan jismoniy mashqlari bilan shug`ullanishda rivojlanadi. Chidamlilik ortishi bilan organizmda Yuqori darajadagi ish qobiliyatini saqlash muddati uzayadi. Chidamlilik bir qancha turlarga bo`linadi: umumiy chidamlilik, maxsus chidamlilik, dinamik ishlarni bajarishda chidamlilik, statik kuchlanishlarga chidamlilik, anaerob sharoitdagi ishlarni bajarishga chidamlilik, gipoktsiyaga (qonda kislorod miqdorining kamayishi) chidamlilik, issiq-sovuqqa chidamlilik va boshqalar

XULOSA
Shug’ullanuvchilarni kuch sifatlarini oshirishda bunday tajribalar qayta-qayta o`tkazilsa yanada yuksak natijalarga erishish mumkin. Kuchni oshirish uchun mashg’ulotlardada to`la mashq qilishning foydasi ko`prok ularni ham maxsus mashiklaridagi kabi shu paytda turg’unlashgan chegaraga yaqin tezlikda va engillashtirilgan sharoitda esa undan ham tezrok takrorlash kerak. Mashqlarni o`tkazishning asosiy metodlari mashg’ulotlar ishining vazifalari xajmi va jadalligi natijalarini aniqlashda kuch rivojlantiruvchi mashqlar qo`llaniladi.
13-14- yoshli sport bilan shug`illanuvchilarda kuch sifatini tarbiyalash musoboqa davirlarida juda qo`l keladi. Shuning uchun yuqoridagilardan kelib chiqib mashg’ulotlar jarayonida kuch sifatini tarbiyalash omillarga aloxida etibor berish lozim.
Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatida qo‘llaniladigan yetakchi tushunchalarga: jismoniy rivojlanish, jismonan tayyorgarlik, jismoniy tarbiya, inson jismining ma’daniyati, sporti, jismoniy kamolotlarmi kiritishimiz mumkin. Tegishli faoliyatni to‘ri aks ettiradigan barcha tushunchalar o‘z axamiyati jixatidan birdek muximdir, bular to‘risida darslikning tegishli boblarida tanishib o`tdik.
Jisman rivojlanish inson organizmining asta-sekinlik bilan tabiiy shakllanishi – tashqi ko‘rinishini va uning xizmatining o‘zgarishi jarayonidir. Boshqacha aytganda jisman rivojlanish oboektiv va biologik qonuniyatlar majmuasidan iborat. Bulardan eng muximi, muxit va organizm rivojlanishining bir butunligi qonunidir.
. Ularning ta’lim tarbiya jarayoni nazariy bilimlar va amaliy malaka va ko‘nikmalar egallash shakllaridan iborat bo‘ladi. Nazariy bilimlar ma’ruza, seminar va tajriba mashg‘ulotlari davomida berib boriladi va o‘zlashtiriladi. Amaliy mashg‘ulotlarda sport turlari va jismoniy harakatlarning texnik va taktik shakllari o‘rganiladi xamda jismoniy fazilatlar takomillashtirilib boriladi. Shuningdek sport turlari bo‘yicha mutaxassislik mashg‘ulotlarida texnik va taktik xamda jismoniy tayyorgarlikdan ega bo‘lgan sport tayyorgarligi malaka va ko‘nikmalari shakllantiriladi. To‘liq mutaxassislikka ega bo‘lgan jismoniy tarbiya o‘qituvchilari va sport murabbiylari faoliyati ta’lim muassasalari xamda yashash joylarida jismoniy tarbiya, sport va sog‘lomlashtirish tadbirlari tashkil etish va boshqarishdan iborat bo‘ladi. Bolalar bilan yashash joylarida tashkil etiladigan jismoniy tarbiya tadbirlari harakatli o‘yinlar, sport mashg‘ulotlari, musobaqalar, bellashuvlar va bayramlar shaklida tashkil etiladi. Nazariy bilimlar jismoniy mashqlar va sport turlarining maqsadi va vazifasi, shakllari xamda ularning organizmga ta’siri kabi masalalarni o‘rgatadi. Amaliy mashg‘ulotlarda jismoniy harakatlar malaka va ko‘nikmalari shakllantiriladi. Sport turlari harakatlarining texnika va taktikasi egallanadi xamda jismoniy fazilatlar rivojlantiriladi. Jismoniy tarbiya mutaxassislarining barcha faoliyat turlari bolalarni va aholini sog‘lomlashtirish va jismoniy rivojlantirish vazifalarini hal etishga qaratilgan bo‘ladi.