Texnalogiyalarini rivojlantirish vazirligi toshkent axborot texnalogiyalari universiteti qarshi filiali tt va kt

- yalpi ichki mahsulot hajmining o’sishi; 

- aholining turmush darajasi va sifati; 

- inflyatsiya darajasi; 

- ishsizlik darajasi; 

- iqtisodiyot tarkibi; 

- davlat qarzi; 

- jamiyatning mulkiy tabaqalanishi; 

- iqtisodiyot va jamiyatning kriminallashuvi; 

- ishlab chiqarishning texnik va texnologik holati; 

- raqobatbardoshlik; 

- importga bog’langanlik; 

---

- xufiyona iqtisodiy faoliyat  miqyosi; 

- oltin valyuta zahiralari. 

Iqtisodiy xavfsizlikni mezonlarga asoslangan holda o’rganish deganda, 

iqtisodiyot holatini umumlashtirilgan holda, ya’ni resurs salohiyati va uning 

rivojlanish imkoniyatlari, resurslardan foydalanish samaradorligi darajasi, 

raqobatbardoshligi va hokazolarni baholash tushuniladi. 

Iqtisodiy xavfsizlik milliy xavfsizlikning muhim tarkibiy qismi bo’lganligi 

bois ham uni ta’minlash muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. 

O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash 

mamlakatning har sohasida yuksalishini asosiy shartlaridan biri bo’lib 

hisoblanadi.  Mutaxassislarning  fikricha,  “ushbu  dolzarb  masalada  yengil  fikrlash 

yoki  muqarrar  xavfga  bepisandlik  bilan  qarash,  uni  kamaytirib  ko’rsatish  qanday 

oqibatlarga olib kelganligi haqida tarixdan istalgancha misollar keltirish 

mumkin” . 

Iqtisodiy  xavfsizlik  davlat  xavfsizligi  tizimidagi  muhim  yo’nalish 

bo’lib,  mamlakat  mudofaa  qobiliyatini  ta’minlash,  jamiyatda  ijtimoiy 

barqarorlikni 

saqlash, ekologik halokatlardan himoya qilish kabi yo’nalishlar bilan bir qatorda 

turadi. Mana shu yo’nalishlar bir – birini to’ldirib turadi va bir-biri bilan uzviy 

bog’liqdir. CHunki, mamlakat iqtisodiyoti baquvvat bo’lmasa, u barqaror 

rivojlanmasa, ushbu mamlakatning mudofaa qobiliyatini ta’minlash mushkul 

bo’lib qoladi. Ayni paytda, mamlakatda ijtimoiy barqarorlik ta’minlanmas ekan, uning 

mudofaa qobiliyati ham mustahkam bo’lmaydi va iqtisodiyoti samarali rivojlanmaydi. 

Iqtisodiy xavfsizlik tushunchasining mazmun va mohiyatini yoritib 

berishdan oldin milliy xavfsizlik tushunchasiga to’xtalib o’tish kerak bo’ladi. 

Milliy xavfsizlik manfaatlarni himoyalashning umumiy shakli sifatida manfaat va 

ehtiyojlarni qondirish, moddiy, ma’naviy, umuminsoniy qadriyatlardan 

bahramand bo’lish va farovonlikka intilish to’g’risidagi barcha tasavvurlarni 

ifodalaydi. Mamlakatning milliy xavfsizligi uning milliy manfaatlarini turli 

siyosiy, harbiy, iqtisodiy, ekologik, g’oyaviy va boshqa omillar ta’siri va 

tahdidlardan himoya qilishga yo’naltiriladi. SHuning uchun ham milliy xavfsizlik 

tarkibi murakkab tuzilishga ega bo’lib, siyosiy, harbiy, iqtisodiy, ekologik, 

---

g’oyaviy, mafkuraviy, axborot xavfsizligini o’z ichiga oladi (1-jadval). 

 

 

 

1-Jadval. Milliy xavfsizlik turlari 

 

 

Iqtisodiy xavfsizlik mamlakatning iqtisodiy jihatdan mustaqil, barqaror 

rivojlanishiga qodirligini ta’minlashga yo’naltirilgan. 

Respublikamizda iqtisodiy xavfsizlik masalasi mamlakat milliy 

xavfsizligining bir qismi sifatida birinchi marta O’zbekiston Respublikasi 

Prezidenti I.Karimovning «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka 

tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» kitobida ko’rib chiqildi. 

Unda mamlakatning milliy xavfsizligi, uning ajralmas qismi bo’lgan iqtisodiy 

xavfsizlik masalalari nazariy jihatdan chuqur tahlil qilindi. 

Hozirgi paytda iqtisodiy xavfsizlik bu – mamlakat iqtisodiyotini doimiy 

barqaror rivojlantirish va takomillashtirishga qaratilgan chora-tadbirlarning 

umummilliy majmuasi bo’lib, u albatta davlatning ijtimoiy-siyosiy barqarorligi va 

mustaqilligini hamda tashqi va ichki tahdidlarga qarshi turish mexanizmini 

ko’zda tutadi. 

Ilmiy adabiyotlarda va darsliklarda «iqtisodiy xavfsizlik» tushunchasining 

turlicha talqinlari berilgan. Bir guruh olimlar mazkur tushuncha mazmunini 

mamlakatning yetarli mudofaa salohiyatini, davlat siyosatining ijtimoiy 

yo’naltirilganligini, milliy manfaatlarni himoya qilishni kafolatlashga qodir 

bo’lgan iqtisodiyot va hokimiyat institutlarining ahvoli sifatida ta’riflaydi. 

---

Boshqa bir guruh olimlar esa o’rganilayotgan tushunchani hokimiyat 

institutlarining iqtisodiyotni rivojlantirishga qaratilgan, milliy manfaatlarni 

qilish va ro’yobga chiqarish hamda jamiyatning ijtimoiy-siyosiy barqarorligini 

ta’minlash mexanizmlarini yaratishga qodirligi va tayyorligi, deb talqin qiladilar. 

A.Isaxodjaev va A. Rasulevlarning fikricha, iqtisodiy xavfsizlik bu faqat 

milliy manfaatlarni himoya qilishdan iborat bo’lmay, davlat hokimiyati 

institutlari, ijtimoiy assotsiatsiyalar, xususiy sektorning mamlakat iqtisodiyoti 

rivojlanishining milliy manfaatlarini amalga oshirish va himoya qilish 

mexanizmini yaratish, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy barqarorligini ta’minlashga 

tayyorligi va qobiliyatidir . 

“Iqtisodiy xavfsizlik” deganda iqtisodiyotning mamlakat ijtimoiy, siyosiy 

va mudofaa qobiliyatining yetarli darajasini ta’minlash imkonini beradigan 

holati tushuniladi. “Iqtisodiy xavfsizlik” – bu xalqning (davlat orqali) mustaqil 

ravishda, tashqaridan bo’ladigan aralashish va taziqlarsiz o’z iqtisodiy taraqqiyot 

yo’li hamda shakllarini belgilashidir. “Iqtisodiy xavfsizlik” – bu nafaqat milliy 

manfaatlarni himoyalanganligi, balki hokimiyat institutlarining mamlakat 

iqtisodiyotini rivojlantirish borasidagi milliy manfaatlarni amalga oshirish va 

himoyalash mexanizmlarini yaratishga bo’lgan tayyorligi va qobiliyati hamdir. 

Rossiyalik mashhur olim, akademik L. Abalkin «iqtisodiy xavfsizlik» 

tushunchasining uchta asosiy elementini ajratib ko’rsatgan. Bular: iqtisodiy 

mustaqillik, milliy iqtisodiyotning barqarorligi, mamlakatning o’z-o’zidan 

rivojlanish va taraqqiy etishga qodirligi. 

L.Abalkinning fikricha, iqtisodiy mustaqillik absolyut xarakterga ega emas, 

chunki xalqaro mehnat taqsimoti milliy iqtisodiyotlarni bir-biriga bog’liq qilib 

qo’yadi. Bunday sharoitlarda iqtisodiy mustaqillik milliy resurslarni nazorat qilish 

imkoniyatini bildiradi. Ishlab chiqarish, samaradorlik va mahsulot sifatining 

shunday darajasiga erishish kerakki, u mahsulot raqobatbardoshligini ta’minlasin 

va jahon savdosida, kooperatsiya aloqalarida va fan-texnika yutuqlarini 

ayirboshlashda teng ishtirok etish imkoniyatini bersin. Milliy iqtisodiyotning 

barqarorligi esa mulkchilikning barcha shakllarini himoya qilish, tadbirkorlik 

faolligi uchun sharoit va kafolatlarni yaratish, barqarorlikka putur yetkazishi 

mumkin bo’lgan omillarga (masalan, iqtisodiyotda kriminal tuzilmalar bilan 

kurash, og’ir ijtimoiy oqibatlarga olib kelishi mumkin bo’lgan daromadlar 

taqsimlanishida katta tafovutlarga yo’l qo’ymaslik) to’siq bo’lish imkoniyatlarini 

bildiradi. 

---

 

 

 

 

 

 

 

2- Jadval. Iqtisodiy xavfsizlik darajalari 

L.Abalkinning ta’kidlashicha, mamlakatning o’z-o’zidan rivojlanish va 

taraqqiy etishga qodirligi ayniqsa hozirgi paytda o’ta muhimdir. Investitsiya va 

innovatsiyalar uchun kerakli muhitni yaratish, ishlab chiqarishni muntazam 

modernizatsiya qilish, xodimlarnining bilim, kasb-malaka, umumiy madaniy darajasini 

oshirish kabilar milliy iqtisodiyotning barqarorligining zarur va muhim shartlaridan 

biri bo’lib hisoblanadi. 

Iqtisodiy xavfsizlik iqtisodiyot va hokimiyat institutlarining shunday 

holatidirki, bunday holatda mamlakat milliy manfaatlarining kafolatli 

himoyalangani, mamlakat iqtisodiy rivojining ijtimoiy yo’naltirilganligi, ichki va 

tashqi  jarayonlar  rivojidagi  eng  noqulay  sharoitda  ham  mudofaa  salohiyatining 

yetarli darajada ta’minlanganligini ifoda etadi. 

Iqtisodiy xavfsizlikning quyidagi darajalari mavjud: 

xalqaro (global va mintaqa darajasida); 

milliy,  lokal  (mamlakat  ichidagi  mintaqa  yoki  tarmoq darajasida); 

xususiy (firma va shaxs darajasida). 

Xalqaro iqtisodiy xavfsizlik – bu har bir davlat, ya’ni dunyo hamjamiyati 

a’zosining o’z ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyoti strategiyasini erkin tanlash va 

amalga oshirish imkoniyatlarining ta’minlangandagi holatidir.