Texnologiya va

7.2. M ehnatni unumli tashkil etish, tejam korlik va ishbilarmonlik 
asoslari
Mamlakatni 
iqtisodiy 
rivojlantirishni 
jadallashtirish 
va 
tiiqarolarning farovonligini o ‘stirish vazifalarini hal qilish ijtimoiy 
ishlab chiqarish samaradorligini butun choralar bilan oshirishni taqozo 
etadi. Ishlab chiqarish samaradorligining yuksalishi eng kam m ablag' 
sarflab. eng katta x o' jalik natijalariga erishish demakdir. Bu esa o'z 
navbatida xo ’jalik ishlab chiqarishga qo'shilgan, y a'ni xomashyo, 
material, yoqilg'i, energiya, ishcliilarning meJmat haqi uchun 
sarflangan har bir so'm maksimal darajada foyda keltitadigan vo'sinda 
ish yuritish kerakligini bildiradi,
122

---

Ishlab chiqarishni rivojlantirishning ikkita: ekstensiv va intensiv 
yo llari bor. Birinchi y o i korxonalaming, ulardagi sexlar va 
uchastkalar sonini, ekin m aydonlarini k o ‘paytirish, yangi ishcliilami 
jalb 
qilish, 
materiailar 
to ‘plash 
hisobiga 
ishlab 
chiqarishni 
kengaytirishdan iboratdir. Ikkinchi y o ‘l esa yangi mukammal 
texnologiyadan, texnikadan foydalanish, ishlab chiqarishni yaxshiroq 
tashkil qilish, intizomni mustahkamlash, m avjud resurslami tejab 
ishlatish orqali o'sh a natijaga erishishdir.
M amlakatimiz xalq x o ‘jaligini rivojlantirishda ishlab chiqarishni 
iloji boricha intensivlashtirish uchun zarur obyektiv shart-sharoitlar 
yaratildi: iqtisodiy potensial vujudga keltirildi. ilmiy tadqiqotlar 
kengaytirildi, yuqori malakali ishchi kadrlar, mutaxassislar, olimlar, 
xo ‘jalik rahbarlanni tayyorlash yaxshilandi. 
Ishlab chiqarishni 
intensivlashtirishda 
xo'jalik 
masalalarini 
oqilona 
hal 
qilishda 
rejalashtirish katta ahamiyatga ega. Xalq xo ‘jaligi rejalarining bir 
qancha turlari mav jud b o ‘lib, bular uzoq muddat-yillik rejalardir.
Har qanday korxona faoliyati rejaga asoslanadi. Yuqori tashkilotlar 
korxonalar rejasining faqat eng zarur k o ‘rsatkichlarini: m ahsulot ishlab 
chiqarish hajmi va muddatini, buyum laming asosiy turlari hamda 
boshqa ba'zi narsalarni tasdiqlavdi.Qolgan m asalalar b o ‘yicha korxona 
o ‘z ishini mustaqil holda rejalashtiradi.
Rejada uning eng muhim qismi - mahsulot ishlab chiqarish bilan 
bir qatorda yangi texnika va texnologiyani joriy etish muddatlari, 
mehnat unumdorligini oshirish, ishchilam ing mehnat va maishiy 
sharoitlarini yaxshilash, ulam ing malakasini takomillashtirish kabi 
vazifalar ham belgilanadi.
Davlat har qanday korxonani tashkil qilishda uning ishlashi uchun 
zarur binolar, materiailar, texnika, pul m ablag‘Iari ajratadi. Korxona esa 
bulardan foydalanib ishchilam i to ‘playdi, materiailar, asbob-uskunalar 
sotib oladi, o ‘z mahsulotlarini realizatsiya qiladi, boshqa korxonalar 
bilan shartnomalar tuzadi. o zining moliyaviy ishlarini yuritadi.
Har bir buyum korxonaga qanchadan tushadi? Korxona o ‘ziga 
berilgan binolar, inshootlar, mashinalar, stanoklar uchun davlatga asta- 
sekin, qismlarga b o lib qarzini toMaydi. Buni am ortizatsiya (narxini 
qoplash) xarajatlari deyiladi. Pulning bir qismi texnikaning joriy 
remontiga, texnologik maqsadlarda ishlatiladigan energiyaga ketadi. 
Bulaming hammasi asbob-uskunalar ta'm m oti va ulami ishlatishga 
qilinadigan xarajatlardir. Bulardan tashqari buyum lar ishlab chiqarish
123

---

uchun zarur xomashyo va yanmfabrikalarga, yoqilg'i-m oylash 
m ateriallariga ham pul to"lash kerak. Tayyorlangan maJisulotlarni 
tashish va realizatsiya qilish ham muayyan sarf-xarajatlari taqozo etadi. 
Barcha ishchi va xizmatchilaming mehnati uchun ham haq to'lash 
kerak. Xarajatianning bir qismi yoritish, isitish, binolar ta ’minoti bilan 
bog'liqdir:
Agar pul bilan ifodalangan ana shu xarajatlam ing hammasini 
ishlab chiqarilgan buyumlar soniga taqsimlansa, korxonaning har bir 
buyumni ishlab chiqarish va realizatsiya qilishga ketgan m ablag'i, y a ’ni 
buyumning tannarxi kelib chiqadi.
Korxonada ishlab chiqarish jarayonini to 'g 'ri rejalashtirish va 
amalga oshirish uni rentabelli (foyda keltiradigan). ya’ni mahsulotni 
tayyorlash va realizatsiya qilish uchun ketgan m ablagni qoplashdan 
tashqari daromad (foyda) keltiradigan qilishni anglatadi.
Korxona foydani ko'paytirishdan manfaatdormi? Foyda nimalarga 
ishlatiladi? Foydaning anchagina qismi davlat ixtiyoriga o'tadi (bu 
byudjetga ajratishdir). Ular yangi zavodlar. fabrikalar. turar joylar: 
maktablar, kasalxonalar, kinoteatriar, yo llar qurishga, o'quvchilar, 
studentlarning ta linuga, boshqansh apparati xodim lanm ng maoshiga. 
barcha kishilar uchun meditsina xizmati ko'rsatishga, Vatanimizning 
mudofaa qobiliyatini mustahkanilashga sarflanadi. Foydaning qolgan 
qismini korxonaning o zi ishlatadi. Bu foyda yangi, zamonavivroq 
mashinalar, stanoklar olishga, o 'z ishchilari uchun turar joylar, dam 
olish bazalari. sport inshootlan. bolalar bog'chalari vayaslilar qurishga. 
ilg or ishchilarni mukofotlashga, dam olish uylari va sanatoriylar 
yo'llanm asiga sarflanadi. Uemak, foydaning ko ’payishidan davlat ham. 
korxona ham. undagi barcha ishchilar ham manfaatdor.
Xarajatlardan ko'ra daromadning doimiy ortib borishi xo jalik 
hisobining, xo'jalikni rejali yuritish metodming mohiyatidir. X o'jalik 
hisobidagi korxonalar ishlab chiqarishga ketgan m ablag'lann albatia 
qoplashi bilan davlat qaram og'idagi muassasalardan farqlanadi. 
Xo jalik hisobi mehnat jam oalari ishning oxirgi natijasi uchun. 
mahsulot sifati uchun m as’uliyatini oshiradi, jamiyat bilan har bir 
ishchining manfaatlarini uyg'unlashtiradi. O 'z xarajatlarini qoplash va