Tibbiy biologiya va genetika zaharli xayvonlar

---

Tibbiy biologiya va
genetika
ZAHARLI XAYVONLAR

---

ZAHARLI HAYVONLAR
Ona zaminimiz hayvonot dunyosiga juda boy, ularning
turlari xilma-xil va rang-ba- rang bo'lib, ba'zi turlari esa
hatto hayotimiz uchun xavfli hisoblanadi. Bularga zaharli
hayvonlar misol boʻladi. Ular zaharli moddalar hosil
qiladigan maxsus bezlarga ega, ba'zi turlari esa zaharli
hayvon boʻlgani bilan zahar ishlab chiqaradigan zaharli
bezlari bo'lmaydi. Ularning ayrim organlari, to'qima
suyuqligi, seroz pardalar va qoni zaharli- dir. Bunday
hayvonlar iste'mol qilinganda yoki bilmay yutib
yuborilganda, zaharlanish kabi salbiy holatlarga olib
keladi
.

---

Odatda, zaharli hayvonlar ikkita katta guruhga
ajratiladi.
1. Birlamchi zaharli hayvonlar yoki faol zaharli
hayvonlar;
2. Ikkilamchi zaharli hayvonlar yoki nofaol
zaharli hayvonlar.

---

Faol zaharli hayvonlarga maxsus zaharli bezlari yoki
hujayralari boʻlgan hayvonlar
kirib, ular zaharli modda - toksin ishlab chiqaradi va
boshqa organizmga toksinlarini kiritish uchun maxsus
jarohatlaydigan apparatiga ega bo'ladi. Odatda, bunday
zaharli hayvonlar zaharlaridan hujum qilish uchun
foydalanadi. Nofaol zaharlilarga ayrim a'zolarida yoki
to'qimalarida metobolizmning toksik mahsulotlari
to'planadigan hayvonlar kiradi. Bunday guruhga mansub
hayvonlar iste’mol
qilinganda zaharlanish ro'y beradi

---

Yana shunday hayvon turlari mavjudki, ularda zaharli
bezlari bo'lgani bilan jarohatlaydigan apparatiga ega
emas. Bunday zaharli hayvonlar oraliq holatni egallaydi. 
Ularga
misol sifatida ayrim sudralib yuruvchilar (amfibiyalar)ni
olishimiz mumkin. Ushbu guruhga kiruvchilar, zaharli
moddasidan himoya sifatida foydalanadi. Hayvonot
olamining evolyusiyasi natijasida hayvonlarning zaharlilik
hususiyati, ayniqsa, zaharli moddalarning kimyoviy
tuzilishi ko'plab o'zgarishlarga uchradi.

---

Agar dastlabki zaharli moddalar, metabolitlar struktura
(tuzilma) jihatidan juda sodda tuzilgan bo'lsa, keyingi
davrlarda paydo bo'lgan zaharlar murakkab tuzilishga ega
bo'la boshla- di. Oxir oqibat shunday zaharli moddalar hosil
bo'la boshladiki, hatto zaharning tuzilishi shaxsiy organizm
oqsillari uchun "begona" bo'lib qoldi. Shu sababli zahar
tushgan joy- dagi to'qimalar, hujayralar, a'zolar shikastlandi, 
jarohatlandi. Zahar organizmning oqsil tuzilishidan qanchalik
farq qilsa, zaharlanish darajasi shunchalik yuqori bo'lishi
ma'lum bo'ldi

---

Zahar bu ma'lum bir doza (miqdor)da, hattoki juda kam
miqdorda bo'lsa ham orga- hizmning hayotiy faoliyatini
buzilishiga, zaharlanishiga, kasalliklarga, patologik holat-
larning kelib chiqishiga va o'limga ham olib kelishi mumkin
bo'lgan moddadir. Zaharli hayvonlarning zaharlari va
zaharli moddalari toksik faolligi jihatidan bir-biridan farq
qiladi. Ayrim zaharli moddalarda neyrotoksinlar ko'proq
boʻlib, nerv sistemasiga ta'sir etsa, boshqalarida
gemorraginlar, miotoksinlar ko'proq bo'lishi mumkin va ular
qon, muskul sistemalarini zaharlaydi

---

Butunjahon sog'liqni saqlash tashkiloti ma'lumotlariga
qaraganda, yer yuzida har yili zaharli hayvonlar
chaqishidan 10 min.dan ortiq odamlar iztirob
chekishadi. Shu jum ladan, 500 mingdan ortiq odam
zaharli ilonlar chaqishidan (ulardan 30-50 mingga yaqini
o'lim bilan tugaydi), 20 mingga yaqin odam zaharli
baliqlarni iste'mol qilganliklari tu- fayli (ulardan 300 ga 
yaqini o'lim bilan tugaydi) zaharlanadila

---

Bir turga mansub zaharli hayvonlar zaharining ta'sir kuchi ko'p
omillarga - yashash joyi, oziqlanishi xarakteri, yil fasllariga bog'liq
holda oʻzgarib turishi mumkin. Odatda, urg'ochilarini zaharlari yoki
zootoksinlari kimyoviy tarkibi boʻyicha turli komponent- larga ega
boʻlib, ta'sir doirasi keng boʻladi. Toksinlarning ko'pchiligi oqsil
tabiatiga ega bo'lib, neyrotrop va psixotrop ta'sir ko'rsatadi
Faol zaharli hayvonlar zahari kuchli toksik ta'sirga ega. Zaharli
hayvonlarning zahan tarkibi, u ta'sir qiladigan organlar sistemasi, 
a'zolar, zahar tarkibiga kiruvchi har bir komponentning qaysi
a'zoga, qaysi to'qimaga qanday ta'sir qilishi va qanday o'zga-
rishlarga olib kelishini alohida fan- toksikologiya fani o'rgatadi. 
Ushbu o'quv ada- biyotida esa, asosan, zaharli hayvonlarning
turlari, zaharlanishning birinchi belgilari, zaharlanishda
ko'rsatiladigan birinchi yordam nimalardan iborat boʻlishi kerakligi
haqi da ma'lumot beramiz

---

Zaharli hayvonlar turli sistematik guruhlarga tegishlidir. 
Sodda hayvonlar orasida ayrım zooplanktonlar
guruhiga kiruvchilar zaharli bo'lib, ularning zahari
neyrotoksin- lar guruhiga kiradi. Ulammg muntazam
iste'mol qiladigan baliqlar va yumshoq tanlilar ovqatga
ishiatilsa, organizmning zaharlanishiga, ularning periferik
nerv sistemasi faoli- yatini izdan chiqishiga sababchi
bo'lishi mumkin.

---

Odamlar uchun zaharli bo'lgan kovakichlilarga
aktiniyalar, korallarning ayrim turlari va meduzalar kiradi. 
Ularning og'iz teshigi atrofida va paypaslagichlarida
ko'p sonli maxsus otiluvchi hujayralar joylashgan boʻlib, 
ularda zaharli modda ishlab chiqariladi. Agar odam
ularning paypaslagichlariga tegib ketsa, jarohatlanishi
mumkin. Ularning zaharı neyrotrop va gemolitik ta'sir
kuchiga ega. Kovakichlilar zahari tarkibida: organik
kislotalar, gistamin, serotonin, siklik amınlar va oqsil
tabiatiga ega turli toksinlar boʻladi. Kovakichlilar tipiga
mansub hayvonlardan: tropik korallar, meduzalar va
tropik sifonos- fera ("portugaliya kemachasi")larnmg
zabari kuchli zaharlanishga olib kelishi mumkin

---

Aktiniyalar, siancya (Cyanea sp) meduzasi, ildiz og'iz
(Rhizostoma pulmo) meduzaning zahari faqat mahallly
ta'sir ko'rsatib, terini kuydirishi mumkin. Kovakichlllardan
eng xavflisi kuydiruvchi yolg'on korall (Millipora
alcicorniis) boʻlib, Tinch va Hind okeani sohillardagi
tropik tumanlarda, shuningdek, Karib dengizida
uchraydi. Agar yolg'on ko- rallga qo'l tekkizguday
boʻlinsa, o'sha zahoti qo'lda kuchli og'nq paydo boʻladi. 
Keyin o'sha joy yallig'lana boshlaydi, ba'zan butun
tananing umumiy zaharlanishi ham kuza- filadi. Yolg'on
korall koloniyalar hosil qilib yashaydi

---

"Daraxtning" chiroyli shoxlari odamlarni o'ziga jalb qi 
ladi. Shuning uchun ko'pchilik korall shoxlarini qo'liga
oladi, natijada zaharlanadi. Gidroidlaming erkin suzib
harakatlanadigan vakillari ham inson uchun xavf tug'di-
rishi mumkin. Yaponiya, Koreya qirg'oqlarida Saxalinning
janubly qismida va Kuril orollarida uncha katta
bo'lmagan "butsimon" meduza (Gonicnemus vertens)lar 
yashaydi

---

Ularning tanasi yapaloq qo'ng'iroq shaklida boʻlib, 
diametri 25 mm.lar bo'ladi. Uning qirrasida 80 tacha
paypaslagichiar boʻlib, ularning barchasi so'rg'ichlar
bilan tu- gaydi. Qo'ng'iroq markazida 4 ta baxmalsimon
lablar boʻlib, o'ralgan og'iz teshigi joy- lashgan. 
Qo'ng'iroq ichida 4 ta oqish yo'lcha bo'lib, ular atrofida
qoramtir rangli jinsiy bezlar joylashgan. Bu mzilinalar
qo'ng'iroq ichidagi butni eslatadi, shu sababdan ularni
butsimon meduza deb ham atashadi

---

Yumshoq tanlilar orasida, sakkizoyoqlar va Conus 
avlodiga kiruvchi qorin oyoq- li mollyuskalar zaharlidir. 
Sakkiz oyoqlilarning zahari tarkibida gistamin, 
shuningdek, yuqori toksik ta'sir kuchiga ega
komponentlar boʻladi. Sakkiz oyoqlarning hattoki ki- chik
bo'lgan turlari ham zaharli bo`ladi. Sakkizoyoqlilar ichida
eng xavflisi kattaligi kaftdek keladigan Avstraliya
sakkizoyog'idir (Halatochaena maculosis). Uning zahari-
dan odam bir necha daqiqa ichida halok bo'lishi
mumkin. Tishlagan joyida katta chuqur jarohat qoladi, 
jarohatning katta-kichikligidan qat'i nazar juda ko'p qon
ketadi. Demak, sakkizoyoq zahari qonni ivish xususiyatini
keskin susaytiradi

---

Odatda, sakkizoyoqlar birinchi bo'lib odamga hujum
qilmaydi, lekin ular bezovta qilinsa yoki ularni ushlab
olishga harakat qilinsa, ular jarohat yetkazadilar.
Inson uchun qorinoyoqlilar ichida Conus zotiga
kiradigan mollyuskalar nisbatan xavfli boʻlib, ular Hind 
okeani havzasi, G'arbiy Tinch okeani kirg'oqlan, 
Polineziyadan to Sharqiy Afinka va Qizil dengizgacha
bo'lgan havzalarda keng tarqalgan.

---

Odatda, sakkizoyoqlar birinchi bo'lib odamga hujum
qilmaydi, lekin ular bezovta qilinsa yoki ularni ushlab
olishga harakat qilinsa, ular jarohat yetkazadilar.
Inson uchun qornoyoqlilar ichida Conus zotiga kiradigan
mollyuskalar nisbatan xavfli boʻlib, ular Hind okeani
havzasi, G'arbiy Tinch okeani kirg'oqları, Polineziyadan
to Sharqiy Afnka va Qizil dengizgacha bo'lgan
havzalarda keng tarqalgan.

---

Ignaterililar tipi barcha dengiz va okeanlarning
qirg'og'idan tortib, ularmmg tubiga- cha joylashgan 6 
mingdan ortiq turni o'z ichiga oladi. Odam uchun
oʻrtacha 80 turdagi dengiz tipratikonlari, dengiz
yulduzları, ofiuralar xavfli deb hisoblanadi. Eng xavflisi
dengiz tipratikonidir (Echinoldea). Ular to'lqinlar va
oqimlardan xoli bo'lgan qumli chuqurliklarda, qoyalar
teshigi va g'orlarda, qoyalar orasida yashaydi.Ignasini
odam terisiga sanchganda ignasi sinib, zahar to'g'ridan-
to'g'n sanchilgan joyga tushadi. Tipratikon ignalari
sanchilgan joyda kuchli og'rik seziladi, bu og'riq
qizdirilgan mix kirgandek ta'sirga ega bo'ladi. Bir 
nechadaqiqadan so'ng giperemiya yuzaga kelib,o'sha
joy shishib ketadi, ba'zan mahalliy sezgi yo'qolib, hatto
falajlik harn kuzatilishi mumkin.

---

Eng zaharli dengiz tipratikonları tropik dengizlarda
boʻladi. Goloturiya (Golothuri- oidea yoki dengiz
bodringi) boshqa ignaterililardan tanasining
uzunchoqligi bilan farq- lanadi. Golotunya zahari
goloturin deb ataladi. Goloturin o'tkir gastrit, ko'ngil
aynishi, qayt qilish kabi alomatlarni yuzaga chiqaradi. 
Zaharlanishda tananing barcha qismida kuchli og'nq
kuzatiladi. Qo'llar shishadi va qizaradi. Intoksikatsiyani
davom etishi or- ganizmga tushgan zahar miqdoriga
bog'liq bo'ladi. Goloturini ko'zga tushishi ko'rlik- ka olib
keladi. Dengiz tipratikonları zaharli hayvon sifatida xavf
tug'dirishi mumkin.

---